Fiziologiyasi va gigiyenasi

O g‘iz  bo‘shlig‘ida  ovqat  hazmining  xususiyatlari.  Ovqatlar- 
ning  hazmlanishi  o g ‘iz  bo'shlig'idayoq  boshlanadi.  Ovqatlar- 
ning  m exanik  b o iin ish i  va  maydalanishi  o g iz   b o 'sh lig 'i  a'zola- 
rini  spetsifik  funksiyasini  — chaynash  tashkil  qiladi.  Barcha  hazm 
a'zolari  orasida faqatgina o g 'iz b o 'sh lig 'i  suyakli  asosga ega,  og 'iz 
b o 'sh lig 'id a til  va tishlar joylashgan. til-qon tomirlari va nervlar bi­
lan yaxshi ta'm inlangan.  shilliq parda bilan  qoplangan harakatchan 
muskulli  organdir.  Chaynash jaravonida til  ovqatlarni  harakatlanti- 
radi,  t a i n   sezish  va  nutq  a'zosi  bo 'lib   xizmat  qiladi.
Tishlar  ovqatlarni  maydalavdi.  Bundan  tashqari.  ular  nutq  to- 
vushlarining  shakllanishida  ishtirok  etadi.  Funksiyasi  va  shakli 
b o'yicha  tishlar  kesuvchi,  qoziq,  kichik  va  katta  ildizli  tishlarga 
farqlanadi.  Voyaga  yetgan  odam larda  tishlarning  umumiy  soni 
32  ta  bo'ladi.  Har  bir  yuqorigi  va  pastki  ja g '  lam ing  varmida  2  ta 
kesuvchi,  1  qoziq,  2  ta  mayda  ildizli  va  3  katta  ildizli  tishlar jo y ­
lashgan.  Bu  quvidagi  tish  formulasi  bo'yicha  har  ikkala ja g 'n in g  
bir  tomonidagi  tishlarni  belgilab  beradi.
Har  bir  tish  milkdan  chiqib  turgan  koronkadan  va  u  keyin 
b o 'g 'iz g a va ildizga aylanadi.  Ildiz esa jag 'n in g  tish chuqurchasiga 
o'tirgan  bo'lib,  suyak  usti  qatlami  bilan  birgalikda  unga  tutashib 
ketgan.  Pastki jag 'n in g  katta qoziq tishlari  ikkitadan, yuqorigisi esa
3  tadan  ildizga  ega  bo'ladi.  Boshqa  tishlar  bir  ildizlidir.  Ildiz  ichi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dan kanal  o'tgan bo'lib, tish b o 'sh lig 'id a kengayadi  va u tish  lahmi 
yumshoq  po'kaksim on  biriktiruvchi  to'qim a,  tom irlar  va  nervlar 
bilan  to ‘la  bo'ladi.
Tishning milkdan chiqib turgan qismi.  b o 'g 'zi  va ildizlari qattiq 
to'qim alardan  iborat  bo'ladi.  Tish  b o 'sh lig 'id a  tishning  yumshoq 
to'qim asi  -   pulpa  joylashgan  bo'ladi.  Pulpaning  asosini  hujayra 
elem entlariga  boy  bo'lgan  biriktiruvchi  to'qim alar  tashkil  qiladi.
Ildiz  kanali  orqali  pulpaga  tom irlar  va  nerv  tolalari  kiradi.  Bu 
yerda  tishning  jadal  moddalar  almashinuvi  kechadi  va  bu  yerda 
dentinning jarohati  bilan  bog'liq  bo'lgan  ayrim  tiklanish jarayon- 
lari  ham  bajariladi.
Koronka emal  bilan b o 'g 'z i  va ildizida sement bilan qoplangan, 
tishning  barcha  qismlarining  asosiy  massasini  dentin  tashkil  etadi. 
