Fiskal siyasat ma`seleleri

Fiskal siyasat ma`seleleri.
Reje:
Kirisiw
Tiykarg`i bo`lim:

• 
  Fiskal siyasattiń sociallıq-ekonomikalıq mánisi
  
• 
  Fiskal siyasat ma`seleleri
  
• 
  O`zbekistandag`i fiskal siyasat
  

Juwmaqlaw
Paydalanilg`an a`debiyatlar


Kirisiw
Mámlekettiń rawajlanıwdıń barlıq basqıshlarında tiykarǵı waziypası ekonomikanı turaqlılastırıw bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta mámleket ekonomikaǵa aralasıw quralların aktiv qollaıp atır. Bazar ekonomikasına mámleket aralasıwınıń tiykarǵı 2 túri byudjet-salıq hám kredit-pul siyasatın óz ishine aladı.
Bul kurs jumısınıń maqseti byudjet-salıq yamasa mámlekettiń fiskal siyasatın úyreniw bolıp tabıladı. Finanslıq siyasattiń pútin ekonomikalıq basqarıw daǵı ornı áp-áneydey. Ekonomikanı mámleket tárepinen tártipke salıwdıń eń zárúrli qurallarından biri bolıp, ol tikkeley mámleket byudjetin, mámleket pul dáramatların qáliplestiredi. Bazar sharayatında fiskal siyasat mámleket ekonomikalıq siyasatınıń tiykarǵı bólegi bolıp tabıladı.
Fiskal siyasat mámlekettiń finanslıq siyasatınıń eń zárúrli elementi retinde mámlekettiń iskerligi ushın zárúr bolǵan aqshalardı jóneltiriw hám tartıw, olardı mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq máselelerin sheshiw ushın bólistiriw sıyaqlı bir qatar zárúrli wazıypalardı atqaradı.
Fiskal siyasatti úyreniwdiń aktuallıǵı bul kurs jumısınıń temasın tańlawǵa alıp keldi. Bazar ekonomikası sharayatında fiskal siyasattiń mánisin, funktsiyaların, túrlerin hám quralların, sonıń menen birge, basqarıw sheshimin tuwrı qabıllaw maqsetinde mámleket degi ámeldegi jaǵdaynı jáne de tuwrı jóneltiriwge háreket qılıw mexanizmin biliw júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Jumısımızdıń maqseti mámlekettiń fiskal siyasatın ámelge asırıw mexanizmin úyreniw bolıp tabıladı.
Fiskal siyasattiń sociallıq-ekonomikalıq mánisi
Ekonomikalıq siyasat -ekonomikalıq processlerdiń barıwın tártipke salıw, olarǵa tásir kórsetiw yamasa olardıń nátiyjelerin aldınan belgilewge qaratılǵan mámleket ilajları kompleksi.¹
Ekonomikalıq processlerge hám mámleket ekonomikalıq siyasatın ámelge asırıw qurallarına mámleket tásiri tarawına qaray, onıń túrli túrleri parıq etedi. Ekonomikalıq siyasat túrleriniń birden-bir, hámme tarepinen tan alınǵan klassifikaciyası joq, túrli avtorlar hár qıylı túrleri dep ataladı hám mámlekettiń ekonomikalıq siyasatınıń strukturalıq bólimleriniń ulıwma dizimin túrli jollar menen qáliplestiredi. Úlken rejede fiskal (finanslıq hám byudjet siyasatı ), pul (kredit hám pul), sırtqı ekonomikalıq siyasatti ajıratıw ádetiy hol bolıp tabıladı.
Makroekonomikada fiskal siyasat termininiń anıq tariypi joq, onıń kóplegen tariypleri ámeldegi:
-fiskal siyasat -belgilengen maqsetlerge erisiw ushın salıq sisteması arqalı mámleket byudjetin qáliplestiriw hám mámleket byudjeti qarjların manipulyatcıya qılıw (islep shıǵarıw, bántlik, inflyatsiya dárejesin tómenletiw);²
-mámlekettiń fiskal siyasatı mámleket ǵárejetleri hám salıqlar arqalı ekonomikanı tártipke salıw sisteması bolıp, yaǵnıy salıqlar hám mámleket ǵárejetlerin manipulyatcıya qılıw ushın azayadı;³
-fiskal siyasat mámleket dáramatları hám ǵárejetlerin tártipke salıw boyınsha mámlekettiń finanslıq iskerligi kompleksi bolıp tabıladı;⁴
