Fiziologiyasi va gigiyenasi

Shartli  reflekslarni  hosil  bo‘lish  sharoiti.  Shartli  reflek­
slar  shartsiz  reflekslar  negizida  hosil  b o iad i.  Shartli  reflekslarni 
I.  P.  Pavlov  tom onidan  «shartli»  deb  atalishiga  asosiy  sabab,  ular­
ning hosil  b o iish i  uchun  m a iu m   aniq  sharoitlar talab  qilinadi.  Av- 
valo,  shartli  qo'zg'atuvchi  yoki  signal  zarur.
Tashqi  muhitdan  berilayotgan  ta'sirotchi  yoki  organizmning 
ichki  holatining  m a iu m   o'zgarishi  shartli  qo'zg'atuvchi  b o iib   hi- 
soblanishi  mumkin.  Shartli  q o 'z g ’atuvchilar  sifatida  I.  P.  Pavlov 
laboratoriyasida elektr chirog'ini  o'chirib  yoqishi,  qo 'ng 'iro q ,  suv­
ning  shildirashi,  terini  ta'sirlash.  hid,  ta ’m  sezgilarini  q o 'z g ’atish 
idish  va  tovoqlarning  tovushi.  yonayotgan  shamning  k o ’rinishi  va 
boshqalardan foydalanilgan.  Agarda  it  har  kuni  bir vaqtda oziqlan- 
tirilsa,  itlarda hali  oziqlantirilguniga qadar m e'da shirasini  ajralishi 
boshlanadi.  Bu yerda  shartli  qo'zg'atuvchi  b o iib   vaqt xizmat qila­
di.  Odamlarda  ish  tartibi  ovqat  yeyishni  har  kuni  bir  vaqtda  baja-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rish, har kuni bir vaqtda uyquga ketish bilan vaqtga nisbatan shartli 
reflekslar  hosil  qilish  mumkin.
Ilgarigi hosil qilingan shartli reflekslarning o'xshash qo 'zg 'atu v - 
chilari ta ’sirini  takrorlash y o'li  bilan ham  shartli reflekslar hosil qi­
lish  mumkin.  O 'xshash  qo'zg'atuvchilarni  (indifferent)  birlamchi 
tartibdagi  refleksning  shartli  qo'zg'atuvchilari  bilan  mustahkam- 
lash y o ii  bilan  ikkilamchi  tartibdagi  shartli  reflekslar hosil  qilina­
di.  Eksperim entlar  davomida  uchlamchi  va  to'rtlam chi  tartibdagi 
shartli  reflekslar hosil  qilish  imkoniyati  borligi  aniqlandi,  Bolalar­
da, hattoki oltinchi tartibdagi reflekslar ham hosil qilindi, lekin odat 
bo'yicha  bu  reflekslar  turg'un  bo'lm aydi.
Kuchli og'riqlar. kasallik yoki boshqa kuchli begona q o 'zg 'atu v ­
chilar shartli reflekslar hosil qilish imkoniyatini og'irlashtiradi yoki 
umuman y o'q qiladi.
Shartli  reflekslar  hosil  qilish  uchun,  shartsiz  reflekslar  ho­
sil  bo'lishini  chaqiruvchi  shartsiz  qo'zg'atuvchilar  bilan  shartli 
q o'zg'atuvchilar  mustahkamlanishi  kerak  bo'ladi.  Oshxonadagi 
pichoqlarning tovushi  ilgari bir necha marta ovqatlanish bilan m us­
tahkamlangan  bo'lsa,  u  odam larda  so'lak  ajralishini  chaqira  oladi.
Bizning  bu  misolimizda pichoq  va qoshiqlarning tovushi  shartli 
q o'zg'atuvchilar hisoblansa,  so'lak  ajralishini  chaqiruvchi  shartsiz 
refleksni  shartsiz  qo'zg'atuvchisi  bo'lib  ovqat  hisoblanadi.  Agar- 
da  shamning  ko'rinishi  biron  marta  kuygan  paytdagi  o g 'riq  bilan 
to 'g 'ri  kelgan  bo'lsa,  yonib  turgan  shamning  ko'rinishi  bolalarni 
qo'lini  tortib  olish uchun signal  bo'lishi  mumkin.  Shartli reflekslar 
hosil  bo'lishida shartsiz q o 'zg 'atish  ta ’siri  bir necha m arta (odatda,
1-5  s/ga)  shartli  qo'zg'atuvchi  bilan  birgalikda  bajarilishi  kerak.