Organizmda  eng  qattiq  to'qim a-koronkani  qoplab  turuvchi  emal 
hisoblanadi,  qattiqligi  bo'yicha  deyarli  kvarsga  tengdir.  Lekin  u 
ham yemirilishi  va yorilishi mumkin. Emalning tarkibidagi  organik 
moddalar  bor-yo‘g 'i  2 -4   %  ni  tashkil  qiladi,  qolgan  qismini  esa 
mineral  m oddalar tashkil qiladi.  Dentin va sementlar shakli  o'zgar- 
gan  suyak  uvqim asidir.  ya'ni  u  suyakka  nisbatan  katta  miqdorda 
kalsiyning  fosforli  achchiq  tuzini  saqlaydi.
Tishlar ja g '  qatlamida  yuzaga  keladi  va  rivojlanadi.  Embrional 
rivojlanish  davridayoq  doimiy tishlarning kurtaklariga asos  solina- 
di,  bunda  kevinchalik  sut tishlari  bilan  almashinadi.
Bolalar  6 -8  oylik  b o ig a n id a  dastlab  vaqtinchalik  yoki  sut 
tishlari  chiqa  boshlaydi.  Rivojlanishning  shaxsiy  xususiyatlari  va 
oziqlanish sifatiga qarab tishlar erta va kech ham chiqishi mumkin.
K o'pchilik  holatlarda  dastavval  pastki  jag 'n in g   o'rtangi  ke- 
suvchi  tishlari  chiqadi:  so'ngra  yuqorigi  o 'rta  va  yuqorigi  yon  to- 
mondagilar  paydo  bo'ladi,  bir  yoshning  oxirida,  odatda,  8  ta  sut 
tishlari  chiqib  bo'ladi.  Bola  hayotining  ikkinchi-  yili  davomida, 
ayrim  hollarda  esa  hatto  uchinchi  yoshning  boshida  barcha  20  ta 
sut tish chiqib bo'ladi.  Bunday holatda tishning formulasi  quyidagi 
ko'rinishni  oladi:
2.  1.  0.  2.  yuqorigi jag"  (birtom oni).
2.  1.0.  2.  pastki ja g '  (bir tomoni).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sut  tishlar  yumshoq  va  sinuvcban  b o igan ligi  uchun  bolalar­
ning  ovqatlanishini  tashkil  qilishda  buni  hisobga  olish  zarur.  Bo­
lalar  6 -7   yoshga  yetganida  ularning  sut  tishlari  tusha  boshlaydi 
va  ularning  o'rniga  doimiy  tishlar  chiqa  boshlaydi.  Almashinish- 
dan  oldin  sut  tishlarining  ildizlari  surilib  ketadi  va  shundan  keyin 
ular tushadi.  M ayda  ildizli  va  uchinchi  katta  ildizli  tishlar  yoki  aql 
tishlar  sut  tishlarisiz  chiqadi.  Doimiy  tishlarning  chiqib  bo'lishi 
14-15  yoshga borib tugaydi.  Bundan  aql  tishlarining chiqishi  miis- 
tasno,  chunki  ularning  chiqishi  ayrim  paytlarda  25-30  yoshgacha 
kechikishi  mumkin:  15  %  holatda  ular  yuqorigi ja g 'd a   bo'lm asli- 
gi  ham  mumkin.  A rxeologik  qazishlar  o'tkazilib  topilgan  qadimgi 
odamlar  qoldiqlarida  (sinantroplar,  neandartallar)  bu  tishlar  juda 
yaxshi  rivojlanganligi  aniqlangan.  Hozirgi  paytda  ular  bir  muncha 
rudimentlashgan  holda  ko'rinadi.  Doimiy  tishlar  qator  yillar  mo- 
baynida  sut  tishlari  tagida  bo'lganligi  sababli.  maktab  va  maktab- 
gacha yoshdagi  bolalarning o g 'iz b o 'sh lig 'i  va tishlari  holatiga e'ti- 
bor  berish  kerak  bo'ladi.
12-jadval