Fizika fakulteti fizika kafedrasi

fizikanın’ baslang’ısh fazası, onın’ ilim sıpatında ayag’ına turıw da’wiri bolıp esaplanadı.
Fizika iliminin’ bunnan keyingi da’wiri og’ada ko’p sanlı qubılıslardın’ nızamlıqların tu’siniwge
mu’mkinshilik beretug’ın ta’biyat nızamların ashqan İsaak Niutonnan baslanadı (Niutonnın’ birinshi,
ekinshi, u’shinshi nızamları, pu’tkil du’nyalıq tartılıs nızamı). Ol mexanikanın’ tamamlang’an
sisteması sıpatında du’nyanın’ birinshi fizikalıq kartinasın (anıg’arag’ı ta’biyattın’ mexanikalıq
kartinasın) do’retti. İ.Niuton ha’m onın’ islerin dawam ettiriwshiler L.Eylerom, J.Dalamberom,
J.Lagranjem, P.Laplasom ha’m basqalar ta’repinen do’retilgen klassikalıq fizikanın’ og’ada ullı
sisteması eki a’sir dawamında adamzatqa xızmet etti. Tek XIX a’sirdin’ 60-jıllarınan baslap bul
fizikanın’ sheklerine sıymaytug’ın3 jan’a faktlerdin’ ashılıwı menen klassikalıq fizika qıyray basladı.
Usı waqıtları Niuton fizikasına soqqı beretug’ın Niutonnın’ jerlesi Maksveldin’ elektromagnit
teoriyası do’retildi. Bul teoriya fizika tariyxındag’ı Niuton mexanikasınan keyingi ekinshi ullı teoriya
bolıp tabıladı. Bul teoriyanın’ bunnan bılay rawajlanıwı klassikalıq fizika menen karama-karsılıqtın’
shiyelenisiwine ha’m usının’ aqıbetinde fizikadag’ı revoliutsiyalıq burılıslardın’ ju’z beriwine alıp
keldi. Sonlıqtan klassikalıq fizika da’wirin u’sh da’wirge bo’liw qabıl etilgen: İ.Niutonnan
Dj.Maksvelge (1687 - 1859) shekemgi, ot Dj.Maksvelden V.Rentgenge (1860-1894) shekemgi
ha’m u’shinshisi V.Rentgennen do Albert Eynshteyge (1895-1904) shekemgi da’wirler bolıp tabıladı
(qawsırma ishinde sol da’wirlerdi o’z ishine alatug’ın jıllar jazılg’an).
Birinshi etap Niuton mexanikasının’ hu’kim su’rgen da’wiri bolıp esaplanadı. Ol tiykarın salg’an
du’nyanın’ mexanikalıq kartinası jetilsitiriledi, da’lligi joqarılatıladı, fizika pu’tin ilim sıpatında
tanıladı. Ekinshi etap Dj.Maksvell ta’repinen elektromagnit protsesslerdin’ ulıwmalıq teoriyasının’
do’retiliwi menen baslanadı. Maykl Faradeydin’ (ol da Dj.Maksveldin’ ha’m İ.Niutonnın’ jerlesi)
maydan kontseptsiyasın paydalanıp Dj.Maksvell Maksvell ten’lemeleri dep atalatug’ın ten’lemeler
sisteması ja’rdeminde elektromagnit qubılıslardın’ da’l ken’isliklik-waqıtlıq nızamların ashtı. Bul
teoriya G.Gerts penen X.Lorentstin’ jumıslarında bunnan bılay rawajlandırıldı ha’m na’tiyjede
du’nyanın’ elektrodinamikalıq kartinası do’retildi.
1895-jıldan 1905-jılg’a shekemgi da’wir (1905-jıldın’ o’zi bul da’wirge kirmeydi) fizikadag’ı
revoliutsiyalıq ashılıwlar ha’m o’zgerisler da’wiri bolıp tabıladı. Bul da’wirde fizikada sapalıq jaqtan
pu’tkilley jan’a u’lken o’zgerisler ju’z berdi ha’m ha’zirgi zaman fizikasına o’tiw orın aldı. Bul kvant
teoriyası menen arnawlı salıstırmalıq teoriyası bul o’tiwdin’ fundamenti bolıp tabıladı. Bul da’wirdi
1905-jılı baslanadı dep esaplaymız. Sebebi usı jılı A.Eynshteyn ta’repinen arnawlı salıstırmalıq
teoriyası do’retildi, M.Planktin’ kvantlar haqqındag’ı ideyası jaqtılıq kvantları teoriyasına
aylandırıldı, Broun qozg’alıslarının’ ma’nisi anıqlandı. Bul teoriyalardın’ barlıg’ında da klassikalıq
ko’z-qaraslar menen tu’siniklerden shetlew ayqın ko’rindi ha’m du’nyanın’ jan’a fizikalıq kartinası
bolg’an kvantlıq-relyativistlik kartinanın’ baslaması do’retildi. Bul jan’a ideyalardın’ payda bolıwı
yamasa ku’tilmegen jan’a faktler menen qubılıslardın’ ashılıwı emes, al fizikalıq oylawdın’ jan’a
usıllarının’ payda bolıwı, fizikanın’ metodologiyalıq printsiplerinin’ teren’ o’zgerisi bolıp tabıladı.
Ha’zirgi zaman fizikasında u’sh da’wirdi bir birinen ajıratıp ko’rsetiw maqsetke muwapıq
keledi:
Birinshi da’wir (1905 - 1931), relyativizm menen kvantlar tu’sinigi ken’ tu’rde qollanıw ha’m
İ.Niuton zamanınan keyingi da’wirdegi to’rtinshi fundementallıq teoriya bolg’an kvant
mexanikasının’ do’retiliwi menen ta’riplenedi.
VI a’sir - Mexanikalıq saattın’ sog’ılıwı haqqındag’ı en’ da’slepki mag’lıwmatlar. Bunday saattı
soqqan adam dep Veronalı Patsifikusti esaplaydı (IX a’sirdin’ bası). Minarlarg’a ornatılg’an a’piwayı
mexanikalıq saatlardın’ 1335-jılı Milan qalasında sog’ılg’anı haqqındagı mag’lıwmatlardın’ durıs
ekenligi belgili.
XI a’sir - Alxazennin’ fiziologiyalıq optika boyınsha izertlewleri. A’yyemgi grek
izertlewshilerinin’ ko’riw nurları teoriyasının’ ornına Alxazennin’ ko’riw teoriyası keledi. bul teoriya
boyınsha ko’riw su’wretleri ko’rinetug’ın denelerden shıqqan nurlardan shıqqan nurlar ta’repinen
payda etiledi. Ko’zge tu’sip bunday nurlar ko’riw sezimlerin payda etedi. Jaqtılıqtın’ shag’ılısıw
ha’m sınıw qubılısların izertledi, aynanın’ betine tu’sirilgen normaldın’, tu’siwshi ha’m shag’ılısqan
nurlardın’ bir tegislikte jatatug’ınlıg’ın anıqlaw arqalı shag’ılısıw nızamının’ formulirovkasın
jetilistirdi. İymeytilgen sferalıq aynadan jaqtılıqtın’ shag’ılısıwın u’yrendi. Onın’ 1572-jılı baspadan
latın tilinde shıqqan «Optika qaznası» dep atalatug’ın miyneti bizge jetip keldi.
- Ilaqtırılg’an denenin’ qozg’alıs tezliginin’ tegislikke parallel ha’m perpendikulyar eki
qurawshıg’a jikleniwi (Alxazen).
- Arablar ta’repinen magnit iynenin’ (strelkanın’ bag’ıtının’ o’zgertetug’ınlıg’ının’ qaytadan
ashılıwı, kompastın’ payda bolıwı (magnit iynenin’ anıq bir bag’ıtta bag’ıtlanıwı qıtaylılarg’a bizin’
eramızdan burıng’a 2700-jılları belgili edi). Evropada kompas XII a’sirde payda boldı.
- Al Biruni XI asirdin’ basında arnawlı tu’rde islengen ıdıstın’ (ha’zirgi waqıtlardag’ı
menzurkag’a sa’ykes) ja’rdeminde durıs emes (quramalı) formag’a iye zatlardın’ ko’lemin tabıw
usılın taptı. Bul usıldın’ ja’rdeminde ol taza metallardın’, qımbat bahalı taslardın’, bazı bir
quymalardın’ salıstırmalı salmaqların anıqladı. Bul usıl onın’ bizge jetip kelgen «Minerologiya»
kitabında tlıq ta’riplengen.
- Omar Hayyam o’lshewdin’ ha’m salıstırmalı salmaqtı tabıwdın’ usılların jetilistirdi (XII
a’sirdin’ ekinshi yarımı, onın’ «Danalıq ta’rezisi yamasa absoliut suw ta’rezileri» atlı traktatı).
1121-jılı Algatsini «Danalıq ta’rezisi haqqında kitap» atlı traktatın jazdı. Bul traktatı orta a’sir
fizikasının’ o’zine ta’n kursı dep te esaplaydı. Bul kitapta 50 qattı ha’m suyıq denelerdin’ salıstırmalı
salmaqların qamtıwshı keste bar, kitapta Arximed nızamın tek suyıqlıqlar ushın emes, al hawa ushın
da qollanıwdın’ mu’mkin ekenligi, suwdın’ salıstırmalı salmag’ının’ temperaturag’a g’a’rezli
ekenligi, al denenin’ salmag’ının’ denede toplang’an zattın’ mug’darına proportsionallıg’ı, tezlik
o’tilgen joldın’ waqıtqa qanası menen o’lsheniletug’ınlıg’ı ko’rsetilgen. Sonın’ menen birge
areometrdin’ paydalanılıwı ta’riplengen, sol waqıtları paydalanılg’an to’rt tu’rli ta’rezinin’
konstruktsiyaları sızılmalar ja’rdeminde bayanlang’an.
1269-jılı magnetizm boyınsha P.Peregrinonın’ yamasa Marikurlıq Perdin’ «Magnit haqqında
u’ndew xat» dep atalatug’ın birinshi qoljazba traktat payda boldı (1558-jılı baspadan shıqqan). Bul
