Fiziologiyasi va gigiyenasi

Shartli  reflekslarning  hosil  bo‘lish  mexanizmi.  I.  P.  Pavlov­
ning  tushuntirishicha,  shartli  reflekslarning  hosil  bo'lishida  po'st- 
loqdagi  ikkita  nerv  hujayralari  guruhlari  orasidagi  vaqtinchalik 
bog'lanishlarning yuzaga kelishi  tufayli  shartli va shartsiz q o 'zg 'a- 
tishlarni  qabul  qiluvchi  guruhlar  orasida  amalga  oshadi.
Shartli  q o'zg'atuvchilar ta'siri  natijasida katta yarimsharlarning 
m a'lum   qismlaridagi  ular  ta'sirini  qabul  qiluvchi  markazlarida 
(ko'rish,  eshitish  va  boshq.)  q o 'zg 'alish   yuzaga  keladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shartli  qo'zg'atuvchi  shartsiz  qo'zg'atuvchi  bilan  mustahkam - 
lanayotgan paytda  katta yarim sharlarning  kerakli  qismlarida domi- 
nantlik xarakteriga ega b o ig a n  ancha kuchli  qo 'zg 'alish  o 'ch og 'in i 
ancha kuchsiz bo'lgan q o 'zg 'alish   o 'ch o g 'id an  q o'zg'alishni tortib 
olinishi  natijasida  nerv yo'llarining tekislanishi,  qo'zg'alishni jam - 
lanishi  (summasiyasi)  yuz  beradi.
Q o'zg'alishning  har  ikkala  o 'ch o g 'i  orasida  vaqtinchalik  nerv 
bog'lanish  yuzaga  keladi.  Po'stloqning  bu  har  ikkala  o ’chog’i  bir 
vaqtda  q o ’z g ’atilsa,  ularning  aloqasi  shuncha  mustahkam  bo'ladi. 
Bir necha takrorlashlardan  keyin  bu bog'lanish  shunchalik m ustah­
kam  bo'ladiki,  hatto  bitta  shartli  qo'zg'atuvchining  ta'siri  ham  ik­
kinchi  o ’chog'da ham  q o 'zg 'alish  yuzaga keltiradi. Ana shu vaqtin­
chalik  bogianishlarning  yuzaga  kelishi  hisobiga  organizm  uchun 
avval o'xshash bo'lgan  shartli qo 'zg'atuvchi.  m a’lum tu g'm a faoli- 
yatlar uchun  signal  b o iib   qoladi.  Agar  it  birinchi  marta q o 'n g 'iro q  
tovushini  eshitsa.  dastlab  it  unga  umumiy  chamalash  reaksiyasi- 
ni  bajaradi,  ya'ni  bir  qarab  qo'yadi,  bu  paytda  s o ia k   ajralmay- 
di.  Agar  chalingan  q o ’ng'iroqning  tovushini  ovqat  yedirish  bilan 
mustahkamlasak  katta  yarim sharlar  po'stlo g 'ida  ikkita  q o 'zg 'alish  
o 'c h o g 'i  yuzaga  keladi:  birinchisi  eshitish  zonasida,  boshqasi  esa 
oziqlanish  markazida (po'stloqning bu qismlari.  hid, ta"m, ovqatlar 
ta ’sirida  qo'zg'atiladi).  Q o'n g 'iro q   tovushi  bir  necha  marta  oziqa- 
lar bilan  mustahkamlansa katta yarim sharlar  po’stlog'idagi  bu  ikki 
q o 'zg 'alish   o'choqlari  orasida  vaqtinchalik  bog'lanish  yuzaga  ke­
ladi.
Keyingi  tadqiqot  ishlari  natijasida  vaqtinchalik  b o g ian ish larn ­
ing  yuzaga  kelishi  faqat  gorizontal  tolalarda  b oim asligini  (p o 'st­
loq,  po'stloqosti)  ko'rsatuvchi  m a iu m o tlar  olindi.  Itlarni  miya- 
sini  kulrang  moddasini  kesish  yo'li  bilan  po’stloq  turli  qismlarga 
bo'lindi,  lekin  bu  urinishiar  ushbu  qismlar  hujayralari  orasidagi 
vaqtinchalik  b og ian ish lar  hosil  b o iish ig a   qarshilik  ko'rsatm adi. 
Bu  esa  p o 'stlo q -p o 'stlo q o sti-p o ’stloqorti  yo'llari  bo'ylab  vaq­
tinchalik  b o g ia r  o'rnatilishida  muhim  rol  o ’ynaydi  degan  xulosa 
qilishga  asos  bo'ldi.  Bu  paytda  shartli  qo'zg'atuvchidan  markazga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

intiluvchi  tolalar talamus  va  nospetsifik  tizim lar  (gippokamp,  reti­
kular  formatsiya)  orqali  po'stloqning  ushbuga  monand  qismlariga 
tushadi,  bu  yerda  ular  qavta  ishlanadi  va  pastga  tushuvchi  y o ila r  
orqali  p o ‘stloqosti  hosilalariga  yetib  boradi,  u  yerdan  impulslar 
vana  po'stloqqa  keladi.  so'ngra  po'stloqdagi  shartsiz  refleksning 
vakil  zonasiga  keladi.
Vaqtinchalik bo g ian ish lar hosil  bo'lishida  ishtirok etuvchi  ney- 
ronlarda  nima  yuz  beradi?  Bu  borada  ko'plab  fikr  va  mulohazalar 
bor.  bulardan  birida  asab  o'sim talarining  o'zlarida  yuz  beradi­
gan  morfologik  o ‘zgarishlarga  asosiy  e'tibor  berish  talab  etiladi. 
K o'plab  tadqiqotchiiarning  fikricha.  shartli  qo'zg'atuvchilar  bilan 
tu g in a   reflektor  reaksiyalar  birgalikda  ko'plab  takrorlanganida 
nerv  impulslarini  sinapslardan  qayta  o'tish   vaqtida  sinapslaming 
qo'zg'aluvchanligi  ortadi,  natijada m a iu m  xarakterdagi impulslar- 
ni  navbatdagi  nevronga  tanlab  o'tkazi lishi  yengillashadi.  Ushbu 
muallifiarning  fikricha.  shartli  b og ia n ish lar  sinaptik  b o g ianish - 
larni  suyammasiyasi  va  ikkinchi  marta  takrorlanuvchi  shartli  va 
shartsiz  qo'zg'atishlar  ta ’siri  ostida  neyronlarning  o'zlarini  ritmik 
faoliyatini  ortishi  hisobiga yuz  beradi.  Bundan tashqari.  neyronlar- 
ni  ajralib  turuvchi  va  vaqtinchalik  b ogianishlarini  tutashishida 
ishtirok  etuvchi  m embranalarda  am inokislotalar  konfiguratsiyasi- 
ning (tashqi ko'rinishi, shakli) o'zgarishi haqida ham taxm inlar bor.
M a iu m k i.  hosil  qilingan  shartli  reflekslar  jud a  uzoq  muddat 
saqlanishi  mumkin.  ayrim  paytlarda  bu  vaqt  yillar  bilan  hisobla­
nadi.
Hosil b o ig a n  vaqtinchalik bog'lanishlarni  uzoq vaqt saqlanishi- 
ni  nim a  ta ’minlaydi?  Esda  saqlab  qolish,  xotira jarayonining  mo- 
hiyatini  tushunish juda  aniq  b o iish ig a   qaramasdan  bu  hodisaning 
mexanizmi  haligacha  ochib  berilgani  yo'q.