Fizika-texnika

W(V,t)= ft¥(,x,y,z,t)\2d v .
Atom yadrosi massa, zaryadga ega bo‘lish bilan birga harakat miqdori momenti — spinga va unga bogeliq boclgan magnit momentga ham ega bo'lish kerak. Yadroning spinga ega boiishligini 1928-yilda Pauli bashorat qilgan edi. Haqiqatan ham, yadroning spinini spektral chiziqlaming оЧа nozik strukturasi bilan tushuntirildi. Birinchi spektral chiziqlaming o‘tanozik strukturasini 1891-yilda Maykelson o‘zining interferometrida kuzatdi, keyinchalik Fabri va Pero, Lummer (1860-1925), Gerks (1878-1960) davom ettirdi.Ayrim spektral chiziqlar bir-biriga yaqin bo‘lgan o‘nlab kom- ponentalardan iborat, komponentalar orasidagi masofa 0,01-0,02 nm. Hatto, 0,002 nm gacha bolib, ajralish asosiy chiziqlarga nisbatan 103 marotaba kichik. Spektral chiziqlaming o‘tanozik strukturasi yadro magnit momentining ( // ga) elektron qobiqdagi elektronlaming harakati tufayli vujudga kelgan magnit maydoni (He) bilan ta’sirlashuviga ko‘ra, holatlar- ning ajralishidir:
U = - M m H e -
A nuklondan tuzilgan yadroning momenti yadrodagi nuklonlarning spini va orbital momentlarining teng;
I= (p-S),
Bundan ko’rinadiki, juft nuklonlar momentlari bir-birini (kompensatsi- yalaydi) yo'qotadi. Shuning uchun juft-juft yadrolar spinlari 7 = 0 , toq yadroda (toq-juft ,Juft-toq) yadroda jufllanmagan nuklon spini yadro spini, A juft (toq-toq) yadroda esa toq proton va toq neytronlarning yig’indisidan iborat butun sondagi spinga ega bo‘ladi. Haqiqatan, agar nuklonning momentlari bir xil yo‘nalishga ega bo‘lsa, yadroning to’la momenti og‘ir yadrolar uchun yuz va undan ham ortiq qiymatlar olishi mumkin edi. Hamma juft-juft yadrolar nolga teng bo‘lgan spinga ega. Demak, bunday yadrolarda har bir nuklonlar juflining to‘la momentlari anti parallel yo‘nalgan boclib, bir-birini kompensatsiyalaydi. Yadrolarxususiy mexanik moment— spinga ha albatta ega bolish bilan birga xususiy magnit momentiga ham ega bo’ladi.
Haqiqatan ham, zaryadli zarraning aylanish natijasida magnit momenti vujudga kelganligi sababli, aylanish momenti noldan farqli boigan yadro ham magnit momentiga ega boiadi. Bu yuqorida bayon qilinganidek, atom elektronlarining yadro magnit momenti bilan ta ’siri natijasida atomlar o‘tanozik strukturaga ega boiadi. Yadro magnit momenti yadro tarkibidagi neytron va protonlarning spin magnit momentlari hamda protonlaming yadrodagi orbital harakatlari tufayli paydo boiadi. Neytronda elektr zaryad bo’lmaganligidan, uning orbital harakati hech qanday magnit effektini hosil qilmaydi. Zaryadlangan zarralaming orbital harakati aylanma elektr tokiga ekvivalent, aylanma toq esa magnitli dipol maydoniga ekvivalent magnit maydonini hosil qiladi.
Odatda, shartli ravishda, magnit momentlari spinga parallel boisa, musbat deb, qarama-qarshi boisa, manfiy deb hisoblanadi. Proton va neytronlarning xususiy magnit momentlari mos ravishda bo’lib, kutilgan qiymatdan boshqacha chiqishligi nuklonlarning ham o‘z navbatida murakkab tuzilishga ega deb tushuntiriladi. Bu to’g‘rida oldingi mavzuda bayon etildi.Nuklonlar magnit momentlari chetlanishi deyarli bir xil. Proton uchun Yadroning qobiqli modeli yadrolarda uchraydigan izomer holatlami va izomer yadrolaming to‘p-to‘p bo‘lib,uchrashini, ya’ni “izomer orolchalar” bo‘lishini tushuntiradi.Izomer yadrolarbir xil proton, va bir xil neytron sonlariga ega bo‘lishiga qaramasdan yarim yemirilish davri, to‘la bog‘lanish energiyasi, spinlari bilan farqlanadi.Izomer holatlarda energiyalari yaqin, lekin kvant sonlari spin vajuftliklari bir-birlaridan keskin farq qiladi. Yadroning qobiqli modeli yadrolarda uchraydigan izomer holatlami va izomer yadrolaming to‘p-to‘p bo‘lib,uchrashini, ya’ni “izomer orolchalar bo‘lishini tushuntiradi.Izomer yadrolar bir xil proton, va bir xil neytron sonlariga ega bo‘lishiga qaramasdan yarim yemirilish davri, to‘la bog‘lanish energiyasi, spinlari bilan farqlanadi.Izomer holatlarda energiyalari yaqin, lekin kvant sonlari spin vajuftliklari bir-birlaridan keskin farq qiladi. Qobiqli modelga ko‘ra, yadro beta-yemirilish ehtimolligini aniqlash mumkin.
Ma’lumki, beta-yemirilish izobar yadrolar o‘rtasida ro‘y beradi. Bunda dastlabki yadro xususiyatini toq proton (neytron) holati xarakterlasa, hosilaviy yadro hususiyatini neytron (proton) holati bilan xarakterlanadi.
Bu xil beta o'tish oldingiga nisbatan qiyinlashgan bo‘ladi.Yadro qobiq modelining yuqorida aytilgan yutuqlariga qaramay, uning qo‘llanish sohasi juda cheklangan. U sferik yadrolar asosiy va uyg'ongan holatlarining xususiyatlarini yaxshi tushuntiradi. Bu model berk qobiq o‘rtasigamos keluvchi juft-juft yadrolarda kuzatiladigan aylanma strukturaga ega bo’lgan energiya holatlarini tushuntira olmaydi. Bunday yadrolaming elektr kvadrupol momenti, E2.xarakterdagi у -o'tishlar ehtimolligi nazariy qiymatlarga qaraganda katta bo4ib,chiqadi. Yadro qobiq modelining bu kamchiliklari tabiiydir, chunki potensial shakli sferik simmetriyaga ega va nuklonlar o‘zaro ta’sirlashmaydi, yadroning mexanik, magnit va elektr momenti oxirgi toq nuklonning momentidan iborat deb faraz qilindi. Bu kamchiliklarni hisobga olgan yadro modeli yadroning umumlashgan modeli deb ataladi. Yadro sirti aylanuvchi ellipsoid shakliga ega bo'lgan hollar uchunNilson eneriya sathlarini nisbiy joylashishida kutilishi mumkin bo’lgan o‘zgarishlarni qobiq modeli asosida hisoblab chiqdi. Sferik simmetrik potensialdan nosferik potensialga o‘tganda saqlanmaydi. m —momentning yadroni simmetriya o‘qiga proyeksiyasining har bir qiymatiga mos sathlar har xil energiyaga ega bo'ladi, m ga nisbatan aynishlik bartaraf qilinadi. Lekin simmetriya o‘qining har ikkala yo'nalishi ham teng huquqli bo'lganidan m. ning ishorasiga nisbatan Yadro qobiq modelining yuqorida aytilgan yutuqlariga qaramay, uning qo‘llanish sohasi juda cheklangan. U sferik yadrolar asosiy va uyg'ongan holatlarining xususiyatlarini yaxshi tushuntiradi.
Bu model berk qobiq o‘rtasigamos keluvchijuft-juftyadrolardakuzatiladigan aylanma strukturaga ega boMgan energiya holatlarini tushuntira olmaydi. Bunday yadrolaming elektr kvadrupol momenti, E2.xarakterdagi у -o'tishlar ehtimolligi nazariy qiymatlarga qaraganda katta bo’lib,chiqadi. Yadro qobiq modelining bu kamchiliklari tabiiydir, chunki potensial shakli sferik simmetriyaga ega va nuklonlar o‘zaro ta’sirlashmaydi, yadroning mexanik, magnit va elektr momenti oxirgi toq nuklonning momentidan iborat deb faraz qilindi. Bu kamchiliklarni hisobga olgan yadro modeli yadroning umumlashgan modeli deb ataladi. Bir zarrali qobiq modeliga ko‘ra, asosiy holat spini, orbita soni va xususiy momentning orbital momentga parallel yoki antiparallelligi ma’lum bo‘lganda, Shmidt modeliga ko‘ra, magnit momentini hisoblash mumkin.Yadroning qobiqli modeli yadrolarda uchraydigan izomer holatlami va izomer yadrolaming to‘p-to‘p bo‘lib,uchrashini, ya’ni “izomer orolchalar” bo‘lishini tushuntiradi.Izomer yadrolar bir xil proton, va bir xil neytron sonlariga ega bo‘lishiga qaramasdan yarim yemirilish davri, to‘la bog‘lanish energiyasi, spinlari bilan farqlanadi.Izomer holatlarda energiyalari yaqin, lekin kvant sonlari spin vajuftliklari bir-birlaridan keskin farq qiladi Shunday qilib, qobiqli model “sehrli” sonlami hosil bo‘lishini, energetik sathlar ketma-ketligini, yadroning asosiy va qo‘zg‘atilgan holatlari spinini yaxshi tushuntiradi. Bu modelga ko‘ra, proton va neytronlar energetik sathlarda alohida-alohida mustaqil ravishda joylashadilar.
Yadroning asosiy holatining spini proton va neytronlar soni juft bo‘lganda’ 0’ ga teng bo’ladi, toq nuklonli yadro uchun esa o‘sha toq proton yoki toq neytronining to‘la spini I = l± S bilan aniqlanadi.

II BOB.YADRONING UMUMLASHGAN MODELI.

2.1 Aylanma holatlar Nuklonlarning o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladigan o‘rtacha sferik simmetrik potensial alohida nuklonlarning harakati va o‘zaro ta’siriga qarab o‘zgarishi mumkin. Nuklonlarning o‘zaro ta’siri esa to'lgan qobiqdan tashqarida joylashgan tashqi nuklonlarning miqdoriga bog'liq. Bu holda yadroning uyg‘ongan holatlari bir zarrali va yadrodagi tebranishlar natijasida hosil bo‘lgan energetik iborat bo‘ladi. Tashqi nuklonlarning soni ortishi bilan nuklonlar harakatining yadro potensialiga ta’siri ortadi. Yadro sferik shaklining turg‘unligi kamayadi.
Nihoyat, tashqi nuklonlar soni yetarlicha katta bo’lganda yadroning sferik simmetrik shakli turg‘un bo’lmay qoladi, yadro deformatsiyalanadi. Bunday deformatsiyalangan yadro ma’lum bir o‘q ntrofida aylanishi mumkin va unda aylanish energetik sathlari hosil bo’ladi. Tebranish energetik sathlari pasayadi va bir zarrali sathlar xarakteri ham. Tashqi nuklonlar soni yanada ortishi bilan ularning kollektiv harakati ta’siri ortib, to'la qobiqlardan tashkil topgan yadro o'zagi ham deformatsiyalanishi mumkin Yadro sirti aylanuvchi ellipsoid shakliga ega bo'lgan hollar uchun Nilson eneriya sathlarini nisbiy joylashishida kutilishi mumkin bo’magan o‘zgarishlarni qobiq modeli asosida hisoblab chiqdi.Lekin simmetriya o‘qining har ikkala yo'nalishi ham teng huquqli bo'lganidan m. ning ishorasiga nisbatan.Nosferik aksial simmetriyali maydonda hosil bo’luvchi bir zarrali holatlarni Nilson hisoblagan. U biror yo'nalishga nisbatan simmetriyaga ega bo6lgan ossillyator potensialidan foydalandi va kuchli spin orbital ta’simi hisobga oldi. Nilson modeli asosida hisoblangan energiya sathlari diagrammasi 1- rasmda keltirilgan.

1-rasm
Nosferik yadrolarning uyg‘onishida shakl tebranishidan tashqari, yadroning aylanma harakati ham vujudga keladi. Deformatsiyalangan yadroning to‘la spini:
_{I = K+C1.}
Bu yerda — nuklonlar momentlari yig‘indisining yadro simmetriya o‘qidagi proyeksiyasi, u yadroning asosiy holat spini 70ga mos keladi va juft-juft yadro uchun IQ= K₀ = 0. Yadro uyg'onganda uning spini asosiy holat spinidan farqlanadi, chunki nuklonlar holati o‘zgarib ularning momentlari yig‘indisi o‘zgaradi, demak, К o‘zgaradi.
Yadro o‘yg‘onganda aylanishi ham mumkin. Aylanish yadro simmetriya o‘qiga tik (perpendikular) bo‘lgan o‘q atrofida yuz beradi va yadro qo‘shimcha aylanish momenti Q ga ega bo’ladi.Yadroning aylanishi tufayli К ning biror o‘zgarmas qiymatiga mos keluvchi aylanma energetik sathlar sohasi bo’ladi. Bu aylanma sathlar

Bu usulda topilgan deformatsiya qiymati deformatsiyalangan yadrolar uchun elektr kvadrupol qiymatlarini va E₂ o'tishlar ehtimolliklarini yahshi tushuntiradi.Aylanma sathlarga ko‘ra, yadroning magnit momentlarini aniqlash mumkin.
Yadro va elementar zarralar xususiyatlarini keng o'rganishlik uchun yuqori energiyagacha tezlatib beruvchi tezlatgichlar yaratilishi juda muhim hisoblanadi.Hozirgi vaqtda yaratilgan tezlatgichlar yordamida turli xil reaksiyalar o‘tkazilmoqda. Aylanma sathlarga ko‘ra, yadroning magnit momentlarini aniqlash mumkin. Yadro uyg'onganda uning spini asosiy holat spinidan farqlanadi, chunki nuklonlar holati o‘zgarib ularning momentlari yig‘indisi o‘zgaradi,
2.2 Yadro va reaksiyalar tezlatgichlar.
Zarra bilan yadro yoki yadro bilan yadro yadroviy kuch ta’sir radiusi (10~13optik ) qadar yaqinlashib, o'zaro ta’sirlashishi natijasida yadro turli o'zgarishi yoki yadro zarralarining qayta taqsimlanishi mumkin. Yadroviy reaksiya deb ataladigan bunday jarayonda yadro uyg‘onadi yoki yangi zarralar hosil bo‘ladi.
Shunday qilib, yadroviy reaksiyani hosil qilish uchun yadrolarni katta energiyali zarralar yoki yadrolar bilan bombardimon qilish kerak. Bunday yuqori energiyali zarralar radioaktiv yemirilishda hosil bo'ladi. Masalan, alfa-radioaktiv yadrolar yemirilishda 4-9 M_e V energiyali alfa-zarralar oqimi hosil bo'ladi. Kosmik nurlar tarkibida juda katta energiyali zarralar ham uchraydi. Lekin intensivligi kam bo'lganligi uchun ulardan yadroviy reaksiyalami amalga oshirishda foydalanib bo’lmaydi.Yadro va elementar zarralar xususiyatlarini keng o'rganishlik uchun yuqori energiyagacha tezlatib beruvchi tezlatgichlar yaratilishi juda muhim hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda yaratilgan tezlatgichlar yordamida turli xil reaksiyalar o‘tkazilmoqda.Yadro tuzilishini o'rganish, yadro reaksiyalarini amalga oshirish hamda elementar zarralar xususiyatlarini aniqlash va boshqa ko'plab muammolami hal qilish uchun yuqori energiyagacha tezlashtirilgan katta oqimdagi zarralar dastasi talab etiladi.Tezlatgichlar 1930-yillardan boshlab qurila boshlandi. Dastlabki tezlatgichlar energiyalari bir necha M_eV bo‘Isa, hozirgi vaqtda bir necha G_eV energiyagacha yetkazildi. Zaryadli zarralami tezlatish odatda elektr maydonda yoki elektr va magnit maydonlar birgalikda amalga oshiriladi.
Tezlatgichlar tezlashtiruvchi maydon turiga qarab zarralar oqimini fokuslashi, tezlashtirilayotgan zarralar xili, erishgan energiyalariga ko'ra, turlicha nomlar bilan ataladi.
Chiziqli tezlatgichlarda zarralar to‘g‘ri chiziq bo'ylab harakatlansa, siklik tezlatgichlarda aylana yoki spiralsimon harakatlanadi.Barcha tezlatgichlarda zarralami tezlatish jarayonida fokuslab turishlik lozim. Ko'ndalang radial va vertikal tekislik bo'yicha fokuslash magnit maydonning radius bo‘yicha kamayib borishi bilan amalga oshiriladi. Bunda: magnit maydonning pasayish darajasi 0 < n < 1 oralig‘ida bo‘ladi. Bu xil fokuslashga yumshoq (kuchsiz) fokuslash deb ataladi. Bu xil fokuslashda vakuum kamera va magnit otrib ketadi, natijada tezlatgich narxining juda yuqori bo‘lishiga olib keladi. Juda yuqori energiyali tezlatgichlarda kuchli fokuslash usuli qo‘Ilanilmoqda, bunda zarralar oqimi turli magnit qismlaridan o‘tishda har xil ishorali katta gradient maydonga keladi. Zarralar oqimi gorizontal va vertikal yo‘nalishlar bo'yicha ketma-ket fokuslanib, defokuslanadi. Rezonans tezlatgichlarda zarralar oqimi bo‘ylama yo'nalish bo‘yicha, ya’ni zarralar aylanish chatotasi bilan tezlashtiruvchi elektr maydon chastotalarining rezonansini ta’minlash elektr maydon chastotasini yoki magnit maydonni vaqt bo‘yicha o'zgartirishlik bilan amalga oshiriladi.Tezlatgichlarda zarralar energiyasi va zarralar oqimi intensivligi muhim xususiyati hisoblanadi. Intensivligi oqim toq kuchi: I = qN bilan ifodalanadi.
Elektr maydon duantlar uchlariga beriladi. Ion (zaryadli zarralar) ion manbayidan chiqishi bilan duantning manfiy qutbiga tortilib, energiyasini oshiradi, bu ion magnit maydon ta’sirida duant ichkarisida yarim aylana shaklida aylanadi, yarim davr oralig‘ida qarama-qarshi duant chegarasiga keladi, bu paytda duant ishorasini oczgartiradi, yana energiyasini oshiradi va h.k. Shunday qilib, siklotronda ion (zarra) rezonans energiyasini orttirib borishi uchun elektr maydon chastotasi ion (zarra)ning duant ichida aylanish chastotasiga mos kelishi talab etiladi.

3-rasm
Siklotronda zarra maksimum energiyasi tezlatuvchi maydon kattaligiga bog‘liq bo‘lmasdan, magnit maydon kuchlanganligi H /a radius R ga bog'liq.
Haqiqatan ham, E_k= с₀ R, kinetik energiya:
Siklotronda zarralar energiyasini cheksiz oshira borish mumkin emas, chunki zarra energiyasi ortishi bilan massasi relyativistik otrib, zarraning aylanish chastotasi kamayishiga olib keladi, natijada tezlashtiruvchi maydon chatotasi moslikni buzilishiga, rezonans yo‘qolishiga olib keladi,ifodadan ko‘rinadiki, siklotron yengil zarralarni (elektron) tezlashtirishga yaroqsiz, chunki yengil zarra massasi tezda relyativistik otrib ketadi. Siklotron proton, alfa-zarra, og‘ir ionlarni tezlashtirishga xosdir.

Siklotronda zarralar energiyasini cheksiz oshira borish mumkin emas, chunki zarra energiyasi ortishi bilan massasi relyativistik otrib, zarraning aylanish chastotasi kamayishiga olib keladi, natijada tezlashtiruvchi maydon chatotasi orasidagi moslikni buzilishiga, rezonans yo‘qolishiga olib keladi.Sinxrosiklotronda zarra maksimum energiyasi W~1 GeV dan oshmaydi, chunki tezlashtiruvchi elektr maydoni chastotasining keskin kamayishi imkon bermaydi. Bundan tashqari zarra orbitasi otrib borishi bilan magnit maydoni kamayishi juda katta radiusni tashkil etadi.

