Физика тайёрлади: ф м. ф н., доц. Насиров Т. З

UZLUKSIZLIK TENGLAMASI
q’ – yo’piq sirt qamrab olgan yuzadan chiquvchi zaryad, shu hajmdagi q zaryad kamayishiga teng.

Elektr tokining mavjud bo’lish shartlari

• Tokni erkin tashuvchilar – tartibli harakat qila oladigan zaryadlangan zarralarning mavjudligi.
• Energiyasi biror yo’l bilan to’ldirib turiladigan elektr maydonining mavjudligi.
• Zanjirda elektroststik bo’lmagan kuchlar hisobiga potentsiallar farqini hosil qiladigan va saqlab turadigan qurilmaning mavjudligi.

Bunday qurilmalar tok manbalari deb ataladi.

Tok manbalari tomonidan zaryadlarga ta’sir qiluvchi elektroststik bo’lmagan kuchlar yot kuchlar deb ataladi.

Tok kuchi manbalari

Yot kuchlar yaratgan maydon ta’siri ostida elektr zaryadlari tok manbai ichida elektroststik maydon kuchlariga qarshi harakatlanadi, buning hisobiga zanjir chetlarida potentsiallar farqi saqlanadi va zanjirdan doimiy elektr toki oqadi.

Energiyasi kimyoviy energiya hisobiga hosil bo’ladigan elektr energiya manbalari galvanik elementlar deb ataladi.
O’zidan elektr energiyasini o’tkazgandan so’ng elektr energiya manbai bo’lib qoladigan qurilmalar akkumukyatorlar deb ataladi.

Tok kuchining ta’siri

1. Issiqlik. O’zidan tok o’tkazayotgan o’tkazgich qiziydi. Issiqlik ta’iri amalda doimo kuzatiladi. O’ta o’tkazuvchanlik bundan istisno, tok vakuumdan o’tganida ham issiqlik ta’siri kuzatilmaydi.

2. Kimyoviy. Elektr toki o’tkazgichning kimyoviy tarkibini o’zgartiradi. Bu hodisa tokning elektrolitlardan o’tishida kuzatiladi.

3. Magnit. Tok qo’shni toklarga va magnit jismlarga kuch bilan ta’sir ko’rsatadi. Magnit ta’siri kimyoviy va issiqlik ta’sirlaridan farqli ravishda asosiy hisoblanadi, chunki u barcha o’tkazgichlarda (doimo) kuzatiladi.

EYuK

Birlik musbat zaryadni ko’chirishda yot kuchlar bajargan ish bilan aniqlanuvchi fizik kattalik zanjirning elektr yurituvchi kuchi (EYuK) deb ataladi:

Zanjirning yopiq bo’lagida yot kuchlarning zaryadni ko’chirish bo’yicha bajargan ishi
Bundan, yopiq zanjirda ta’sir etuvchi EYuK – yot kuchlar maydon kuchlanganligi vektorining tsirkulyatsiyasi: