Fizika kursi

Li 

Be 

B 

C 

N 

O 

F 

Diametr, A

°

 

3,10  2,26  1,82  1,54  1,42  1,32  1,28 

III davr elementlari 

Na 

Mg 

Al 

Si 

P 

S 

Cl 

Diametr, A

°

 

3,78  3,29  2,89  2,68  2,60  2,08  1,98 

 

 

Masalan, bunga misol qilib ikkinchi davr oxiridagi ftor (F) bilan 

uchunchi  davr  boshidagi  natriyni  olishimiz  mumkin.  Atom  o‘lchamini 

bir davrdan boshqa davrga o‘tganda keskin o‘zgarib ketishini nima bilan 

izohlashni Pauli taqsimot prinsipi yaratilguncha bilishmas edi. 

 

Hozirgi  vaqtda  davriy  sistemadagi  barcha  elementlarning 

elektronlari Pauli prinsipiga bo‘ysungan holda energetik sathlar bo‘yicha 

qanday  taqsimlanishi  ma’lum.  Biz  birinchi  element  vodoroddan 

boshlaylik. Uning bittagina elektroni bor. Bu elektron Pauli va minimal 

energiya  prinsipiga  asosan  n=1, 

l

=0,  m=0, 

2

1

−

=

s

  kvant  sonlar  bilan 

ifodalanuvchi  20.5-rasmda  tasvirlangan  1S  energetik  sathni  egallaydi. 

Geliy  atomida  ikkita  elektron  1S    holatda  spinlari  antiparallel  bo‘lgan 

holda  joylashadi  va  1  S

2

  ko‘rinishda  (1S  holatda  2  elektron)  yoziladi. 

Geliyda K - qobiq 2ta elektron bilan to‘ladi. Natijada davriy sistemadagi 

1 davr tugaydi (20.2-jadval). 

 

Litiydagi (Z=3) uchinchi elektron Pauli prinsipiga ko‘ra to‘lgan 

K – qobiqda joylashishi mumkin emas, u n=2 bo‘lgan L – qobiqdagi eng 

kichik  2S  energetik  sathni  egallaydi.  Litiyda  elektronlarni  qobiqlar 

bo‘yicha taqsimlanishi 1S

2

 2S ko‘rinishda belgilanadi. To‘rtinchi element 

Ve – bereliyda (Z=4) ikkinchi qobiqdagi 2S qobiqcha to‘ladi.  Bereliydan 

keyingi  element  Bor  V(Z=5)dan  boshlanib  Ne-neon  (Z=10)gacha 

bo‘lgan  oltita  elementda  2r  qobiqchani  to‘lishi  tugallanadi.  Sistema  II 

---

 

344

davr  inert  gaz  neon  bilan  tugaydi,  neonda  L  –  qobiq  to‘lgan  bo‘ladi 

(20.2-jadval). 

20.2 – jadval. 

K 

L 

M 

N 

Da

vr 

Z 

elem

ent 

1S 

2S 

2P 

3S 

3P 

3d 

4S  4P  4d 

4F 

I 

1 

2 

 H 

He 

1 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

Li 

Be 

B 

C 

N 

O 

F 

Ne 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

1 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

 

 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

 

 

 

 

 

 

 

III 

 11 

12 

13 

14 

15 

16 

17 

18 

Na 

Mg 

Al 

Si 

P 

S 

Cl 

Ar 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

6 

6 

6 

6 

6 

6 

6 

6 

1 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

 

 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

- 

- 

1 

2 

3 

4     

5     

6       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

19 

20 

21 

22 

23 

24 

25 

26 

27 

28 

K 

Ca 

Se 

Ti 

V 

Cr 

Mn 

Fe 

Co 

Ni 

2 

2 

2 

2 

2 

2     

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2         

2 

2 

2 

2 

6 

6 

6 

6 

6 

6     

6 

6 

6 

6 

2 

2 

2 

2 

2 

2     

2 

2 

2 

2 

6 

6 

6 

6 

6 

6     

6 

6 

6 

6 

-      

-      

1     

2     

3     

5     

5 

6 

7 

8 

1 

2 

2 

2 

2 

1  

2  

2 

2 

2 

 

