Fizika2 kursi bo’yicha yakuniy nazorat savollari

M_p = 1,6726·10^-27 kg = 1,0072m.a.b. = 938,7Mev

Bu massa elektron massasidan 1836 marta kattadir (m_p = 1836 m_e). Proton spinga va xususiy magnit momentiga ega . μ_ya - yadroning magnit momenti deyiladi va uning magnetoni Bor magnetonidan 1836,5 marta kichikdir.

Neytron elektr zaryadga ega emas, massasi m_n = 1,6749·10^-27 kg = 1.0086 m.a.b. ga teng va proton massasidan biroz kattaroqdir. Proton kabi, neytronning spini va xususiy magnit momenti –1,91 ga teng (bu yerda manfiy ishora xususiy mexanik va magnit momentlarining yo’nalishlari qarama-qarshi ekanligini ko’rsatadi).
Neytron erkin holatda beqaror (radioaktiv) zarracha bo’lib, uning yarim yemirilish davri ~12 min ga teng, u o’z-o’zidan bo’linib, parchalanib ketadi:


,

56. 
    Yadroning massa deffekti va bog‘lanish energiyasi.
    

Yadrodagi protonlar soni +Ze, yadroning zaryadlar sonini ham belgilaydi. Z - Mendeleev davriy tizimida ximiyaviy elementning tartib nomerini yoki yadrosining zaryadlar sonini ko’rsatadi.
Yadrodagi nuklonlar soni A bilan belgilanadi va yadroning massa soni deb ataladi. Neytronlar soni N = A - Z orqali aniqlanadi.
Yadrolar – simvol bilan ko’rsatiladi. X – ximiyaviy elementning simolidir.
Yadrolardagi nuklonlarning tarkibiga qarab yadrolar 4 ta guruhga bo’linadilar.
1. Zaryadlar soni bir xil, neytronlar soni har xil bo’lgan yadrolar izotoplar deyiladi. Masalan: vodorodning 3 ta izotopi bor – odatdagi vodorod ba’zan protiy deb ataladi (Z = 1, N = 0) . - og’ir vodorod yoki deyteriy (Z = 1, N = 1), - (Z = 1, N = 2) esa tritiy deb ataladi.
Kislorodning 3 ta izotopi bor , , .
2. Massalar soni bir xil, zaryad va neytronlar soni har xil bo’lgan yadrolar izobarlar deyiladi. Misol qilib massa soni bir xil bo’lgan va larni ko’rsatish mumkin.
3. Neytronlar soni N bir xil, zaryad va massalar soni har xil bo’lgan yadrolar izotonlar deyiladi. Masalan . bularda neytronlar soni N = 7 tengdir.
4. Zaryad (Z) va massalar (A) sonlari bir xil bo’lib, yarim yemirilish davrlari har xil bo’lgan yadrolar izomerlar deyiladi.

56. 
    Yadro kuchlari. Yadroning bo‘linishi.
    

Yadro mustahkam tizim ekanligini e’tiborga olsak, eng avval nuklonlar
orasidagi bog’lanish juda katta energiyaga egadir va bu kuchlar biz bilgan kuchlarning birortasiga ham mos kelmaydi. Bu – yadro kuchlaridir. Yadro kuchlari gravitatsiyaviy kuch bo’la olmaydi. Butun olam tortishish qonuniga o’xshash, bu kuchlar hisoblab ko’rilsa, yadro kuchlaridan 10³⁶ marta kichik ekanligini bilish mumkin. Yadro kuchlari elektrostatik kuch bo’lishi ham mumkin emas, chunki bir xil ishorali protonlar (masalan: Uran – U; Z = 92 ) bir - biridan qochib, yadroni tark etgan bo’lar edi. Demak, yadro nuklonlari juda murakkab bog’lanish va kuchlarga ega bo’lgan tizim bo’lib, 4 ta asosiy xususiyatlarga egadirlar.
1. Yadro kuchlari. Ta’sir radiusi juda qisqa masofada 2,2˖10^-15 m kuzatiladi. Bu masofadan katta masofalarda nuklonlar o’zaro ta’sirlashmaydilar.
2. Yadro kuchlari zaryaddan mustaqildir, ya’ni proton - proton, proton - neytron yoki neytron - neytronlar bir xil tortishish va itarish kuchlarini hosil qiladi. Bu xususiyat yadrolarning zaryaddan mustaqillik printsipi deb ataladi.
3. Yadro kuchlari, o’zaro ta’sirdagi nuklonlar spinlarining joylashishiga bog’liqdir. Masalan, neytron bilan protonning spinlari bir - biriga parallel bo’lgandagina ular deyton hosil qilib, birga tura oladi, bo’lmasa, yadro parchalanib ketadi.
4. Yadro kuchlari to’yinish xossasiga ega, ya’ni yadrodagi har bir nuklon chekli sondagi nuklonlar bilan o’zaro ta’sirlashadi, qolganlarini esa tanimaydi.
Hozirgi zamon tasavvurlariga ko’ra, yadro kuchlari, ya’ni kuchli o’zaro ta’sir mezonlar deb ataluvchi virtual zarralar almashinishi orqali o’zaro ta’sirlashadi, deyiladi.

56. 
    Radioaktivlik. Alfa, betta va gamma nurlar.
    

Beqaror kimyoviy elementlarning, o’z - o’zidan zaryadlangan zarrachalar yoki yadrolar chiqarib, boshqa tur ximiyaviy elementlarga aylanish xususiyati - radioaktivlik deyiladi. Radioaktivlik Anri Bekkerel, tomonidan 1896 yilda kashf qilingan. U Uran tuzlarining lyuminestsent xususiyatlarini tekshirayotib, ularni fotoplastinkalarga ta’sirini sezib qolgan va Uran tuzlari o’z o’zidan alohida nur chiqaradi va bu nurlar tashqi muhit shart-sharoitlariga, ya’ni harorat, bosim va yoritilganlikka mutlaqo bog’liq emasligini ta’kidladi. Bu ishlarni Per va Mariya Kyurilar davom ettirib, 1998 yilda ikkita yangi radioaktiv elementni kashf qildilar. Bular Poloniy va Radiy elementlari edi. Yangi nurlanish hosil qiluvchi bunday moddalar radioaktiv moddalar va jismlarning (zarrachalar ko’rinishda) nurlar chiqarish xususiyati radioaktivlik deb ataldi. Radioaktiv moddalar magnit maydoniga (M.Kyuri bajargan) joylashtirilganda, ular 3 turga ajralib ketishi ma’lum bo’lib qoldi:
magnit maydoni ta’sirida, a zarrachalar musbat zarrachalar kabi og’ganligi sababli musbat zarrachalar, b zarrachalar manfiy zarrachalar kabi og’ganligi sababli manfiy zarrachalar va g – nurlar og’maganligi uchun neytral zarrachalar, deb hisoblandi.