2.3Yadro reaksiyalar kesimi Yadroviy reaksiyani hosil qilish uchun yadrolarni katta energiyali zarralar yoki yadrolar bilan bombardimon qilish kerak. Bunday yuqori energiyali zarralar radioaktiv yemirilishda hosil bo'ladi. Masalan, alfa-radioaktiv yadrolar yemirilishda 4-9 Me V energiyali alfa-zarralar oqimi hosil bo'ladi. Kosmik nurlar tarkibida juda katta energiyali zarralar ham uchraydi. Lekin intensivligi kam bo'lganligi uchun ulardan yadroviy reaksiyalami amalga oshirishda foydalanib Detektorlarni ikkita toifaga - hisoblagichlar va zarralar izlarini hosil qiluvchilarga ajratish mumkin. Zarralar hisoblagichlarda elektr impulsi hosil qilishga, bu bilan zarralar oqimini, massa, zaryad, tezlik va energiyalarini va h.k. aniqlash mumkin.Izli detektorlarda zarra izini, harakat yo‘nalishini boshqa zarra, yadrolar bilan to‘qnashuv jarayonlarini, yemirilish va boshqa ko‘plab ta’sirlashuv xususiyatlarini aniqlash mumkin. Zaryadsiz zarralar muhit bilan ta’sirlashganda ionizatsiya hosil qilmaydi, bu zarralami ta’sirlashuvida hosil boiuvchi ikkilamchi zaryadli zarralarga ko‘ra, qayd qilinadi.Hisoblagich detektorlarga- ionizatsiyali kamera, proporsional, Geyger.Myuller, ssintillyatsiyali, Cherenkov hamda yarim hisoblagichlar, izli detektorlarga-Vilson, pufakli kameralar, qalin qatlamli fotoemulsiya, keng oraliqli uchqunli kamera va strimerli kameralar kiradi.Hisoblagich detektorlaming asosiy xususiyatlari.Zarralaming zarralar bilan, zarralaming yadrolar bilan, yadrolarning yadrolar bilan yadro masshtabida intensiv ta’sirlashuvi yadrolar tarkibini olib kelsa yadro reaksiyalari amalga oshgan bo’ladi.
Yadro reaksiyasida energiya, impuls yadroda qayta taqsimlangan bo’ladi. Reaksiyalar kuchli, elektromagnit, kuchsiz ta’sirlashuvlarga kocra, amalga ortishi mumkin.Reaksiyalar zatyadli, zaryadsiz zarralar, fotonlar ta’sirlashuvlariga ko'ra, bo’ladi.Reaksiya kanallari chiqish ehtimoliyatlligiga , ularga ruxsat etilgan yoki cheklashlarga sabab kvant xarakteristikalarini aniqlash imkonini beradi.Yadro reaksiyalarida saqlanish qonunlari to’la bajarilishligi reaksiyada qatnashayotgan yadrolar va zarralar xarakteristikalarini yuqori aniqlikda aniqlash imkonini beradi (masalan: impulsi, zaryadi, juftligi va h.k.).Yadro reaksiyalari energiyasiga, reaksiyani yuzaga keltirayotgan zarraning turiga, xossalariga hamda yadroning massa soniga, reaksiyaning borish mexanizmiga, reaksiya energiyasiga va h.k.lar qarab tavsiflanadi.

4-rasm.
Endotermik reaksiyada tushayotgan zarra kinetik energiyasi zarraning tiieht energiyasiga aylanadi tashuvchi zarra energiyasi reaksiya energiyasidan katta.



5-rasm.
Deytron -proton, neytronlari bog‘langan holda5'holatdabo‘lganligi uchun juftligi juftdir.Reaksiyadan keyin ikkita neytron hosil bo6Isa, bu bog‘lanmagan aynan bir xil zarralar boigani uchun to‘lqin funksiyalari antisimmetrik bo‘lishi kerak.. 3P holatda boclsa spinlari 0, 1, 2 (yigindi spin 1) bo‘lishi mumkin. Yadro reaksiyalari kesimi zarralaming yadrolar bilan to ‘qnashish ehtimolligini, ya’ni reaksiya ehtimolligini xarakterlaydi. Reaksiya ehtimolligi tushayotgan zarralar oqimiga bog‘liq.
Zarralaming yadro bilan to‘qnashish ehtimolligini aniqlashda quyidagi ikki holni ko‘raylik.Yupqa nishon neytral zarralar bilan bombardimon qilinayotgan boMsin. Nishon yupqa boMganligi uchun tushayotgan zarralar hamma yadrolar bilan bir xil sharoitda ta’sirlashadi. Tajriba sxemasi rasmda keltirilgan.
Bunday reaksiyada nuklonyadrodagi bir yoki kocpi bilan ikkita-uchta nuklon bilan ta’sirlashadi yoki biror zarra almashish bilan ta ’sirlashadi deb hisoblanadi. Bu holda kompaund yadro hosil bo’lmaydi. Bunga (d, n), (d, p) uzilish reaksiyalari va (p, d), (n, d) ilish reaksiyalari misol bo‘la oladi. Uzilish reaksiyasida tarkibiy qismga ega bo’lgan birlamchi zarra deytrondagi nuklonlarning biri yadro tomonidan«uzib» olinadi. Ilish reaksiyasida esa, aksincha, birlamchi nuklon yadrodan bitta nuklonni ilib oladi, deytronga aylanadi.