Fiziologiyasi va gigiyenasi

S o‘nish  ichki  torm ozlanishlarning  bir  turi  hisoblanadi.  Agar 
shartli  refleks  ko'p  marta  shartsiz  q o'zg'atuvchilar  bilan  mustah- 
kamlanmasa,  u  rivojlanadi.  Shartli  refleks  so'nganidan  keyin biroz 
vaqt o 'tgach u tiklanishi  mumkin.  bunday  holat  shartli  q o 'zg 'atu v -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chi  ta'siri  shartsiz qo'zg'atuvchi  bilan  mustahkamlansa yuz beradi.
M ustahkam  bo'lm agan  shartli  reflekslar  ju da  qiyin  tiklanadi. 
So'nishning  ish  qobiliyatini  vaqtinchalik  yo'qotilishi,  musiqa  as- 
boblarida o ’ynay  olmasiik,  darslik materiallarini  yaxshi  o'zlashtir- 
ilmasligini,  agar  uni  takrorlashlar  bilan  mustahkamlamasliklar  bi­
lan  tushuntirish  mumkin.
Yosh  bolalarda  so'nish  voyaga  yetgan  odamlarga  nisbatan  an­
cha  sekin  yuz  beradi.  Ana  shu  sababli  ham  yosh  bolalarni  yom on 
va n o to 'g 'ri odatlardan qaytarish ancha qiyin  bo'ladi.  Esdan chiqa- 
rishning  asosida  so'nish  votadi.
Shartli  reflekslarning  so'nishi  muhim  biologik  aham iyatga  ega. 
So'nish  tufayli,  organizm  o 'z   ahamiyatini  y o ' qolgan  signallar- 
ga  reaksiya  qilmav  qo'yadi.  Agarda  so'ndiruvchi  torm ozlanishlar 
bo'lm aganida yozish  paytida,  ish  operatsiyalarim  bajarishda.  sport 
mashqlarini  bajarishda  odam  qanchalar  keraksiz  harakatlar  qilishi 
mumkin  edi.
Shartli  reflekslarning  kechikishi  ham  ichki  tormozlanish  tur- 
lariga  kiradi.  Bunday  reflekslar  shartli  qo'zg'atuvchilarni,  shart­
siz  qo'zg'atuvchilar  bilan  mustahkamlanishi  vaqt  bo'yicha  orqada 
qolsa  rivojlanadi.  Odatda,  shartli  reflekslarni  hosil  qilishda  shartli 
qo'zg'atuvchi  -  signal  (masalan,  q o 'n g 'iro q )  qo'shiladi,  1-5  s  dan 
keyin  esa  ovqat  beriladi  (shartsiz  mustahkamlagich).  Refleks  ho­
sil  bo'lganidan  keyin  qo‘ng4roq  chalinishi  bilan  ovqat  berilma- 
sidan  oldin  so'lak   ajrala  boshlaydi.  Endi  boshqacha  y o i   tutamiz: 
qo'ng'rioqni  chalib,  ovqat  bilan  mustahkamlash vaqtini  sekin-asta 
q o 'ng'iroqdan  keyinga  2 -3  daqiqaga  orqaga  suraveramiz.  Bunday 
holat  bir  necha  marta  takrorlanganidan  keyin  (ayrim  patda  juda 
ko'p  marta)  kech  qolgan  ovqatlanish  bilan  m ustahkamlangan  ke- 
chikish  rivojlanadi.  Q o 'n g'iro q   chalingani  bilan  so'lak  ajralmay- 
di.  u  q o 'n g 'iro q   chalinganidan  keyin  2-3  daqiqa  o'tgacha  ajrala 
boshlaydi.  Shartli  qo'zg'atuvchi  (q o 'ng 'iro q )  2-3  daqiqa  davom i­
da  shartsiz  (ovqat)  qo'zg'atuvchi  bilan  mustahkamlanmaganligi 
uchun  mustahkamlanmagan  vaqt  mobaynida  shartli  qo'zg'atuvchi 
torm ozlash  ahamivatiga  ega  bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Kechikish  havvonlarni  uni  o 'rab  turuvchi  muhitda  vaxshiroq 
chamaiash  uchun  yaxshi  sharoit  yaratib  beradi.
