Fiziologiyasi va gigiyenasi

Nazorat savollari:
1. Yoshga oid fiziologiya nim ani o'r g atad i?
2. F unksiya haqida aytib bering.
3. Fizio logining qismlarini sanang va ularga izoh bering.
4. Fiziologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi va tuigan o ’rni haqida 
ayting.
5. 
Fiziologiya fanini o ’rganish usullaridan qaysilarini bilasiz?
6. O ’tkir surunkali usullarning farqi va tadqiqot ishlaridagi o i n i n i tu- 
shuntiring.
7. O 's is h va rivojlanish nima?
8. Akseleratsiya va geteroxroniya nim a?
9. Yosh davrlari va ularning bola hayotidagi o 'rn i ham da bir-biridan 
farqi nim a?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

II BOB. IRSIYAT VA RIVOJLANISH
2. 1. Hujayra
Hujayra haqida tushuncha. 
Hujayra - k o ’p hujayra]
i 
orga- 
nizmlarning tuziiish elementlari funksional va genetik birligi hi­
soblanadi.
Odam tanasida 1014 ga yaqin hujayralarni sanash mumkin. 
M urakkab organizmning hujayralari ixtisoslashgan. Ular bajaradi- 
gan funksivalariga qarab shakli va tuziiish xususiyatlari turlichadir. 
M uskullarning hujayralari uzunchoq shaklga ega: bez hujayralari- 
da sekretlar ishlab chiqilib ko'p hollarda qadahsim on ko'rinishda 
bo'lsa, asab hujayralari uzun o'sim talar shaklida bo 'lib tananing 
turli qismlarini bir-biri bilan bog'lab turadi.
Har qanday tuzilishdagi bir hujayralilardan boshlab. murakkab 
k o 'p hujayralilargacha hujayralar vagona tuziiish va funksional 
reja asosida tashkil topgan.
Hujayralarning tuzilishi. Hujayralarning ayrim tuzilm ala-
rining funksional aham iyati. 
Har bir hujayra p o ‘stloq (hujayra 
membranasi). sitoplazma va yadroga ega.
Sitoplazm a
- hujayra sitoplazmasi. odatda, yarim suy uqlik ho- 
lidagi muhit b o ‘lib elektron mikroskop ostida mayda donador hosi- 
lalari shaklida bo'ladi va unda hujayraning barcha organoidlari 
ko'rinib turadi.
Universal organoidlarga mitoxondriylar, Golji apparati, endo- 
plazm atik to i', ribosomalar, lizosomalar, hujayra markazi kiradi.
Maxsus ahamiyatga ega b o ig a n organoidlarga, muskul hu- 
jayralarining qisqaruvchi elementlari - miofibrillalar. asab hu- 
javralarining neyrofibrillalar. harakat organoidlari kiprikchalar va 
xivchinlar kiradi. Sut emizuvchi hayvonlar va odamlarning nafas
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olish va chiqarishida ishtirok etuvchi epiteliyalarning hujayralari 
kiprikchalar bilan ta'm inlangan. Erkaklar jinsiy hujayralari - sper- 
m atozoidlar xivchinlar vordamida harakatlanadilar.
Yadro.
Yadro har qanday hujayraning bo'linishiga qodir bo'lgan 
zaruriy qismi hisoblanadi.
Yadroning shakli deyarli har doim hujayra shaklida b o ia d i. 
Yadro sitoplazmadan ichki va tashqi yadro membranasidan iborat 
b o ‘lgan po'stloq bilan chegaralanib turadi. Yadroning p o 's tlo g i 
oqsil molekulalari, nukleotidlar, am inokislotalar juda yengil o 'ta
oladigan va shu y o i bilan sitoplazma bilan yadro orasidagi faol 
moddalar almashinuvini ta'm inlaydigan, faqat mikroskop ostidagi- 
na ko'rinadigan o ich am d ag i teshikchalarga ega.
Yadroning ichki qismi yadro shirasi bilan t o i a b o iib , unda xro- 
mosomalar va yadrochalar (bitta yoki ikkita) joylashgan.
Elektron mikroskop yordamida hujayra membranasi uch 
qatlamdan iborat ekanligi aniqlandi. Tashqi va ichki qatlam bir qa­
tor joylashgan oqsil molekulalaridan tashkil topgan b o isa , o'rtada- 
gi qatlam ikki qatorda joylashgan lipidlar molekulalaridan tashkil 
topgan. M embrananing oqsil va lipidlari o ‘ziga xos oqsil - lipoidli 
komplekslar hosil qiladi.
M embrana orqali hujayra ichiga suv, aminokislotalar, glukoza, 
mineralli va boshqa moddalar tushib, ular hujayraning moddalar 
almashinuvidagi ishtirokini ta'm inlaydi.
Suv molekulalari membrana teshiklari orqali erkin o i a oladi, 
bunday harakat ularning konsentratsiyasidagi farqi hisobiga am al­
ga oshsa kerak. Suvni shimib olish va uni ajratish uchun hujayra 
energiya sarflamaydi.
M embrana orqali aminokislotalar, glukoza va boshqa mod­
dalarning transport qilinishi va maxsus tashuvchilar yordamida 
energiya xarajati hisobiga tanlab o ikazilad i. Bu hujayra membran- 
alarning tanlab o'tkazish xususiyati bilan bog'liq b o ig a n faol ja- 
rayondir.