Fizikada saqlanish qonunlarining fazo va vaqt simmetriyasi bilan bog‘lanishi

32.Radiaktivlik. Yarim yemrilish davri. Rezerford tajribasi. a,ß,γ-yemrilishlar. Radiaktiv reaksiyalar.
Radioaktivlik (radio... va activus — taʼsirchan) — kimyoviy element beqaror izotopining elementar zarralar yoki yadrolar chiqarib oʻz-oʻzidan boshqa element izotopiga aylanish qobiliyati. Tabiiy sharoitlardagi izotoplarda boʻladigan radioaktiv tabiiy radioaktiv, yadro reaksiyalari vositasida olinadigan izotoplarning radioaktivi sunʼiy radioaktiv deyiladi. Sunʼiy va tabiiy R. orasida hech qanday farq yoʻq. Ikkala holda yuz beradigan radioaktiv yemirilish jarayoni bir xil qonunlarga boʻysunadi.
Radioaktivlik hodisasini birinchi marta 1896 yilda A. A. Bekkerel kashf qilgan. U uran tuzlaridan nomaʼlum nurlar chiqishini, bu nurlar xuddi rentgen nurlari kabi har xil moddalardan oʻtishini, fotografiya plstinkasini qoraytirishini birinchi boʻlib aniqladi va ularni radioaktiv nurlar deb atadi. Tez orada toriyning radioaktivligi aniqlandi. 1911 yilda ingiliz fizigi E.Rezerford atom to‘zilishining yadroviy (planetar) modelini taklif qildi. Bu modelga muvofiq atomning hamma musbat zaryadi (>99.94%) atomning o‘lchami (10-10 m) ga nisbatan juda kichik o‘lchamga (10-15 m) ega bo‘lgan atom yadrosida to‘plangan.
Yadro atrofi berk (eleptik) otbitalar bo‘yicha elektronlar atomning elektron qobig‘ini hosil qilib harakatlanadi. Yadro zaryadi q, elektronlar zaryadi ye ning yig‘indisini absalyut qiymatiga teng: q=+Ze
bu yerda Z- zaryad soni.
33.Yarim o‘tkazgichli asboblar. Qattiq jismlarning elektr o‘tkazuvchanligi. Zonalar nazariyasining elementlari. Metallar, diyelektriklar va yarimo‘tkazgichlar
Yarimoʻtkazgichli asboblar — yarimoʻtkazgichlarda yuz beradigan elektron jarayonlar asosida ishlaydigan elektron asboblar. Elektronikada turli signallarni oʻzgartirishda, energetikada esa bir turdagi energiyani boshqa turdagi energiyaga aylantirishda qoʻllaniladi. Vazifasi, ishlash tarzi, materiali, tuzilishi va texnologiyasi, ishlatilish sohasiga qarab tasniflanadi. Qattiq jismlarning elektr o'tkazuvchanligi ham dielektrikning o'zi ionlarining, ham tasodifiy aralashmalar ionlarining harakati bilan bog'liq va ba'zi materiallarda bu erkin elektronlar mavjudligidan kelib chiqishi mumkin.Elektr o'tkazuvchanligining turi Faraday qonuni yordamida eksperimental tarzda o'rnatiladi. Ion elektr o'tkazuvchanligi moddalarning elektrodlarga o'tishi bilan birga keladi. Elektron elektr o'tkazuvchanligi bilan bu hodisa kuzatilmaydi.
Elektr tokini qattiq dielektrik orqali o'tkazish jarayonida uning tarkibidagi nopok ionlar qisman olib tashlanishi mumkin, elektrodlarga chiqariladi; ikkinchisi, vaqt o'tishi bilan o'tkazuvchanlik va oqimning pasayishiga olib keladi. Qattiq jism larning turli hossalari, xususan, elektr o'tkazuvchanlik zonalar modeli 
doirasida ju d a yaxshi tushuntiriladi. Qattiq jism lam i metall, yarim metall, yarim 
o 'tkazgich yoki izolator (dielektrik) bo'lishi energetik zonalarning strukturasiga 
bog'liq. Bu masalani yechishda birinchi navbatda qaysi zonalar tam om ila to'Idirilgan, 
qism an to'Idirilgan yoki m utlaqo bo 'sh ekanligini hal qilish muhim dir. S o'ng, shunga 
asoslanib, zonalar nazariyasi yordam ida moddalarni o'tkazgichlarga, yarim 
o'tkazgichlarga va izolatorlarga bo'linish sabablarini tushuntirib berish mumkin.
To'Idirilgan va to'ldirilm agan zonalardagi elektronlarni xatti-harakati bir-biridan 
tubdan farq qiladi. Tashqi maydon kristaldagi to'ldirilm agan zonadagi elektronning 
harakatini o'zgartirishi mum kin ya aksincha, to'Idirilgan zonadagi elektronni 
harakatini o'zgartira olmaydi. Buni quyidagicha tushuntirish mumkin. Elektron 
harakatini o'zgarishi uning energetik holatining o'zgarishiga bog'liq. Elektronning 
energiyasini o'zgarislii esa o 'z navbatida zonadagi b o 'sh energetik sathlaming 
borligiga bog'liq. Tam om ila to'Idirilgan zonada umuman bo 'sh energetik sathlar 
y o 'q .