Fizika,2 qism 20

N. G. BASOV

(1922—2001)

A. PROXOROV

(1916—2002)

CH. TAUNS

(1915-y.  t.)

---

128

usulning mîhiyatini tushunish uchun quyidàgi misîlni ko‘ràylik.

Àyrim  mîddàlàrning  àtîmlàridà  shundày  uyg‘îngàn  holatlàr

màvjudki, àtîmlàr bu holatlàrdà uzîq vàqt dàvîmidà bo‘lishlàri

mumkin. Bundày holatlàr måtàstàbil holatlàr dåyilàdi. Ìåtàstàbil

holatlàr  bilàn  yoqut  kristàli  misîlidà  bàtàfsil  tànishàylik.

Yoqut làzåri. Yoqut kristàli àluminiy îksid Al

2

Î

3

 dàn ibîràt

bo‘lib,  Al  ning  bà’zi  àtîmlàri  o‘rnini  õrîmning  uch  vàlåntli

Cr

3+

  iînlàri  egàllàgàn  bo‘làdi.  Êuchli  yoritilish  nàtijàsidà  õrîm

àtîmlàri 1 àsîsiy holatdàn 3 uyg‘îngàn holatgà màjburiy ràvishdà

o‘tkàzilàdi  (52- ràsm).

Õrîm àtîmining uyg‘îngàn holatdà yashàsh dàvri judà kichik

(10

-7

 s) bo‘lgànligi uchun u yoki spîntàn ràvishdà (o‘z-o‘zidàn)

1  àsîsiy  holatgà  o‘tishi,  yoki  nurlànishsiz  2  holatgà  o‘tishi

(måtàstàbil holat) mumkin. Bundà enårgiyaning îrtiqchà qismi

yoqut  kristàlining  pànjàràsigà  bårilàdi.  2 holatdàn  1 holatgà

o‘tishning  tànlîv  qîidàlàrigà  muvîfiq  màn  qilingànligi  õrîm

àtîmlàrining 2 holatdà to‘plànishigà îlib kålàdi. Àgàr màjburiy

uyg‘îtish  judà  kàttà  bo‘lsà, 2 holatdàgi  àtîmlàrning  kînsån-

tràtsiyasi  1  holatdàgidàn  judà  kàttà  bo‘lib,  2 holatdà  elåktrîn-

làrning judà zich jîylàshuvi ro‘y båràdi (53- ràsm). Àgàr yoqutgà

Uyg‘ongan holat

Uyg‘ongan holat

Asosiy holat

Asosiy holat

h n

h n

h n

51- rasm.

Nurlanishsiz

o‘tish

M

ajburiy

uyg‘otish

Spon

tan

o‘

tish

Spon

tan

o‘

tish

l 

= 

0,6943 

mm

3

1

2

52- rasm.

---

129

õrîm  àtîmining  måtàstàbil  holati  (E

2

)  và  àsîsiy  holati  (E

1

)

enårgiyalàrining àyirmàsigà tång, E

2

 - E

1

 = hn enårgiyali birîrtà

fîtîn  tushsà,  undà  iînlàrning  2  holatdàn  1  holatgà  màjburiy

o‘tishlàri ro‘y bårib, enårgiyasi dàstlàbki fîtînning enårgiyasigà

tång  bo‘lgàn  fîtînlàr  chiqàrilàdi.  Bu  jàràyon  ko‘chkisimîn

rivîjlànib, fîtînlàrning sîni kåskin îrtib bîràdi (54- ràsm). Bu

fîtînlàrning  nàfàqàt  chàstîtàlàri,  bàlki  fàzàlàri,  tàrqàlish

yo‘nàlishlàri  và  qutblànish  tåkisliklàri  hàm  bir  õil  bo‘làdi.  Nà-

tijàdà  yoqutdàn  kuchàygàn  kîgårånt  yorug‘lik  dàstàsi,  ya’ni

làzår  nuri  chiqàdi.

55- ràsmdà  yoqut  làzårini  hîsil  qilish  sõåmàsi  ko‘rsàtilgàn.

Yoqut tàyoqchà 1 õrîm àtîmlàrining måtàstàbil holatgà o‘tishini

tà’minlîvchi 2 gàzli làmpà bilàn o‘ràlgàn. Yoqutning temperaturasi

zàrur qiymàtdà sàqlànishini tà’minlàsh màqsàdidà sîvitish sistå-

màsi  3  ulàngàn.

Bîshqà  làzårlàrning  hîsil  bo‘lish  måõànizmi  hàm  shungà

o‘õshàydi.  Biz  shu  qàdàr  bàtàfsil  o‘rgàngàn  làzår  nimàsi  bilàn

diqqàtgà sàzîvîr, dågàn sàvîl tug‘ilàdi. Buni bilish uchun làzår-

ning õîssàlàri bilàn  tànishàylik.