Fizikada saqlanish qonunlarining fazo va vaqt simmetriyasi bilan bog‘lanishi

30.Yuqori zichlikdagi moddaning holat tenglamasi. Mitti oq yulduzlar. Moddaning neytron holati. Pulsarlar. Qora teshiklar. O‘ta yuqori elektromagnit maydonda modda.
Bosim P bilan zichlik r va temperatura T orasidagi Р=f(r, Т) bog’lanish holat tenglamasi deb ataladi. Masalan, ideal gaz uchun u Р^.V= RT yoki Р= RT Mendeleyev-Klapeyron tenglamasidan iborat. Moddaning o'ta yuqori temperatura va zichlikdagi holati planeta-gigantlarda (Yupiter, Saturn, Uran, Neptun) va yulduzlarda real amalga oshadi. Oq mitti yulduzlarning moddasi asosan geliy yadrolaridan va "aynigan" kvant holatdagi erkin elektronlardan tashkil topgan. Ularning issiqlik o'tkazuvchanligida elektronlar asosiy rol o'ynaydi. Shu sababdan oq mitti yulduzlarning butun hajmi bo'ylab temperatura deyarli bir xil bo'ladi, hajmda yadro reaksiyalari ro'y bermaydi. Yulduz o'zining issiqlik zapasi qisobiga nurlanib turadi va temperaturasi Т~10⁸ K dan T ~ 0 K gacha tushadi. Oq mittilarning sovish vaqti 10⁸ yilga yaqin. Agar protonlar va elektronlardan iborat o'ta zichlashgan oq mitti yulduzlarda zichlik r ~10¹²¸10¹³ kg/m³ ga etib borsa, moddaning neytronlashish jarayoni - elektronlarni yadrolarga "bosib kiritilishi" natijasida protonlarni neytronlarga aylanishi sodir bo'ladi. Modda neytron holatga o'tadi va neytron yulduz tug’iladi. 1967 yili Kembrij universitetining Kavendish laboratoriyasida radioteleskop yordamida kosmik manbalardan kelayotgan aniq davr bilan o'zgarib turuvchi radionurlanish topildi. Dastlab bunday radiosignal Yerdan tashqaridagi sivilizatsiya vakillari tomonidan yuborilgan deb taxmin qilindi. Keyinchalik bunday sirli radionurlanish manbai o'ta yangi portlash natijasida hosil bo'lgan o'z o'qi atrofida tez (radiochastota bilan) aylanuvchi va o'ta kuchli magnit maydonga ega bo'lgan neytron yulduz degan fikrga kelindi. Ana shunday yulduzlar pulsarlar deb nomlanadi. Pulsarning neytron yulduz ekani va uning o'ta yangi portlash qoldig’i bilan bog’liqligi haqidagi g’oyalar 1968 yili qisqichbaqasimon tumanlikda sekundiga 30 marta chaqnab-so'nib turuvchi pulsar topilgandan keyin qamda bu pulsar va tumanlik 1054 yili Xitoy astronomlari tomonidan kuzatilgan o'ta yangi portlash qoldiqlari ekanligi isbotlangandan keyingina ko'pchilik tomonidan tan olindi