|
I.BOB. Fitogarmonlarning ahamiyati.
1.2. Tabiiy fitogarmonlar va ingibitorlar.
Fitogormonlar (fito... va gormonlar), oʻstiruvchi moddalar — oʻsimliklarda qosil boʻlib, ularning oʻsishi va meva hosil qilish jarayonlarini boshqarishda ishtirok etadigan yuqori fiziologik faol moddalar. Oʻsimliklar hayvonlar kabi gormon ishlab chikaradigan maxsus sekretor organlariga ega emas. F.ga, odatda, auksinlar, gibberellinlar, sitokinin (kinin)lar, fenoksiatsetat kislota hosilalari va boshqa kiradi. F. 3 ta umumiy xossaga ega: 1) oʻsimlik organlaridan biri (yosh barglar, kurtaklar, ildiz va novda uchlari)da sintezlanadi va boshqa joylarga tashilib, bu yerda usish va ontogenez jarayonlarini kuchaytiradi; 2) usimliklarda juda oz miqdorda sintezlanadi va ularning usimlik hayotidagi ishtiroki deyarli sezilmaydi; 3) boshqa metabolitlar (jumladan, vitaminlar)dan farkli ravishda oʻsimliklarda organlar shakllanishi jarayonini tezlashtiradi. Mas, gibberellinlar poya va mevaning oʻsishini, auksinlar ildiz oʻsishini, kininlar hujayraning boʻlinish jarayonini kuchaytiradi.
Oʻsish jarayonlarini sustlashtiradigan tabiiy oʻsish ingibitorlari (mas, abssiz kislota, etilen) alohida guruxlarni tashkil etadi (yana q. Oʻsishni boshqaruvchi moddalar). Moddalar almashinish protsessining to`xtovsiz davom etishi natijasida o`simlik tanasining xajmi va oxirligi kundan kun ortib boradi. O`simlik tanasida xujayralarning tsitoplazma va xujayra organoidlarining, vegetativ va generativ organlarning to`plangan quruq moddalar miqdorini ko`payishi kabi barcha belgilarning yig`indisini o`sish ifodalaydi. SHu belgilar aloxida-aloxida olinganda o`sish protsessini ifodalay olmaydi. Tor maxnoda, o`sishning vaznini ortishi va xajmining kattalashishi o`sish deb ataladi. Xujayralarning o`sib to`la tiklanishida embrional, cho`zilish va differentsiyalanish fazalari mavjudligini Yu.Saks aniqlagan. Embrional fazada o`simlikning tanasi o`sish konusi nuqtasidagi xujayralariing bo`linib ko`payish xisobiga o`sadi, kattalashadi va yo`g`onlashadi. O`sish konusini tashkil etgan to`qimi meristema deyilib, joylashishi va funktsiyasiga binoan bir necha ko`rinishda bo`ladi. A) Uchki o`sish yoki birlamchi meristema to`qimasi poya va novda, o`q va yon ildiz uchlarida joylashgan birlamchi merietema xujayralari ko`ndalangiga bo`linishga tufayli ular uzunasiga o`sadi. Ustki o`sish apikal o`sish deyiladi. Eni o`sishi nabiy yoki ikkilamchi meristema deyilib, uni tashkil qilgan xujayralar uzunasiga bo`linib ko`payadi, natijada poya, novda, ildiz va uning shoxlari yo`g`onlashadi. Bunday o`sish tangental o`sish deyiladi. O`simliklarning o`sishi xujayraning fiziologik va biologik yoki bioximiyaviy protsesslargina emas, balki tashqi faktorlarga xam c hambarchas bog`liqdir. Tashqi faktorlar o`simlik uchun qancha qulay bo`lsa, o`sish protsesslari xam shuncha aktiv o`tadi va aksincha, sharoit noqulay kelsa, o`simlikning o`sishi sustlashadi. O`simlik uchun uning turi va yashash sharoitiga qarab temperaturaning minimum va maksimum nuqtalari xar xil bo`ladi, masalan shimoliy rayonlarda o`suvchi o`simliklar past, janubdagilar yuqori temperatura bilan taxminlanganda, o`sish protsesslari o`z vaqtida davomda ishtirok etadi. O`simlik ontogenezning turli fazalarida issiqlikka bo`lgan talab bir xilda bo`lmaydi. O`suv davri boshida va oxirida pastroq temperatura talab qilinsa, shonalash va gullashda temperatura yuqori darajada bo`lishi zarur. O`simlik yer ustki va yer ostki organlarida xam temperaturaga bo`lgan talab turlicha bo`ladi. Jumladan, ildiz va tugunaklarini o`sish uchun past temperatura qilinsa, yer ustki orgailari uchun yuqori temperatura talab qilinadi. Ko`pchilik o`simlik urutlari va tuginaklari, unib chiqishlarida yorug`lik qilinmaydi. Xattoki ko`knori o`simligining urug`ining yorug`lik taxsirida o`zini unuvchanlik xususiyatini yo`qotadi. Aftator yashil o`eimlik to`qimalarida fotosintez protsessi o`z vaqtida davom etadi, chunki yorug`lik zaruriy faktor bo`lib xisoblanadi. CHunki bunda o`sish protsesslari uchun zaruriy bo`lgan oziq moddalar sintez qilinadi. Agar o`simlik yetarli darajada oziq moddalar bilan taxminlangan bo`lsa o`sish protsesslari qorong`ilikda tezlashadi. Buni quyidagi jadval raqamlarida kuzatish mumkin. Qorong`ilikda o`simlik xujayralarida cho`zilish fazasi uzoq davom etadi. Differentsiallanish fazasi kechikkanligidan xujayra ortiqcha cho`ziladi. Biroq qorong`ilikda o`sgan o`simlikning mexanik to`qimalari yaxshi taraqqiy etmaydi, o`simlik tupi yerga yotib qoladi. Bunday xodisa zich joylashgan ekinlarda qisqa nurlar taxsirida xujayraning cho`zilish fazasi o`z muddatida to`xtab differentsiallanish fazasi boshlanadi. Bunday xodisa zich joylashgan ekiilarda kuzatiladi. Tabiiy yorug`likda qisqa nurlar taxsirida xujayraning cho`zilish fazasi o`z muddatida to`xtab qoladi. O`simliklarni turli joylarda turli sharoitda moslashgan xolatda o`sishni ko`rish mumkin. SHuning Al’p tog`larida o`sadigan o`simliklarni past bo`yli bo`lishi ul’trabinafsha nurlarning ko`pligidandir. Bundan tashqari tog` sharoitida o`sadigan o`simliklarning past
Do'stlaringiz bilan baham: |
