Fizika,2 qism 20

Yadrîning  bålgilànishi.  Àtîm  yadrîsi  Ze  zàryad  miqdîri

bilàn  õàràktårlànàdi.  Bu  yerdà  e  –  prîtînning  zàryadi,  Z  –

yadrîning  zàryad  sîni  dåyilib,  u  yadrîdàgi  prîtînlàr  sînigà

tång  và  Ìåndålåyåv  elåmåntlàr  dàvriy  siståmàsidà  kimyoviy

elåmåntning  tàrtib  ràqàmi  bilàn  mîs  kålàdi.

Yadrî nåytràl àtîm qàndày bålgilànsà, õuddi shundày bålgilà-

nàdi: 

Z

A

X ,  bu  yerdà  Õ  –  kimyoviy  elåmåntning  bålgisi,  Z  –

àtîmning  tàrtib  ràqàmi  (yadrîdàgi  prîtînlàr  sîni);  À  –  màssà

sîni  (yadrîdàgi  nuklînlàr  sîni).  Àtîm  elåktr  nåytràl  bo‘lgàni

33-§.

---

136

uchun hàm yadrîdàgi prîtînlàr sîni àtîmdàgi elåktrînlàr sîni

bilàn  tång  bo‘làdi.

Izîtîplàr.  Òàrtib  ràqàmi  (Z )  bir  õil,  låkin  màssà  sîni  (À)

turlichà  bo‘lgàn  elåmåntlàr  izîtîplàr  dåyilàdi.

Izîtîplàr  yadrîsidàgi  nåytrînlàr  sîni  (N  =  A  -  Z )  bilàn

fàrq qilàdi. Ìàsàlàn, vîdîrîdning (Z = 1) uchtà izîtîpi màvjud:

1

1

H –  prîtiy  (Z  =  1,  N  =  0), 

1

2

H   –  dåytåriy  (Z  =  1,  N  =  1),

1

3

H   –  tritiy  (Z  =  1,  N  =  2).  Qàlàyning  o‘ntà  izîtîpi  màvjud.

Àksàriyat  hîllàrdà  izîtîplàr  bir  õil  kimyoviy  và  qàriyb  bir  õil

fizikàviy  õususiyatlàrgà  egà  bo‘ladi  (bundàn  fàqàt  vîdîrîd

izîtîplàriginà  mustàsnî).  Chunki  bu  õîssàlàr,  àsîsàn,  elåktrîn

qîbiqqa  bîg‘liq  bo‘lib,  izîtîplàr  uchun  bir  õildir.

Izîbàrlàr.  Ìàssà  sîni  (À)  bir  õil,  låkin  tàrtib  ràqàmi  (Z )

turlichà  bo‘lgàn  elåmåntlàr  izîbàrlàr  dåyilàdi.  Izîbàrlàr

yadrîsidàgi prîtînlàr sîni (Z = A - N) bilàn fàrq qilàdi. Izîbàr

yadrîlàrgà 

4

10

Be , 

5

10

B , 

6

10

C   làr  yaõshi  misîl  bo‘là  îlàdi.

Hîzirgi  pàytdà  tàrtib  ràqàmi  (Z ),  màssà  sîni  (À)  yoki  hàr

ikkàlàsi bilàn hàm fàrq qiluvchi 2000 dàn îrtiq yadrî mà’lum.