kitapta magnit tastın’ qa’siyetleri, magnittin’ poliuslerin anıqlaw usılları, poliuslerdin’ o’z-ara ta’sir etisiwleri, bir birine tiydiriw arqalı magnitlew, magnitlerdin’ paydalanılıwı ma’seleleri tolıq
bayanlang’an.
1271-jılı qoljazba tu’rinde Erazm Vitelliydin’ (Vitello) optika boyınsha traktatı jazıp pitkerildi
(1533-jılı baspadan shıqqan). Bul kitap orta a’sirlerde ken’nen tarqaldı. Kitapta Evklid penen
Alxazennin’ islegen jumısların bayanlaw menen bir qatar jaqtılıq nurlarının’ sıng’andag’ı qaytımlıg’ı
bar bolıp, parabolalıq aynalardın’ bir fokusının’ bolatug’ınlıg’ı ko’rsetilgen ha’m raduga tolıq
izertlengen.
XIII a’sirde R.Bekon sferalıq aynanın’ fokuslıq aralıg’ın o’lsheydi (og’an iyilgen aynanın’ bas
fokusı belgili bolg’an) ha’m sferalıq aberratsiya qubılısın ashadı, ko’riw trubası ideyasın usınadı,
linzalardı ilimiy a’sbap sıpatında birinshi bolıp qollanadı, biliwdin’ tiykarı ta’jiriybede dep esaplaydı.
Sonlıqtan R.Bekon eksperimentallıq usıldı paydalanıwdın’ en’ da’slepki jar salıwshısı boldı dep
esaplanıladı.
1310-jıl T.Teotonikus raduganı tu’sindirdi, biraq radiugadag’ı ren’lerdin’ izbe-izligin tu’sindire
alg’an joq. Raduganı birinshi ret durıs tu’sindirgen adam dep Al-Farizi esaplanadı (shama menen
1280-jılı).
XIV a’sir - Biz zamatlıq tezlik ha’m tezleniw tu’sinigi payda boldı (U.Geytsberi). Ol birinshi
bolıp qozg’alıstın’ tezleniwi ha’m a’steleniwi ha’m ten’ o’lshewli tezleniwshi qozg’alıstag’ı o’tilgen
jol haqqındag’ı ma’selesin qaradı.
XIV a’sir - Salıstırmalı orın almastırıwlardı izertlewler, «qozg’altıwshı ku’sh» teoriyası
rawajlana basladı («impetus» teoriyası, J.Buridan, N.Orem, A.Saksonskiy), «materiyanın’ mug’darı»
tu’sinigi paydalanıla basladı (J.Buridan).
- A.Saksonskiy qozg’alıslardı ilgerilemeli ha’m aylanbalı, ten’ o’lshewli ha’m o’zgermeli
qozg’alıslarg’a bo’ldi.
- Ten’ o’lshewli o’zgermeli qozg’alıs ha’areometr mu’yeshlik tezlik tu’sinikleri kiritildi.
XIV a’sir - N.Orem eki o’lshemli koordinatalardı qollanıw arqalı qozg’alıstın’ grafikalıq
su’wretleniwin berdi (tap usında jumıstı 1346-jılı Dj. di Kazalis ta orınladı) ha’m dene ta’repinen
o’tilgen joldı waqıt penen baylanıstırıwshı ten’ o’lshewli o’zgermeli qozg’alıs nızamın ashtı. Usı
waqıtlardan baslap ilimiy miynetlerde qozg’alıs tezliklerinin’ grafikleri keltirile basladı ha’m
kinematikalıq da’lillewler geometriyalıq xarakterge iye bola basladı.

