Fizika va astronomiya

Dasturiy mahsulotning nomi va saqlanish joyi	Dasturiy mahsulot yordamida nimalarni namoyish etish mumkin
Mashg‘ulotlar mavzusi
1	SkyMap Pro_7 (yulduzlar osmoni xaritasi), www.astronet.ru/db/ma В	Oy, Quyosh va sayyo- ralar bilan birgalikda yulduzlar osmonini, yulduz turkumlarini namoyish etish	Yulduzlar osmoni va yulduz turkumlari
2	«Skyglobe.3_5», «Cosmos.3_0» (osmon sferasi va globusi), www.astronet.ru/db/ma В	Yulduzlar osmonining sutkaviy aylanishini, Oy, Quyosh va sayyora- laming harakatini namoyish etish	Yulduzlaming sutkaviy harakati va osmon koordinatalari
3	SkyMap Pro_7, «AstroLab» (aronomik kalendar), httD~.//aa.usno.navv.mil/ data	Quyosh va Oyning chiqish va botish vaqtlarini hisoblash	Quyosh va Oyning chiqishi va botishi, Oy fazalarini hisoblash

«( OSHIOS..3 0», «Astral ,ab» (ivdionoinik jadval) http Илл tisno.navy.mil/ dillil	Quyoshning-yillik va Oyning oylik harakati, sayyoralaming ko‘rinma harakati, ekliptika, Oy fazalari, tutilishlar	Quyoshning- yillik ko'rinma harakati. Sayyoralaming sirtmoqsimon harakati
«( <sno.navy.mil/ data	Oyning Yer atrofida ay- lanishini namoyish etish, Oyni Yer va Quyoshga nisbatan vaziyatiga ko‘ra uning fazasini (ko‘rinish shaklini) namoyish etish	Oyning harakati va fazalari
«AMiol ab», «Cosmos. 1 0» (inyyoinhiming snlmoqsimon ko'rinma harakatini tushuntirish), lilWy/iukUNHi^vY.nijl/dqte	Sayyoralaming ko‘rinma sirtmoqsimon va haqiqiy harakatini namoyish etish va tushuntirish	Olamning geosentrik va geliosentrik sistemalari
Astromlab/CLEA (nMcroidlnr orbitasini hkoblnsh), www.gcttyabumxdu/iK ttikiul j/vImLQ/kkii www/nstionel ni/vrmis phnse (Oy va Veneraning fazalari), |i(t[i://aa.u.sno.navv.mil/data	Asteroidlaming orbita elementlarini hisoblash	Osmon yorit- qichi orbita elementlari
	Snyyoralar va Oy fazalarini namoyish etish	Sayyoralaming fizik ko'rsat- kichlari
Merclab/CLEA (Mcrkuriyning uzoqli- gini radiolokatsiya usuli biInn o'lchash), www.gettvsurg.edu/ac ndcinics/nhvsics/clea	Radiolokatsiya usuli bilan sayyoralaming aylanishi va uzoqligini o'lchash	Sayyoralami radiolokatsiya qilish yo'li va o'q atrofida aylanishini aniqlash.
Solar rotation/CLEA (Quyoshning aylanishi), w w w. gettvsburg.edu/ac adcmics/physics/clea	Quyosh dog'larining Quyosh yuzida har kungi siljishiga ko'ra Quyoshning aylanishini namoyish etish	Quyoshning umumiy ko'rsatkichlari

t,


7


N


II»


20.1- jadvalmng davomi



20.1- jadvalning davomi

11	Solar rotation/CLEA (Quyoshning aylanishi), www.gettvsburg.edu/ac ademics/physics/clea	Quyosh aktivligi ko‘rsatkichi bo‘lgan dog‘laming nisbiy sonini aniqlash	Quyosh aktivligi
12	Sunlab/CLEA (Quyosh energiyasini uning ichki va atmosfera qatlamlaridan o‘tishi va sochilishi), www.gettvsburg.edu/ac ademics/physics/clea	Quyosh o‘zagida hosil bo‘lgan gamma kvantni ichki qatlamlar orqali yuza qatlamlarga chiqishi va atmosfera- sida yutilishi va sochili- shini namoyish etish	Quyosh spektri va energiyasi
13	Fhotolab/CLEA (Hulkar yulduzlarini fotoelektrik fotometriya (yorug‘ligini o‘lchash)), www.gettvsburg.edu/ac ademics/phvsics/clea	Hulkar nomli tarqoq yulduz to‘dasiga kiruvchi yuzga yaqin yulduzning uch rangda U,B,V yorug‘ligini o‘lchash	Hulkar yulduz to‘dasini uch rangda foto- metriyalash
14	Speclab/CLEA (yul- duzlar spektrini olish), www.gettvsburg.edu/ac ademics/phvsics/clea	Hulkar yulduz to'dasiga mansub va yana mingga yaqin yulduzlaming spektrini olish	Yulduzlar spektri
15	Speclab/CLEA (yulduzlami spektral sinflashtirish), www.gettvsburg.edu/ac ademics/phvsics/clea	Hulkar yulduz to‘dasiga mansub va yana mingga yaqin yulduzlaming spektral sinfini aniqlash	Spektral sinflashtirish
16	Hublab/CLEA (galaktikalar spektrini olish), www.gettvsburg.edu/ac ademics/physics/clea	Galaktikalar spektrini olish	Galaktikadan tashqi astronomiya. Koinot kengayishi va qizilga siljishi

Ko‘rsatib o‘tilgan dasturiy mahsulotlaming har birining o‘z o‘mi va funksiyasi bor. O‘rta maxsus ta’lim hamda oliy ta’lim astronomiya kursida mavzulami olib borilishining xususiyatlariga ko‘ra bu kabi dasturiy mahsulotlami qoMlagan holda quyidagi tartibda tashkil etish mumkin:

9. 
   tnir.lig'ulol o'tisli xonnsiga bitta Pentium kompyuteri va vldcopioycklor <»‘innlilndi.
   
10. 
    miiv/nni o'lhlidiiti innqsiid, uni yoritish uchun asosiy reja iddlnilAll Aiilqlmignii vii l-ililiib < hiqilpnn bo'lishi kerak;
    

I) o'qlluvi hl koinpyiilci vii vidcoprocktomi masofadan hudiqni Inh iiiqnll miiv/ii bo'yivhn oldindan Inyyorlab kelingan milniAhlynliiinl ir.lihu diistuiliini birgulikdn qo'llagan holda katta rkinndii iiiiinoyhli dish oiqali Iiishuntirib borndi.

Untidily ko'igii/iiiuli biliin bcrish o'qiivchiliirning mavzuni yAHnlil Iiinhiiti bill vii o'/lnshtirishlgii quhiy inikoniyat yaratadi. < )'«|ltuv* hl dill e |iil iiy< mill I Mininriili bo'lixhini la'inin lash maqsadida iddlndilil *11111111 I’li'kliiui iiia'm/aliuni lnyyoflab, ushbn clektron inn'iii/aIai vidanildn iiuill hued iy>di li/iinda dars o'tishni tashkil vlldil циник In

Nazorat savollari:

1. 
   Aslroiioiniya o'qitishda osmon yoritqichlarining suratlarini и intalarga asoslangan holda o‘qiladi va tushuntiriladi?
   
2. 
   I'a’lim berishning o‘ziga xos tomonlari nimada?
   

I Astronoinik ta’limga axborot texnologiyalarini tatbiq qilish masalalari nimalardan iborat?

4. 
   .Axborot texnologiyalari muhitida astronomiyadan o‘quv Ino I iyatni rivojlantirishning asosiy yondashuv ko‘rinishlarini ayting.
   
5. 
   . Astronomiyani o‘qitishda qo‘llash uchun foydalanish mumkin boMgan kompyuter dasturiy mahsulotlami tushuntiring va ta’riflang.
   
6. 
   .Astronomiyadan mashg‘ulotlami dasturiy mahsulotlami qo‘Hagan holda tashkil etish yo‘llari?
   

21-§. Astronomiyadan mashg‘ulotlarni axborot
texnologiyalari muhitida o‘qitish usullari

An’anaviy o‘qitishda bilimlar o‘quvchilarga «tayyor» holda taqdim etiladi. Pedagogning boshqaruv faoliyati ko‘pincha faqat taqdim qilingan bilimlarni qabul qilib olishni tashkil qilish bilan cheklanadi va olingan bilimlardan foydalanish mahorati va ko‘nik- malari doim ham kutilgandek natija beravermaydi.O‘qitishning an’anaviy usulida eng jiddiy kamchilik - o‘quvchilaming mashg‘ulotlardagi passivligi va bundan kelib chiqadigan past samaradir.

O‘qituvchi mashg‘ulot paytida o‘qitish jarayonini faollashtirish uchun turli usullami qo‘llab, o‘quvchilami o‘ylashga majbur etish mahoratiga ega bo‘lishi, mustaqil o‘quv faoliyatlarini rivojlan- tirishning sermahsul uslublarini izlab topishi kerak.

Biz, bugungi kun talablariga to‘liq javob bera oladigan astronomiya mutaxassisligidagi zamonaviy kadrlami astronomik rasmlami tekshirishda qo‘llaniladigan kompyuter dasturiy tillardan birini bilishi va shu tilda kompyuter uchun dastur tuzishni va uni ishlatishni bilishi kerak deb hisoblaymiz.