-fiskal siyasat mámleket ǵárejetlerin, salıqqa tartıwdı hám mámleket byudjetiniń jaǵdayın ózgertiwge qaratılǵan húkimet ilajları bolıp, olar tolıq jumıs menen támiyinlew, tólew balansı teń salmaqlılıqı hám inflyatsiya bolmaǵan jalpı ishki ónimdi óndiriste ekonomikalıq ósiwdi támiyinlewge qaratılǵan.⁵
Joqarıdaǵı tariyplerdiń bir neshesi, formula daǵı birpara ayırmashılıqlarǵa qaramastan, fiskal siyasattiń mánisin sáwlelendiredi. Bul tariyplerden kelip shıqqan halda, fiskal siyasat mámleket ǵárejetlerin, salıqqa tartıwdı hám belgilengen maqsetlerge erisiw arqalı ekonomikanı turaqlılastırıwǵa qaratılǵan mámleket byudjeti jaǵdayın tártipke salıw boyınsha mámleket húkimeti iskerliginiń kompleksi bolıp tabıladı.
Ekonomikanı mámleket tárepinen tártipke salıwdıń haqıyqıy quralı retinde fiskal siyasat túsinigi J.M. Keyns hám keynsianslar (A. Pigu, R. Harrod, E. Hansen) menen baylanisli. Keynsianslar teoriyası kózqarasınan, fiskal siyasattiń mánisi arnawlı bir maqsetler ushın salıqlardı, transferlarni hám mámleket satıp alınǵan zatların manipulyatcıya qılıw arqalı jámi talaptı basqarıwdan ibarat⁶. J.M. Keyns hám onıń tárepdarları fiskal siyasatti ekonomikalıq ósiw, bántlik dárejesi hám bahalardıń dinamikasına tásir kórsetiwde tiykarǵı rol oynaydı dep esaplaydi. Ekonomikalıq máselelerdi kórip shıǵıp atırǵanda, keynesiyaliklar birinshi náwbette usınıstı islep shıǵarayotganiga ıseniwedi. Sol sebepli, olardıń pikirine kóre, salıq jeńillikleri jalpı ishki ónimdiń Real kólemi hám baha dárejesi ósip baratırǵan ulıwma talaptıń asıwına alıp keledi, yaǵnıy inflyatsiya dárejesi tezlashadi. Bunnan tısqarı, byudjet kemislikiniń payda bolıwı yamasa ósiwine alıp keletuǵın byudjetke tushumlar azayadı. Keynsianslar ayrıqsha bolıp esaplanıw, teoriyası tárepdarları "ekonomika támiynatı" usınıs talap jaratadı, dep isenemen, hám keynesian túsinigi esapqa salıq tásiri ulıwma támiynatı dinamikası ushın emes, bálki, dep dawa. Olar salıq stavkalarınıń tómenlewi jámi usınıstı xoshametlewi hám salıq dáramatların asırıwı múmkin, yaǵnıy byudjet kemislikin kemeytiwi múmkin, dep esaplasadı. Biraq, bul pozitsiyaga ekonomistlerdiń kópshiligi ıqtıyatlılıq menen munasábette bolıp, ámelde salıq jeńillikleri ulıwma usınısqa kúshli tásir ótkermasligi múmkin. Bunnan tısqarı, jámi talaptıń ózgeriwi uzaq waqıt dawamında júz beredi, ulıwma talaptıń muǵdarı bolsa qısqa waqıt ishinde ózgeriwi múmkin. Ekonomikalıq teoriya bir-biri menen básekilesetuǵın mektepler hám jónelislerdiń bar ekenligine múmkinshilik beredi. Bul kontseptsiyanı qóllaw mámleket degi arnawlı bir ekonomikalıq jaǵdayǵa hám milliy ekonomikaǵa qoyılǵan maqsetke baylanıslı.⁷ Zamanagóy ekonomistler, hátte keynesianlarning pozitsiyalarini sın pikir etkenler, tiykarınan, fiskal siyasattiń mánisine sáykes keledi. Zamanagóy fiskal siyasattiń wazıypaları birden-bir ekonomikalıq mákandı jaratıw hám saqlaw, aymaqlar ortasındaǵı teńsizlikti yumshatish, sonıń menen birge, islep shıǵarıw jáne social tarawdıń natiyjeliligin xoshametlewden ibarat.⁸
Fiskal siyasattiń tiykarǵı qásiyetlerin anıqlawda zárúrli noqat onıń maqsetleri esaplanadı. Tómendegi fiskal siyasat maqsetleri:⁹

• 
  ekonomikalıq cikl daǵı terbelislerdi yumshatish,
  
• 
  turaqlı ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew,
  
• 
  ortasha inflyatsiya dárejesinde jumıs menen bántliktiń joqarı dárejesine erisiw.
  

Fiskal siyasattiń eń zárúrli wazıypası pul resurslarini tartıw hám ekonomikalıq siyasatti ámelge asırıwǵa múmkinshilik beretuǵın oraylastırılǵan mámleket qarjların qáliplestiriw bolıp tabıladı.
Tiykarǵı fondlardan biri mámleket byudjeti esaplanadı. Mámleket byudjeti-bul mámleket ǵárejetleriniń jıllıq jobası hám olardı finanslıq oraw dárekleri, yaǵnıy dáramatlar. Byudjet mámleket ǵárejetleri hám dáramatlarınıń dúzilisin sáwlelendiredi.¹⁰
Ekonomikalıq tárepten isenimli fiskal siyasattiń mánisi belgilengen maqsetlerge erisiw ushın salıq sisteması hám mámleket byudjeti qarjların manipulyatcıya qılıw arqalı mámleket byudjetin strategiyalıq tárepten tuwrı qáliplestiriwden ibarat.
Fiskal siyasat JIO` dinamikasın kerekli jóneliste sazlaw imkaniyatın beredi. Mámleket ǵárejetleri hám salıq siyasatı ekonomikalıq rawajlanıwdı turaqlılastırıwǵa qaratılǵan ekonomikanı mámleket tárepinen tártipke salıwdıń eń zárúrli qurallarından biri bolıp tabıladı. Mámleket ǵárejetleri hám salıqlar ulıwma ǵárejetler dárejesine, sol sebepli milliy islep shıǵarıw kólemi hám xalıq bandligiga tikkeley tásir kórsetedi. Sol munasábet menen, ataqlı Batıs ekonomistsi JK. Galbrait, salıq sisteması mámleket dáramatların asırıw jardeminden talaptı tártipke salıw quralına aylantıra baslaǵanın aytıp ótdi, bul bolsa sanaat sistemasınıń organikalıq mútajligi dep esaplaydı.
Fiskal siyasat ekonomikanı tártipke salıwdıń tikkeley hám tikkeley bolmaǵan usılların óz ishine aladı. Tuwrıdan-tuwrı byudjetti tártipke salıw usılların óz ishine aladı. Tikkeley bolmaǵan usıllar járdeminde mámleket ónim óndiriwshileriniń finanslıq múmkinshiliklerine hám tutınıw talabı muǵdarına tásir kórsetedi. Bul jerde salıq sisteması zárúrli rol oynaydı. Hár qıylı dáramat túrleri boyınsha salıq stavkaların ózgertiw, salıq jeńilliklerin beriw, salıqqa tartılmaytuǵın minimal dáramattı kemeytiw arqalı mámleket ekonomikalıq ósiwdiń jáne de turaqlı pátlerine erisiwge hám óndiristiń keskin tómenlewi hám túsiwine jol qoymawka ıntıladı.

Tuwrıdan-tuwrı hám tikkeley bolmaǵan finanslıq usıllardan paydalanıw ózgeshelikine qaray, mámlekettiń fiskal siyasatınıń eki túri ámeldegi: qálegen (дискреционную) hám salıqsız (недискреционную)¹¹.