 

 

IV 

29 

30 

31 

32 

33 

34 

35 

36 

Cu 

Zn 

Ga 

Ge 

As 

Se 

Br 

Kr 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

6 

6 

6 

6 

6 

6 

6 

6 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

6 

6 

6 

6 

6 

6 

6 

6 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

1 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

 

 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

 

 

 

 

 

Natriydagi  3S  va  litiydagi  2S  –  sathlarda  bittadan  elektron 

bo‘lgani  uchun  ularning  kimyoviy  va  fizik  xossalari  o‘xshash  bo‘lib, 

ishqoriy  metallar  guruhiga  kiradi.  Magniydan  (Z=12)  boshlab  M  – 

---

 

345

qobiqni  to‘lishi  boshlandi  va  argonda  (Z=18)  tugaydi.  Argon  ham  He, 

Ne ga o‘xshab inert gazdir. III davr argon bilan tugaydi. 

 

Kaliy  (Z=19)  optik  va  kimyoviy  xossalari  huddi  Li  va  Na 

atomlariga  o‘xshaydi.  Bu  shundan  dalolat  beradiki,  elektronlarning 

o‘zaro ta’siri tufayli n=4, l =0 holat n=3, l =2 holatga qaraganda kichik 

energiyaga  ega  bo‘lib  qolar  ekan.  Shuning  uchun  kaliyning  19  – 

elektroni  M  –  qobiqning  3d  qobiqchasida  joylashmasdan  N-  qobiqning 

4S  qobiqchasida  joylashar  ekan.  Natijada  kaliy  ham  ishqoriy  metall 

bo‘lib qoladi. 

 

Kalsiyning (Z=20) spektroskopik va kimyoviy xossalari ham uni 

20  –  elektronni  4S  sathda  joylashganini  ko‘rsatadi.  Keyingi  21-element 

skandiy (Sc)dan boshlanib M-qobiqni 3d qobiqchasi ham to‘la boshlaydi 

va  uni  to‘lishi  Zn-rux  (Z=30)  tugaydi.  Keyingi  N-qobiqni  to‘lishi  Kr-

kriptonda (Z=36) tugaydi. Ne va Ar ga o‘xshab, kriptonni ham tashqi S 

va  P  qobiqchalari  to‘lgan  bo‘ladi.  IV  davr  shu  kripton-inert  gaz  bilan 

tugaydi. 

 

Shunday 

mulohazalar 

Mendeleyev 

jadvalidagi 

boshqa 

elementlarga  ham  tegishli.  Yana  shuni  ham  aytib  o‘tish  kerakki, 

elementlarning  keyingi  davrlari  ham  ishqoriy  metallardan  boshlanib, 

inert gazlarda tugaydi. Keyingi inert gazlarning ham oxiri tashqi S va R 

qobiqchalari to‘lgan bo‘ladi. 

 

Davriy  sistemadagi  lantanoidlar  deb  ataluvchi  bir  guruh 

elementlarni (lantandan (Z=57) boshlab lyutetsiy (Z=71)gacha xossalari 

bir  xil  bo‘lgani  uchun  bir  qatorga,  yana  aktinoidlar  nomini  olgan  bir 

guruh elementlarni aktiniy (Z=89) dan boshlab lourensiy (Z=103)gacha 

yana bir boshqa qatorga joylashga to‘g‘ri kelgan. Chunki aktinoidlarning 

xossalari bir-biriga o‘xshash. 

 

Lantanoidlarning  xossalari  o‘xshash  bo‘lishiga  tashqi  P  va  Q 

qobiqlarda bir xil, ya’ni 6S

2

 va 7S

2

 sathlarda ikkitadan elektron bo‘lishi 

sabab bo‘ladi. 

 

Shunday qilib, davriy sistemadagi elementlarning xossalarini bir-

biriga  yaqin  bo‘lishiga  ularning  tashqi  elektron  qobig‘i  o‘xshashligi 

sabab  bo‘lar  ekan.  Masalan,  inert  gazlarning  hammasining  tashqi 

qobig‘ida  8  tadan  elektron  bo‘ladi.  Ya’ni  doimo  S  va  P  qobiqcha 

elektron bilan to‘lgan bo‘ladi. Ishqoriy metallarning (Li, Na, K, Rb, Cs, 

Fr) S – qobiqchasida doimo bittadan elektron, ishqoriy – yer metallariga 

(Be, Mg, Ca, Sr, Ba, Ra) S – sathda 2 tadan elektron, gologenlarining (F, 

Cl, Br, I, At) tashqi qobig‘ini to‘lishiga bittadan elektron yetishmaydi va 

hokazo. 

---

 

346

20.5 - §. Molekulalar. Molekulalar kimyoviy 

bog‘lanishining fizik tabiati 

 

 

Molekula  deb,  bir  xil  yoki  har  xil  element  atomlarining 

kimyoviy  birikishidan  tashkil  topgan  va  ma’lum  bir  moddaning 

kimyoviy va fizik xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan eng kichik 

zarrachaga  aytiladi.  Masalan,  vodorod  (H

2

),  kislorod  (O

2

),  azot  (N

2

)  bir 

xil  atomlardan  tuzilgan  molekulalardir,  osh  tuzi  molekulasi  (NaCl)  esa 

har  xil  atomlardan  tashkil  topgan  molekulaga  misol  bo‘ladi. 

Molekuladagi  atomlarning  kimyoviy  bog‘lanishi  ularning  tashqi  valent 

elektronlari orqali amalga oshadi. Ko‘pincha molekulalarda kovalent va 

ionli bog‘lanish uchraydi.  

 

Ionli  (geteropolyar)  bog‘lanishni  hosil  bo‘lishi  bilan  yaqindan 

tanishaylik.  Ishqoriy  metallardagi  valent  elektron  yadro  bilan  zaif 

bog‘langan.  Gologen  atomlarida  esa  tashqi  elektron  qobig‘ini  to‘lishiga 

bitta  elektron  yetishmaydi.  Shuning  uchun  ishqoriy  metall  atomi  bilan 

gologen  atomi  yaqinlashganda  ishqoriy  metallning  bitta  elektroni 

gologen atomiga o‘tadi. Natijada, ishqoriy metall musbat, gologen atom 

esa  manfiy  ionga  aylanadi.  Bu  musbat  va  manfiy  ionlar  o‘zaro 

elektrostatik  Kulon  kuchi  bilan  o‘zaro  tortishishi  natijasida  birikib, 

molekulani  hosil  qiladi.  Ion  bog‘lanishlarga  NaCl,  KBr  ni  misol 

qilishimiz mumkin. 

 

Kovalent  bog‘lanishli  molekulalarga  misol  qilib  H

2

,  C

2

,  N

2

  

molekulalarni olish mumkin. Bir xil element atomlaridan tashkil topgan 

molekuladagi  bog‘lanishni  gomeopolyar  (grekcha  «gomeo»,  ya’ni  «bir 

xil»  degan  so‘zdan  olingan)  bog‘lanish  yoki  kovalent  bog‘lanish 

deyiladi. Kovalent bog‘lanishni hosil bo‘lishini kvant mexanikasi nuqtai 

nazaridan  ko‘rib  chiqaylik.  Uning  mohiyatini  vodorod  molekulasi 

misolida  muhokama  qilaylik.  Alohida  joylashgan  vodorod  atomlaridagi 

elektronlarning yadro atrofida bo‘lish ehtimolligi S holatda (l =0) sferik 

–  simmetrik    xarakterga  ega,  boshqacha qilib aytganda  yadro  atrofidagi 

«elektron  buluti»  biror  radiusli  sferadan  iborat  bo‘ladi.  Agar  ikki 

vodorod  atomi  bir-biriga  Bor  radiusicha  masofada  yaqinlashsa,  ikkala 

atomning  elektron  bulutlari  tutashib  ketadi.  Buni  quyidagicha 

tushuntirish  mumkin;  atomlar  bir-biriga  yaqinlashganda  birinchi  atom 

elektroni  ikkinchi  atom  yadrosi  atrofida,  ikkinchi  atom  elektroni  esa 

birinchi  atom  yadrosi  atrofida  qayd  qilish  ehtimolligi  noldan  farqli 

bo‘ladi,  bunda  birinchi  atomning  elektroni  yoki  ikkinchi  atomning 

elektroni  degan  so‘z  ma’nosini  yo‘qotadi.  Bu  hol  uchun  kvant 

mexanikasidagi  bir  xil  zarrachalarni  farq  qilmaslik  prinsipi  o‘rinli 

---

 

347

bo‘ladi. Pauli prinsipi bajarilishi uchun molekula hosil qilayotgan ikkita 

vodorod atomidagi elektronlarning spinlari qaram-qarshi bo‘lishi kerak. 

 

Molekula  murakkab  kvant  sistemasi  bo‘lib,  u  molekuladagi 

elektronlarning  harakatini,  atomlarning  tebranma  va  molekulaning 

aylanma  harakatini  hisobga  oluvchi  Shredinger  tenglamasi  bilan 

ifodalanadi.  Bu  tenglamaning  yechimi  juda  murakkab  bo‘lgani  uchun 

odatda uni elektron va yadrolar uchun alohida yechiladi. 

 

Molekulani energiyasi  

ayl

teb

el

W

W

W

W

+

+

=

   

 

(20.14) 

bunda W

el

 – elektronlarning yadroga nisbatan harakat energiyasi; 

 W

teb

 – yadroning tebranma harakat energiyasi; 

 W

ayl

  –  yadroning  aylanma  harakat  energiyasi  bo‘lib,  u 

molekulaning  fazodagi  vaziyatini  davriy  ravishda  o‘zgarishiga  bog‘liq 

bo‘lgan energiya. 

Tajribadan aniqlanishicha W

el

≈

1

÷

10 eV,  

W

teb

≈

10

-2

÷

10

-1

eV,  W

ayl

=10

-5

-10

-3

  eV  ga  teng,  ya’ni  W

el

>>W

teb

>>W

ayl

 

tengsizlik  o‘rinli  bo‘ladi.  Bu  energiyalar  o‘zaro  quyidagi  nisbatda 

taqsimlanadi: 

M

m

M

m

W

W

W

ayl

teb

el

:

:

1

:

:

=

 

Bunda m – elektron massasi, M – molekuladagi yadro massasi,  

3

5

10

10

−

−

÷

=

М

т

 

(20.14)  ifodaga  kiruvchi  har  bir  energiya 

kvantlangani  uchun  ular  energetik  sathlar 

to‘plamidan  iborat.  Tajriba  va  nazariyadan 

aylanma  energetik  sathlar  orasidagi  oraliq 

tebranma  harakatga  mos  keluvchi  energetik 

sathlar  orasidagi  masofadan  kichik,  o‘z 

navbatida tebranma harakatga mos keluvchi 

sathlar  orasidagi  masofa  bosh  kvant  soni 

bilan aniqlanuvchi elektron sathlar orasidagi 

masofadan  kichik.  Bu  hol  20.6-rasmda 

yo‘g‘on, 

o‘rtacha 

yo‘g‘onlikdagi 

va 

ingichka  chiziqlar  bilan  ikkita  elektron  sath 

uchun tasvirlangan. 

 

Molekulalarning  tuzilishi  va  ular  energiya  sathlarining 

xususiyatlari  kvant  o‘tishlarda  sochilgan  nurlanish  (yutilish)  spektrida,