Yuqoridagi aytilganlami hisobga olgan holda, quyida, ushbu taklif etilayotgan usullar yordamida astronomiyadan nazariy mashg‘ulotlarini tashkil etish usullarini «Yulduzlar osmoni va yulduz turkumlari» mavzusi misolidako‘rib chiqamiz.

Ushbu mavzu umumiy astronomiya kursining ikkinchi mavzusi bo‘lib, mavzuni tushuntirishdan avval birinchi mavzuni takrorlash va mustahkamlash zarur.

Darsni tashkil etish darsning mavzusi va maqsadini e’lon qilishdan boshlanadi. Uyga berilgan «Olam tuzilishi to‘g‘risidagi tushunchalaming rivojlanishi haqida tarixiy ocherk. Astrono- miyani boshqa fanlar bilan bog'liqligi», «O‘rta Osiyo astronom- larining fan tarixida tutgan o‘mi», «Ulug‘bek rasadxonasining bosh «teleskopi». Dunyoning asosiy astronomik observatoriyalari va ulaming asosiy asboblari. O‘zbekiston Respublikasi baland tog¹ Maydanak observatoriyasi» mavzulari yuzasidan o‘qituvchi to- monidan taqdimot tayyorlanib kelinadi. Taqdimotda ushbu mav- zular bo‘yicha turli ko‘rinishdagi fotosuratlar namoyish etiladi, bunda hech qanday yozuvlar, ko‘rsatmalar qo‘yilmaydi. Ishning maqsadi, o‘quvchilami erkin fikr yuritishga undash, turli pedagogik metodlardan foydalanib, uyga berilgan vazifani mustahkamlash. O‘quvchilarga taqdimotlar namoyish etilib, mavzular yuzasidan quyidagi ko‘rinishda savollar beriladi:

• 
  Astronomiya nimani o‘rganadi?
  

Astronomiya fan sifatida shakllanishida O‘rta Osiyo olimlarining hissasi qanday?- Beruniyning «Geodeziya», «Qonuni Mas’udiy» va «Yulduzlar ilmi» asarlarida qanday ma’lumotlar keltirilgan?

- Astronomiyaning bo‘limlari haqida gapirib bering.

- Hozirgi zamon astronomik observatoriyalar haqida nimalami bilasiz?

- O‘zbekiston Respublikasi hududida qanday observatoriyalar joylashgan.

- Ulug‘bek rasadxonasi haqida qanday ma’lumotlarga egasiz?

- Olamning tuzilishi haqida nimalami bilasiz?

- Astronomik hodisalami kelib chiqish sabablari haqidagi, qndimda yunon astronomlarining qanday fikrlarini bilasiz?

Tiniq osmonda qurollanmagan ko‘z bilan qancha yulduzni ko'rish mumkin?

Ushbu fotosuratlardagi observatoriyalar qayerlarda joylash- gnn? (slaydlarda observatoriyalaming fotosuratlari ko‘rsatiladi)

Ynngi mavzuni bayon qilishda o‘qituvchi tomonidan avvaldan inyyorlangan slaydlar hamda «SkyMapPro_7» kompyuter dasturiy inahsuloti (osmon modeli) videoproyektor yordamida ekranga bishirihidi. Elektron qo‘llanmadagi slaydlar mantiqiy ketma- krlllkkn vn uzviylikkn cga bo‘lishi kcrak. Slaydning 1-sahifasida < >' 11 Indi ЦАП initvzu noml vn rcjn keltiriladi.

Kcylngl uihilahiida yulcluzlar ostnonining asosiy chizmalari nnlmnhlynlni ko'rinhhida tnsvirlnnib, ulargn o'ituvchi tomonidan In'ill vn tnhllllnr kcltIrllndi.

Yulduz turkumlari, ularning nomlariga ta’rif berilganda, o‘quv- diilnrning e'tiborini jalb qilish maqsadida yulduz turkumlarining nnimatsiyali namoyishlari ko‘rsatiladi. Ushbu namoyishda yulduzlar niiqtasimon ko‘rinishdan, shu nuqta o‘mini belgilovchi shaklga nsln-sekin animatsiyali o‘tishlar namoyish etiladi (21.1-rasm).

Keyingi bosqichda, yulduz turkumlarini bilish - bu astronomiya alilbosi ekanligini tushuntirish kerak. Qanday qilib bu ulkan va njoyib olamda, yulduzlar makonida, yo‘l topa olish mumkin?- degan snvolga javob berib, osmonda qancha yulduz turkumlari borligi va ulnr shartli ravishda atalib, hech qanday fizik bog‘lanishga ega cmasligi va ular yulduz kattaligiga ko‘ra yunon alifbosi bilan belgilanishi tushuntiriladi. Shu o‘rinda o‘quvchilarga astro-jadvallar

bo‘limi «Astronomiya» nomli elektron darslikda [75] berilgan («1- jadval yunon alifbosi») namoyish etiladi (21.2-rasm).