Quyonni anchagina masofada ko'rgan bo'ri unga birdaniga tash- 
lanmaydi.  U  quyonni  yaqinlashishini  poylab  turadi.  B o'ri  quyonni 
ko'rgan  pavtdan  boshlab  toki  u  yaqinlashib kelguniga qadar.  b o ‘fi­
ning katta yarim sharlari  p o 'stlo g 'id a torm ozlanish jarayoni  am alga 
oshadi;  harakat  va  oziqlanish  shartli  reflekslari tormozlanadi. Agar 
mana shundav jarayon bajarilm aganida b o ii ju d a k o ‘p  marta o ‘lja- 
siz  qolib.  o ‘lja  orqasidan  quvib  yurardi.  Hosil  bo'lgan  kechikish 
hodisasi  bo'rini  o ij a   bilan ta'm inlaydi.
Yosh bolalarda shartli reflekslarning kechishini hosil qilish qator 
m ashqlar  va tarbiyalashlardan  keyin juda  qivinchilik  bilan  amalga 
oshadi.  Esga  olingan  birinchi  sin f o'quvchisi  uni  o'qituvchi  k o ‘ri- 
shi  uchun  chidamasdan  qo'lini  yuqoriga  ko'tarib  yana  balandroq 
cho'zishga harakat qiladi.  Faqatgina katta maktab yoshiga yetgani- 
dagina  (unda  ham  har  doim  emas)  ularda  o'zlarini  ushlab  turish. 
chidamli.  o 'z   kuchiga  ishonish  holatlarini  kuzatamiz.
O 'xshash  tovushlar.  hidlar  va  boshqa  q o'zg'atuvchilar  turli-tu- 
man hodisalardan xabar berishi mumkin.  Faqatgina ushbu o'xshash 
qo'zg'atuvchilarni  aniq  tahlil  qilishgina  havvonlarni  biologik 
m a’qul  reaksiyalarni  ta'm in  etadi.  Q o'zg'alishlarning  tahlili  turli 
signallarni  farqlash.  bo'laklarga  bo'lish.  y a ’ni  o'xshash ta'sirotchi- 
larni  organizmga  ta ’sirini  differensiyasidan  iboratdir.  Masalan. 
1.  P.  Pavlov  laboratoriyasida  1  daqiqada  m etranomining  100  mar­
ta  zarbi  oziqa  bilan  mustahkamlandi  va  96  zarbi  esa  mustahkam- 
lanm agan  differensatsiva  hosil  qilish  imkoniga  ega  b o iin d i.  Bir 
necha marta takrorlashlardan keyin itlar metronomning  100 zarbini 
96  zarbdan  farq  qildi.  ularda  100  zarbaga  s o ia k   ajralsa  96  zarbga 
so'lak  ajralmadi.  O 'xshash  shartli  qo'zg'atuvchilarni  farqlash  yoki 
differensiyalash  bitta  qo'zg'atuvchini  m ustahkamlash  va  boshqa- 
sini  esa  m ustahkamlamaslik  y o ’li  bilan  hosil  qilinadi.  Bu  payt­
da  rivojlanuvchi  torm ozlanish  mustahkam lanm agan  q o 'z g ‘atuv- 
chilarning  reflektor  reaksiyasini  bostiradi.  Differensiyalash  ichki 
shartli  torm ozlanishning  bir  turidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Differensiyaiovchi  tormozlanish  tufayli  tovush,  shovqin,  rang, 
shakl,  predmetlarning tovlanishi,  o'xshash uylarni.  odamlarni juda 
ko'plab  o'xshash  predmetlar  orasidan  o'zim izga  keragini  ajratib 
olishimiz  mumkin.
Bola hayotining dastlabki oylaridan boshlaboq  ularda differensi- 
yalashlar hosil b o 'la boshlaydi.  Bu esa tashqi  hayotda cham a olish- 
ga yordam  beradi,  undan  ahamiyatli va xabar beruvchi  qo'/.g'atuv- 
chilarga farqlash,  aniqlash  imkonini beradi.