Fizika,2 qism 20

Êvànt måõànikàsi elåmåntlàri

30-§.

V. GEYZENBERG

(1901–1976)

E. SHREDINGER

(1887–1961)

Ì à z m u n i :   kvànt  måõànikàsi  hàqidà

tushunchà; nîàniqlik munîsàbàtlàri;  elåk-

trîn  buluti;  kvànt  sînlàri;  Pàuli  prinsiði;

Ìåndålåyev elåmåntlàr dàvriy siståmàsining

tàlqini.

Êvànt  måõànikàsi  hàqidà  tushunchà.

Shundày qilib, Bîr nàzàriyasi mikrîdunyo-

dàgi judà ko‘p jàràyonlàrni, jumlàdàn, ko‘p

elåktrînli àtîmlàr và mîlåkulàlàrning tuzi-

lishi,  kimyoviy  bîg‘lànishlàr  và  hîkàzî-

làrni  tushuntirishgà  îjizlik  qildi.  Lui  då

Brîylning  zàrràlàrning  to‘lqin  õususiyatigà

egàligi  hàqidàgi  nàzàriyasi  esà  ulàrning  bu

õususiyatlàrini  hisîbgà  îlib  yangi  nàzàriya

yaràtishgà  turtki  bo‘ldi.  Bundày  nàzàriya-

ning àsîsiy qismi 1925–1926- yillàrdà nåmis

fizigi V . G å y z å n b å r g  và àvstriyalik fizik

E . S h r å d i n g å r   tîmînidàn  yaràtilgàn

kvànt  måõànikàsidir.  Êvànt  måõànikàsidà

mîddàlàrning  ikki  õil  õususiyati:  kàttàlik-

làrning  kvàntlànishi  và  zàrràlàrning  to‘lqin

õususiyatlàri  mujàssàmlàshgàn.

Shu  bilàn  birgà,  quyidàgichà  sàvîl

tug‘ilàdi.  Êvànt  måõànikàsining  qo‘llànilish  chågàràsi  qàyårdàn

bîshlànàdi? Qàchîn zàrràlàrning hàm kîrpuskular, hàm to‘lqin

õususiyati  birgàlikdà  nàmîyon  bo‘là  bîshlàydi?  Qàchîngàchà

zàrràni  fàqàt  zàrrà  sifàtidà  qàràsh  yetàrli  bo‘làdi?  Shundày

måzîn  màvjudmi?  Hà,  màvjud.  Bu  måzîn  Plànk  dîimiysidir.

Biz  bu  màsàlàgà  îldingi  màvzudà  qismàn  to‘õtàlgànmiz.  Và

kåyinrîq hàm to‘õtàlàmiz. Hîzir esà lo‘ndà qilib qo‘yilgàn sàvîlgà

shundày jàvîb båràmiz. Qàràlàyotgàn hîldà Plànk dîimiysining

qiymàtini hisîbgà îlish zàrur bo‘lgàn chågàràdàn bîshlàb kvànt

måõànikàsi qînunlàri ishlày bîshlàydi. Dåmàk, Plànk dîimiysini

e’tibîrgà îlmàslik mumkin bo‘lgàn chågàràgàchà, klàssik fizikà

qînunlàridàn fîydàlànish mumkin. Bundan tashqari, biz uchun

îdàtiy  hîlgà  àylàngàn  bà’zi  tushunchàlàrgà  yangichà  yonda-

shishimizgà  to‘g‘ri  kålàdi.  Buni  îydinlàshtirib  îlish  màqsàdidà

nîàniqlik  munîsàbàtlàri bilàn  tànishàylik.

---

123