1600-jılı U.Gilberttin’ «Magnit, magnitliq deneler ha’m Jerdin’ u’lken magnitti xaqqında»

traktatı jazıldı. Bul traktata elektr- ha’m magnitostatikanın’ tiykarları bayanlang’an.

2.1 Fizikanin’ xronologiyasi

1603-jılı V.Kaskariolo ta’repinen fosforestsentsiya ashıldı.

1604-jılı İogan Keplerdin’ optika boyınsha «Vitelliyag’a qosımshalar» dep atalatug’ın kitabı
jarıq ko’rdi. Bul kitapta onın’ ko’riw teoriyası, kamera-obskura teoriyası boyınsha pikirleri,
fotomektriyanın’ tiykarg’ı nızamlarının’ biri bolg’an jaqtılang’anlıq penen derekten qashıqlıqtın’
kvadratı arasındag’ı kerip proportsionallıq nızamı keltirilip shıgarılg’an, linzanın’ fokusı tu’sinigi
ha’m linza formulası berilgen.
1604-09 jılları Galileo Galiley gorizontqa mu’yesh jasap ılaqtırılg’an denenin’ qozg’alıs nızamın
ashtı ha’m qıya tegislik boyınsha qozg’alıstın’ ten’ o’lshewli tezleniwshi ekenligin ko’rsetti.
1604-jılı K.Drebbel denelerdin’ jıllılıqtın’ ta’sirinde ken’eyiwi boyınsha ta’jiriybeler isledi.
1607-jılı Galileo Galiley jaqtılıqtın’ tezligin anıqlaw boyınsha ta’jiriybeler o’tkerdi8.
1609-jılı İ.Keplerdin’ «Jan’a astronomiya» atlı kitabı jarıq ko’rdi. Bul kitapta planetalardın’
qozg’alısının’ da’slepki eki nızamı keltirilgen ha’m salmaq barlıq aspan denelerine ta’n degen pikir
keltirilgen.
- Galileo Galiley ko’riw trubasın konstruktsiyaladı (mayıstırılg’an okulyarg’a iye truba) ha’m
onı astronomiyalıq baqlawlar ushın teleskop sıpatında paydalandı (optikalıq astronomiyanın’ payda
bolıwı)9. 1608-jılı tap usınday trubanı X.Lippersgey soqtı.
- Termostat oylap tabıldı.
1611-jılı İ.Keplerdin’ «Diptrika» miyneti baspadan shıqtı. Bul kitapta ko’riw trubasının’
teoriyası berilgen (mayıstırılg’an okulyarg’a iye truba, bunday trubanı ha’zirgi waqıtları Kepler
trubası dep ataydı). Biz miynette de elementar geometriyalıq optika bayanlang’an («Vitelliyag’a
qosımshalar» kitabındag’ıday).
1619-jılı İ.Keplerdin’ «Du’nyanın’ garmoniyası» («Garmoniya mira») traktatı baspadan shıqtı.
Bul traktata planetalardın’ qozg’alısının’ u’shinshi nızamı orın alg’an.
1620-jılı F.Bekonnın’ «Jan’a organon» («Novıy organon») kitabı jarıq ko’rdi. Bul kitapta jıllılıq
qozg’alıs bolıp tabıladı degen ideya birinshi ret aytılg’an. Bunnan keyin jıllılıqqa bolg’an kinetikalıq
ko’z-qaraslardı R.Boyl rawajlandırdı. Ol 1675-jılı ta’rtiplesken qozg’alıstın’ ta’rtipsiz jıllılıq
qozg’alıslarına aylanıwın demonstratsiyaladı.
1621-jıllar shaması V.Snellius jaqtılıqtın’ sınıw nızamın eksperimentte ashtı.
1628-jılı B.Kastelli naydag’ı suyıqlıqtın’ ag’ısının’ tezliginin’ naydın’ kese-kesiminin’
maydanına kerip proportsional ekenligin ashtı
1631-jılı J.Rey suyıqlıqlı termometr soqtı.
1632-jılı Galileo Galiledin’ «Du’nyanın’ eki tiykarg’ı sisteması bolg’an Ptolemey ha’m
Kopernik sistemaları haqqında dialog» («Dialog o dvux osnovnıx sistemax mira - ptolemeevoy i
kopernikovoy») miyneti jarıq ko’rdi. Bul miynette inertsiya printsipi menen salıstırmalıq printsipi
orın aldı.
1635-jılı N.Adjiunti ta’jiriybede suw muzg’a aylang’anda qısılmaytug’ınlıg’ın, al
ken’eyetug’ınlıg’ın ko’rsetti. 1667-jılı bunday jag’daydın’ orın alatug’ınlıg’ın X. Giuygens ko’rsetti.
Bul haqqında Galileo Galileyde boljadı..
1637-jılı Rene Dekarttın’ «Dioptrika» miyneti baspadan shıqtı. Bul kitapta jaqtılıqtı alıp
ju’riwshi efir haqqındag’ı ideya boljap aytıldı, sınıw nızamının’ teoriyalıq da’llileniwi, raduga
teoriyası keltirildi.
1638-jılı Galileo Galileydin’ «İlimnin’ jan’a eki tarawı boyınsha an’g’imeler ha’m
matematikalıq da’lillewler…» («Besedı ha’m matematisheskie dokazatelstva, kasaiuщiesya dvux
novıx oblastey nauki...») miyneti jarıq ko’rdi.

