Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
 
355 
Yuqoridagi grafikdan foydalanib, magnetit asosidagi magnit syuqlikning elektr o’tkazuvchanligi 
0,5%, 1,0%, 1,5%, 2,0% va 2,5% konsentratsiyalarida va 18 
0
C, 35 
0
C, 50 
0
C temperaturalarda 
o’lchandi. Bunda magnit syuqlikning elektr o’tkazuvchanligi konsentratsiyasi va temperaturasi ortishi 
bilan deyarli chiziqli ravishda ortib bordi. Elektr o’tkazuvchanlikning eng past qiymati (4,1 mSm/sm) 
konsentratsiyaning 0,5% va temperaturaning 18 
0
C ga mos keldi. Elektr o’tkazuvchanlikning eng 
yuqori qiymati (25,8 mSm/sm) konsentratsiyaning 2,5% va temperaturaning 50 
0
C ga mos keldi. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. С.Такетоми, С.Тикадзуми. Магнитные жидкости. Москва–Мир, 1993 г (116-
117 s); 
2. Р.Розенцвейг. Феррогидродинамика. Москва–Мир, 1989 (17-19 s); 
3. 
В.Е.Фертман. Минск Магнитные жидкости. “Вышэйшая школа” 1988 г. (22 
– 29 s); 
Э.Я. Блум, А.О. Цеберс «Магнитные жидкости. Новое в жизни, науке,
технике». Сер.«Физика»; №4, 1-64, 1989
AYRIM HUDUDLAR PAXTA MAYDONLARI TUPROG‘I VA PAXTASI 
CHIGITINING AKTIVLIGINI ANIQLASH 
 
G.Axmedova, O.B.Mamatqulov, S.K.Yuldashev, M.Fayzullayeva
Samarqand davlan universiteti 
 
Atrof-muhitning ekologik, shuningdek, radioekologik tozaligi insonlar salomatligi omillaridan 
biri hisoblanadi. Atrof-muhit namunalarida aniqlanishi mumkin bo‘lgan radionuklidlarga uran-toriy 
tabiiy radioaktiv oilalari radionuklidlari, elementlar davriy sistemasidagi ko‘pgina kimyoviy 
elementlarning tabiiy radioktiv izotoplari (
40
K, 
87
Rb, 
48
Ca, 
176
Lu, 
115
In, 
138
La va b.), kosmogen (
7
Be, 
14
C, 
3
H, 
32
P va b.) va texnogen (
137
Cs, 
90
Sr, 
89
Sr, 
144
Ce va b.) radionuklidlar kiradi [1]. Tabiiy 
radionuklidlar Yer paydo bo‘’lgandan beri Yer qobig‘ida mavjud bo‘lgan dastlabki radioaktiv 
elementlardir. Kosmogen radionuklidalar atmosferaning yuqori qatlamlarida kosmik nurlar tarkibidagi 
yuqori energiyali (10
9
–10
12 
eV) neytronlar, protonlarning atmosfera havosi tarkibidagi gazlar (N, O, 
Ar va b.) atomlari yadrolari bilan reaksiyasiga kirishishidan hosil bo‘ladi va aerozol zarralariga, ho‘l 
tomchilarga yopishib yer sirtiga tushadi. Texnogen radionuklidlar yadro bo‘linishi mahsulotlari bo‘lib, 
atmosferada o‘tkazilgan yadroviy qurollar sinovlari, yadroviy qurilmalar avariyalari natijasida hosil 
bo‘ladi va turli ob-havo sharoitlari, suv oqimlari ta’sirida atrof-muhitga tarqaladi va tabiat 
namunalarini radioaktiv ifloslantiradi [1-2]. 
Radionuklidlar kishilar organizmiga tuproq-suv-havo-o‘simlik-ovqat mahsulotlari – kishilar 
biologik zanjiri orqali o‘tadi. O‘simliklar radionuklidlarning kishilar va hayvonlar organizmiga 
o‘tishida asosiy manbalardan biri hisoblanadi. O‘simliklar ko‘p sondagi oziq – ovqat zanjirida 
boshlang‘ich zveno vazifasini bajaradi. O‘simliklar radionuklidlarni aerozollar, eritmalar, gazlar 
holatlarida to‘plash xususiyatiga ega [2-3]. Yer usti o‘simliklarining radioaktivligi asosan ikki tashkil 
etuvchilar: aerozollar va tomirlari orqali shakllanadi. Birinchi tashkil etuvchi o‘simlikning Yer ustki 
qismi radioaktivligini belgilaydi. Havoda bo‘lgan radionuklidar o‘simlik barglarida, tanasining ustki 
qismlarida o‘tirib qoladi va singadi. Ikkinchi tashkil etuvchida o‘simliklar, daraxtlar, butalar tuproqdan 
tomirlari orqali suvda eriydigan radionuklidlarni ularning eritmasi holida to‘playdi. Uran, radiy, kaliy 
ham shunday to‘planadi. Tuproqdan to‘plash jarayoni sekin kechadi. Shuning uchun bunda, yarim 
yemirilish davri katta bo‘lgan radionuklidlarning to‘planishi ahamyatga ega [2].
Tabiat namunalarining, jumladan, o‘simliklarning radioaktiv ifloslanishi radionuklidlarning 
kishilar organizmiga o‘tish xavfini tug‘diradi. Radionuklidlarning kishilar organizmiga xavfsiz deb 
ruxsat etilgan chegaraviy miqdoridan ortiqcha o‘tishi kishilarning ortiqcha nurlanishiga olib keladi. 
Ortiqcha nurlanish sog‘lom organizmlarda hayot uchun xavfli bo‘lgan turli kasalliklarning (saraton, 
pushtsizlik va b.) paydo bo‘lishiga, rivojlanishiga, genetik o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkinligi 
aniqlangan. Atrof-muhit namunalarining radioaktivligi yuqori emas. Lekin tirik organizmga kichik 
dozadagi nurlanishning ustma-ust ta’siri organizmda yig‘iladi, to‘planadi. Bunday effekt kumulyatsiya 
deyiladi. Tirik organizmga har kuni 0,002-0,005 Grey bo‘lgan kichik dozadagi nurlanish ta’sir 

---