Фитопрепаратлар кимёси ва технологияси фанидан

Xroman qatori dori moddalari
 
Xroman qatori preparatlari-tibbiyotda juda keng tarqalgan va ishlatiladigan tokoferollar 
yoki E-gurux vitaminlaridan tashkil qiladi. 
1922 yilda ingliz olimi Evane olib borgan tajribasi natijasida kalamushlarning 
xomiladorlik davrini normal o‗tishi va naslning tuzilishi uchun ularning ozuqa ratsionida 
mayda eriydigan va muxim axamiyatga ega qandaydir diet omil bo‗lishi kerakligini 
aniqladi. Bu noma‘lum moddaga vitamin E deb nom berildi. 
1936 yilda Evane va boshqa olimlar bug‗doy kurtagi va paxta moyidan xayvonlarda 
naslsizlikni davolashda qo‗llaniladigan ekologik faol modda ajratib olishdi. Keyinchalik 
unga tokoferol deb nom berildi. Tokoferol so‗zi grekcha tokos-nasl va lotincha phyko-
keltirish so‗zlaridan tashkil topgan bo‗lib nasl qoldirishni taminlash demakdir. Vitamin E 
yoki ―urchitish vitamini‖ ko‗pchilik o‗simlik va xayvonlarda jumladan dukkakli va donli 
o‗simliklar moyida (juxori, kunjut, chakanda moylari) go‗sht, saryog‗, tuxum, sut va 
boshqa ozuqa maxsulotlarining tarkibida bo‗ladi. 

---

Vitamin E tokoferolning turli sterio izomerlaridan tashkil topgan bo‗lib, xozirgacha 
ularning 7 xil izomeri aniqlangan. Ammo ulardan 
-tokoferol barcha sterioizomerlar 
orasida o‗zining biologik ta‘siri jixatidan eng kuchli xisoblanadi. Barcha tokoferollar 
kimyoviy tuzilishining asosiy elementlaridan birini benzol bilan g-pironlardan iborat 
kondensirlangan xromon yoki benzo g-degidroperan geterotsikl xalqasini tashkil qiladi. 
Olimlarning tokoferol parchalanishidan kelib chiqadigan maxsulotlarning chuqur 
o‗rganish soxasida olib borilgan izlanishlari natijasida ularning kimyoviy tuzilishi 
yaratildi. Bu borada keyinchalik uni sintez qilib olishda Karrer o‗z shogirdlari bilan 
birgalikda samarali izlanishlar olib borib yaxshi natijalarga erishdi. 
Preparat organizmda oqsil, qand lipid va pigmentlar almashinuvida ishtrok etadi. U 
ayollarda xomiladorlik davrini normal kechishga yordam beradi. Nerv sistemasi, mushak, 
qon tomirlarining qo‗zg‗aluvchan bo‗lishiga yordam beradi
.
Tokoferolatsetatning 5,10 va 
30%li moydagi eritmalari ichirilardi yoki mushak orasiga yuboriladi.
Preparatni odatda nerv sistemasi pereferik tomirlar va ko‗z kasalliklarida aterosklerozda, 
organizmda jinsiy bezlar faoliyati buzilganda xamda boshqa kasalliklarda ishlatiladi. 
-tokoferolatsetatni og‗zi maxkam yopiladigan qo‗ng‗ir yoki qora shisha idishlarda salqin 
va yorug‗lik ta‘siridan extiyotlagan xolda saqlanadi. 
Tishli kella o‗simligi selderdoshlar oilasiga mansub ikki yillik, buyi 1
metrga etadigan 
o‗simlik. Poyasi tik o‗suvchi silindirsimon sershox va chiziqli. Bargi oddiy, ikki yoki uch 
marta ingichka chiziqsimon-ipsimon, o‗tkir uchli bo‗lakchalarga ajralgan bo‗lib poyada 
qini bilan ketma-ket o‗rnashgan.
Maxsulot namligi 12%, umumiy kuli
10%, teshigining diametri 0,2
mm li elakdan 
o‗tadigan mayda qismi 1%, o‗simlikning boshqa qismlari 6%. 
Organik aralashmalar 2% va mineral aralashmalar 1,5%
dan oshiq xamda maxsulot 
tarkibidagi xromonlar yig‗indisining miqdori 0,8%
dan kam bo‗lmasligi kerak.
Kellin rangsiz, achchiq mazali ninasimon kristall modda bo‗lib, xloroform va mineral 
kislotalarda, qaynoq metil va etil spirtlarida, qaynoq suvda oson eriydi. 
Kellin va avisan preparati (mevani biologik faol moddalar yig‗indisi) spazmolitik va 
siydik xaydash ta‘siriga ega bo‗lib, ko‗krak qisishi stenokordiya bronxial astma ko‗k
yutal 
xamda meda-ichak va siydik yo‗lini spazm kasalliklarini davolashda ishlatiladi.
Kellin va avisan preparatlari tabletka xolida chiqariladi. 
Gullari mayda, oq rangli bo‗lib, diametri 25
sm bo‗lgan 30-110 nurli murakkab soyabonga 
to‗plangan. Soyaboning o‗rama barglari 15-20
ta, ikki marta patsimon ajralgan, o‗ramacha 
barglari esa juda mayda 5 tishli, toji bargi 5ta, otaligi 5ta, onalik tuguni 2ta xonali pasga 
joylashgan. Mevasi qo‗shalok, donacha, iyun-avgust oylarida gullaydi,
mevasi avgust-
sentyabr oylarida pishadi. Vatani o‗rta er dengizi sharkida joylashgan davlatlar
, 
asosan 
sho‗r tuproqli gullarda, qiyaliklarda va begona o‗tlar orasida, ekinlar orasida o‗sadi. Tishli 
kella o‗simligi faqat Ozarbayjonda uchraydi. SHimoliy Kavkaz, Moldova va Ukrainaning 
janubiy tumanlarida qrimda o‗stiriladi.
Tishli kella mevasi pishishi bilan o‗rib olinib, quritiladi va yanchilib mevasi ajratiladi. 
Tayyor maxsulot tuxumsimon yoki chiziq tuxumsimon, yaltiroq, tuksiz, uzunligi 2-2,5
mm, yo‗g‗onligi 1,5
mm bo‗lgan qo‗shaloq donacha-mevachadan iborat. 
YArimta donachasi yumaloq shaklli 5ta ipsimon qovurg‗ali, tuksiz va silliq 0,5-0,57 gr. 
maxulot, xidi kuchsiz, achchiqroq biroz lovullatuvchi mazaga ega.