Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
 
178 
ЭЛЕМЕНТАР ЗАРРАЛАР ФИЗИКАСИ БЎЛИМИНИНГ ФАНЛАРАРО 
АЛОҚАДОРИЛИК АСОСИДАГИ МАЗМУНИ
 
С. Давлетниязов Нукус ДПИ ассистенти 
Физиканинг бошқа бўлимлари каби элементар зарралар физикасини ҳам 
инсонпарварлаштириш учун ўқитиш мазмуни бу соҳанинг ўзига хослиги, асосий қонун-
қоидалари, жараёнлар табиатини яққол очиб берадиган, бошқа бўлимларда бўлган каби шу 
соҳани чуқур тассаввур қилишга ёрдам берадиган мавзулар нуқтай-назардан ташкил қилиш 
керакллиги таъкидлаб ўтилган эди. Бу соҳани бошқа фанлар билан алоқадорликда, яъни 
фанлараро алоқадорлик принципига таянган ҳолда ўқитишни ташкил қилишдир. Чунки, бу 
соҳанинг ўзига хосликлардан бири зарралар оламидаги жараёнларнинг кўз билан кузатиб 
бўлмаслиги ҳамда юқори даражадаги тасаввур қилишни талаб қилишдир. Шу сабабли ҳам 
элементар 
зарралар 
физикаси 
жараёнларини 
яхши 
ўзлаштириш 
учун 
уни 
инсонпарварлаштириш талаб қилинади. Яьни бу бўлимга тегишли барча ходиса-жараёнларни 
бизни ўраб турган моддий оламдаги рўй бераётган жараёнлар билан боғлаш ҳамда бу ходисалар 
орқали уни ўзлаштириш саморадорлигини ошириш, физиканинг бошқа бўлимлари каби бу соҳа 
тўғрисидаги билимлар системаси ва тасаввурларни шакллантириш зарур. Бу вазифани амалга 
ошириш учун фанлараро алоқадорлик тамойилидан фойдаланиш ўринлидир. Бу қонун-
қоидаларни ҳам фанлараро алоқадорлик принцип асосида бошқа фанлар билан алоқадорликда 
ўрганиш ва уларни умуман бутун элементар зарралар физикаси бўлимини ўқитиш 
самарадорлигини ошириш
Зарралар физикасига хос сақланиш қонунларидан бири барион заряди (сони) нинг 
сақланиш қонунидир. Агар кимё фани билан алоқадорликни қарайдиган бўлсак, турли хилдаги 
кимёвий жараёнларда бу қонун маълум маънода тўлиқ бажарилишини кузатиш мумкин. Бу 
ўринда физика ва кимё фанларини фанлараро алоқадорликда ўқитиш муаммоларга 
бағишланган кўплаб ишларнинг таҳлили С. Рўзибоев Э. Турдиқуловнинг «Мактабда атом ва 
ядро физикасини кимё билан боғлаб ўқитиш» ишида таъкидлаб ўтишимиз мумкин. Агар зарра 
физикаси нуқтай-назардан қарасак, элементар зарраларни 3 тоифа (авлод) га ажратишимиз 
мумкин. Уларни
I. 









e
e

, 






d
u
, 









e
e

, 








d
u
II. 












, 






s
c
, 












, 






s
c
III. 












, 






b
t
, 












, 








b
t
кўринишида ифодалалашимиз мумкин. Бизни ўраб турган моддий олам I авлод элементларнинг 
бирикишдан ҳосил бўлган. II ва III авлод элементларидан тузилган зарраларнинг ўзаро 
таъсиридан ҳосил бўладилар ва қисқа вақт яшаб яна I авлод элементларидан тузилган 
зарраларига айланишади. Масалан модданинг энг кичик элементин атом десак, ҳар қандай атом 
ядро ва унинг атрофида айланма ҳаракат қилувчи электронлардан ташкил топган. Ядронинг ўзи 
эса протон ва нейтронлардан ташкил топгн. Ўз навбатида протон ва нейтронлар 
u
- ва 
d
- 
кварклардан тузилган, яъни 
)
( uud
p
ва 
)
( udd
n
таркибга эга. I авлод элементларидан адронларга 
тегишли яна 


мезонлар ҳәм тузилган, яъни улар уч хил турда мавжуд бўлиб мос равишда 
,
2
)
(
0
d
d
u
u



,
d
u



,
d
u



кварк структурасига эга. Бу мезонлар протон ва 
нейтронларни ядрода ушлаб турувчи кучлар ҳисобланади ва ўз навбатида улар кучли ўзаро 
таъсирни амалга оширувчи глюон кучларининг катта масофадаги «қолдиқ» кучлари деб 

---