Juwmaq

Grek tsivilizatsiyası ha’m ilimi. A’yyemgi natural filosofiyanın’ ju’zege keliwi. A’yyemgi
grek ilimiy ha’m filosofiyalıq mektepleri, grek tsivilizatsiyasının’ altın da’wiri. Materialistlik
ta’limattın’ ha’m atomistikanın’ payda bolıwı. Grek tilinin’ tutqan ornı. Materiya ha’m qozg’alıs,
ken’islik ha’m waqıt. İlim tariyxının’ ju’zege keliwi. SHıg’ıstag’ı ilimiy bilimlerge bolg’an
za’ru’rlik. Musılman orta a’sirlerindegi ma’deniyat, ilim, ilimiy mektepler ha’m
bilimlendiriwdin’ rawajlanıwı. SHıg’ısta xalifalıqtın’ birinshi ilimiy orayı Bag’dad Al-Maъmun
akademiyası (Bayt ul Xikma). Ma’deniyat penen ilimnin’ rawajlanıwı ma’mleketlik a’hmiyetke
iye bolg’an is. Ullı dilmashlar ha’m belgili alımlar. Matematika ha’m ta’biiy ilimlerdin’
rawajlanıwı. Xorezmshah Maъmun II ta’repinen «Maъmun akademiyası» nın’
sho’lkemlestiriliwi. İlimiy jumıslardın’ jolg’a salınıwı. Orta a’sirlerdegi (VII-XVII a’sirler)
musılman shıg’ısındag’ı fizika-matematika ilimlerinin’ rawajlanıwı. Matematika iliminin’ ha’r
qıylı bag’darlarının’ tiykarların salıwshılar ha’m olardı dawam ettiriwshiler. Fizika (ta’biiy) ilimi
menen astrologiya en’ joqarı rawajlang’an ha’m ko’pshilikke ma’lim bolg’an fizikalıqmatematikalıq ilim sıpatında. U’lken a’hmiyetke iye bolg’an kat aloglardın’ payda bolıwı. Orta
a’sirlerdegi Evropa ilimi. Belgili alımlar ha’m olar do’retken ilimiy shıg’armalar. A’lemnin’
geliooraylıq sisteması.

Paydalanilg’an a’debiyatlar ha’m internet saytlar

1. Landsberg G. S. Optikalıqa. Ucheb.posobie: Dlya vuzov.-6 -e izd., stereot.-

M.: Fizmatlit. 2003.-848 s.

2. Sivuxin D. V. Ulıwma fizika stul. «Optikalıqa». «Fizmat» M. 2005.-792 b.

3. Matveyev A. P. «Optikalıqa». M. 1985.-351 b.

4. Gilteyevskiy NIL " Volnovaya optikalıqa". M. 2006.-383 b.

5. Gribov Jl. A., Prokof'eva N. I «Osnovi fiziki» M. 1998.

6. Kuyliev V. T. «Optikalıqa» «Pán hám texnologiya» Tashkent. 2014.

7. Tuxvatullin F. X., Jumabayev A., Fayzullayev Sh. F., Tashkenbayev Ol. N.,

Murodov G'. Optikalıqa. 1-bólim. 2004 y.

Qosımsha ádebiyatlar

1. Otajonov Sh., Eshjonov B. X., Optikalıqa. Ukuv stilistik kompleks. UzMU.

2015.

2. Pol redaktsiy Shertova A. G «Zadachnik po kursu obshey fiziki». M. 1989.

3. Xabibullaev P. K.. Nazirov E. N.. Otajonov Sh., Nazirov D. «Fizika izoxli

lugati». Uzbekiston Milliy Entsiklopediya baspası. 2002.

4. Butikov I. «Optikalıqa». Sankt-Peterburg. 2003.

5. Vol'kenshteyn B. C. «Sbornik zadach'po obshemu kursu fiziki». Sankt-

Peterburg. 2004.

6. Irodov I. E. «Zadachi po obshey fizike» M. 2003.

7. Tsedrik M. S. «Sbornik zalach po kursu obshey fishki» M. 1989.

8. Korshunova J1. H. «Opticheskie yavleniya». M. 2005.

9. Otajonov Sh. «Molekulyar optikalıqa» T. 1994.

Internet saytları

1. Ílım iyjum allarwww. infomag. ru.

2. www. sciencedirect. com

3. www. onlinelibrary. wiley. com

4. www. zıyanet. uz

5. www. kitap. uz