Qálegen fiskal siyasat milliy islep shıǵarıw hám jumıs menen támiyinlengenliktiń Real kólemin ózgertiw, inflyatsiyani baqlaw hám ekonomikalıq ósiwdi jedellestiriw maqsetinde salıq hám mámleket (mámleket) qárejetlerin sanalı túrde manipulyatcıya qılıw bolıp tabıladı¹².
Qálegen fiskal siyasatti ámelge asırıwdıń eń keń tarqalǵan usılları arasında jámiyetlik jumısları, materiallıq járdem programmaları, salıq stavkaları ózgeriwi hám basqa soǵan uqsas tásir quralları bar. Jumıssızlardı jámiyetlik jumısların orınlaw ushın mámleket qarjları esabınan tólew menen tartıw jumıssızlıqtıń keskin ósip barıwına qarsı operativ qural bolıp xızmet etedi. Puqaralardıń arnawlı bir gruppaların jarlılashtirishdan kelip shıǵıs social hámziyatning kusheytiwi dáwirinde, nızam menen názerde tutılǵan jeńillikler sıyaqlı avtomatikalıq stabilizatorlar menen bir qatarda, húkimet materiallıq járdem kórsetiw, jeńilliklerdi kóbeytiw hám qosımsha tólewlerdi ámelge asırıwǵa shaqırıq etedi. Kárxanalar hám puqaralar dáramatlarınıń qápelimde keskin tómenlewine jol qoymaw ushın salıq stavkaların waqtınsha kemeytiw, bólekan jeńilliklerdi engiziw.
Mámleket jumıs penen támiyinlew programması jumıssızlıqtı saplastırıw hám ekonomikanı turaqlılastırıwǵa qaratılǵan ilajlardan biri bolıp tabıladı. Bul programma mámleket hám jergilikli húkimet shólkemleri qarjları esabınan ámelge asıriladı. Álbette, bul jumıs programması ózgertiliwi múmkin. Sonday etip, jumıs menen bántliktiń ósiwi ushın óndiriste maksimal jumıs menen támiyinleytuǵın kishi kárxanalar xoshametlantirilishi múmkin. Bul ámeliyat Kitayda qollanıladı.
Qálegen fiskal siyasat tovarlar hám xızmetlerdi mámleket satıp alınǵan zatları, mámleket ótkermalari hám salıqlar arqalı ámelge asıriladı. Olardıń bahaları ózgeriwi jámi qárejetlerdiń ózgeriwine alıp keledi.
Ekonomikanıń jaǵdayı qálegen fiskal siyasattiń tábiyaatına úlken tásir kórsetedi.¹³ Bul siyasatti ámelge asırıwda finanslıq ózgeriwshiler ortasındaǵı tómendegi muǵdarlıq baylanıslılıqlar esapqa alınadı: 1) mámleket ǵárejetleriniń ósiwi jámi talaptı (tutınıw hám investitsiyalardı) asıradı. Nátiyjede, miynetke uqıplı xalıqtıń ónimleri hám jumıs menen bandligi artıp baratir, 2) salıq muǵdarınıń asıwı úy xojalıqlarınıń jeke tabısın kemeytiwin kórsetedi. Bul halda, talap hám islep shıǵarıw kólemi hám jumısshı kúshi bántlik azayadı. Kerisinshe: salıq jeńillikleri tutınıw qárejetleri, ónim islep shıǵarıw hám jumıs menen támiyinlewdiń asıwına alıp keledi¹⁴.
Bul baylanıslılıqlar ekonomikalıq ciklǵa tásir qılıw ushın qálegen fiskal siyasatda qollanıladı. Álbette, bul siyasat cikldıń túrli basqıshlarında parıq etedi¹⁵.
Retsessiya dáwirinde, ádetde, mámleket qárejetleriniń asıwı menen salıq jeńillikleriniń dinamikalıq kombinatsiyasınan ibarat xoshametlentiretuǵın finanslıq siyasat ámelge asıriladı. Bunday fiskal siyasat tiykarınan kem támiyinlengenlikke alıp keledi, biraq óndiristiń tómenlewi azayadı.¹⁶ Mámleket qárejetleriniń asıwı menen mámleket hám jeke sektor (úy xojalıqları hám kárxanalar) ortasında islep shıǵarıw faktorların mámleket paydasına qayta bólistiriwge alıp keletuǵın "repressiya tásiri" payda boladı. Mámleket satıp alınǵan zatlarınıń ósiwi procent stavkaların asıradı, bul bolsa jeke investitsiyalardıń qısqarıwına alıp keledi. Haqıyqıy jeke investitsiyalardıń qısqarıwı ósiw pátlerine hám turmıs dárejesine tásir etedi. Ekonomikanıń natiyjeliligi mámleket ǵárejetlerin optimal sheklew arqalı eriwiladi.¹⁷
Hádden tıs talap hám inflyatsiya ósiwi sharayatında qálegen fiskal siyasat sheklewshi ózgeshelikke iye bolıp, mámleket qárejetlerin kemeytiw hám salıqqa tartıw menen baylanıslı. Bunday fiskal siyasat byudjettiń unamlı saldosiga qaratılǵan¹⁸.
Milliy ónimdiń teń salmaqlılıq kólemin analiz qılıw hám mámleket qárejetleriniń manipulyacıyası ulıwma qárejetlerdiń ósiwi kózqarasınan olarǵa mámleket qárejetleriniń kiritiliwi C+I iymek sızig'ining ózgeriwine alıp keledi hám milliy ónimdiń ósiwine alıp keledi jáne bul erda multiplikator tásiri payda boladı (multiplikator-bul koefficiyent bolıp, juwmaqlawshı nátiyjediń túp parametrleriniń asıwı menen neshe ret kóbeyiwin kórsetedi). Mámleket qárejetleriniń multiplikatori - bul jámi paydanıń (Y) juwmaqlawshı ósiwi mámleket satıp alınǵan zatları tavar hám xızmetlerdiń (G) dáslepki ósiwine alıp keldi.¹⁹ Mámleket qárejetleriniń multiplikatori tómendegishe esaplanadı: