Философские законы и категории

Диалектик инкор 
– бу 
нарсани бутунлай йў
қ қ
илиш 
эмас, балки эски сифатнинг 
баъзи бир жи
ҳ
атларини 
са
қ
лаган ва ўзгартирган 
ҳ
олда 
уни янги нарсага 
айлантиришдир. 
У янги ва эски сифат ўртасида 
ало
қ
а мавжудлигидан далолат 
беради.

---

Диалектик 
инкор уч
му
ҳ
им жи
ҳ
ат
билан
тавсифланади
: 
1) 
эскини
вайрон
қ
илиш
, 
бузиш
; 
2) 
эскининг
элементларини
са
қ
лаш
(
ворисийлик
); 
3) 
янгини
яратиш
, 
тузиш
. 

---

---

И
НКОРНИ ИНКОР
Ҳаракатнинг спиралсимонлиги ривожланишнинг цикллилигини акс 
эттиради. 

---

Қарама
-
қаршилик
лар бирлиги ва 
кураши қонуни 
уларнинг ўзаро 
боғлиқлиги
Миқдор 
ўзгаришларидан 
сифат ўзгаришларига 
ўтиш қонуни
Инкорни инкор 
қонуни
РИВОЖЛАНИШ
• Нима учун?
• Қайси
йўналишда юз 
беради
• Тенденцияси
қандай
? 
59

---

“К
АТЕГОРИЯ
”
сўзи 
қ
адимга юнон тилидан олинган 
бўлиб: «изо
ҳ
лаш», «тушунтириш», 
«кўрсатиш», деган маъноларни 
англатади. 
Категориялар
олам, ундаги нарса ва 
во
қ
еалар, уларнинг асосий ва 
такрорланиб турувчи ало
қ
адорлигини 
ифодалайдиган кенг мазмундаги 
тушунчалардир

---

Категориялар
Хусусий илмий 
категориялар 
ало
ҳ
ида олинган 
хусусий илмий 
фанларда 
қ
ўлланиладиган, 
мо
ҳ
ият ну
қ
таи 
назаридан бош
қ
а 
фанларда 
қ
ўлланилиши мумкин 
бўлмаган 
категориялардир. 
Фалсафий 
категориялар
борли
қ
нинг умумий, 
му
ҳ
им томонлари, 
хоссалари, ало
қ
алари 
ва муносабатлари 
ҳ
а
қ
ида фикрлаш 
учун 
қ
ўлланиладиган 
ўта кенг тушунчалар 
мажмуидир.

---

Ф
АЛСАФА КАТЕГОРИЯЛАРИ
1
• нарса ва 
ҳ
одисаларнинг муайян йўналишдаги энг 
му
ҳ
им, зарурий, нисбатан бар
қ
арор, даврий 
такрорланиб турувчи бо
ғ
ланиш ва ало
қ
адорлик 
муносабатларини ифодалайди. 
2
• мазмунидаги ички бирлик, бо
ғ
ланиш, ало
қ
адорлик 
ва муносабатларнинг яхлитлиги билиш 
жараёнининг узлуксизлигини таъминлайдиган 
умумий 
қ
онуният тарзида вужудга келган.

---

1.
«мо
ҳ
ият» 
2.
«ми
қ
дор»
3.
«сифат», 
4.
«муносабат»
5.
«ўрин»
6.
«ва
қ
т»
7.
«
ҳ
олат»
8.
«мав
қ
е»
9.
«
ҳ
аракат»
10.
«азоб
-
у
қ
убат» 
▪
инсон, от
▪
икки тирсак узунлигида
▪
о
қ
, кўк, ёза ва ў
қ
ий оладиган,
▪
иккиламчи, ундандан кўпро
қ
▪
Ликейда
, 
майдонда
▪
кеча, ўтган йили
▪
турибди
, 
ётибди
▪
кийинган
, 
қ
уролланган
▪
ёндиряпти
, 
ов
қ
атланаяпти
▪
ёндиришвотти
, 
ўлдиришвотти
Ф
АЛСАФА ТАРИХИДА КАТЕГОРИЯЛАРНИ БИРИНЧИ
БЎЛИБ
, А
РАСТУ ЎЗИНИНГ
«К
АТЕГОРИЯЛАР
» 
ДЕГАН АСАРИДА ТАЪРИФЛАБ БЕРГАН

---

И. К
АНТ

«Сифат» (реаллик, инкор, 
чегаралаш), «Ми
қ
дор» 
(бирлик, кўплик, яхлитлик), 
«Муносабат» (субстанция ва 
хусусият, сабаб ва 
ҳ
аракат, 
ўзаро таъсир), «Модаллик» 
(имконият ва 
имкониятсизлик, во
қ
елик ва 
ново
қ
елик, зарурият ва 
тасодиф) категорияларини 
изо
ҳ
ланган.

---

Х
ЕГЕЛ

Манти
қ
ий 
категорияларни: 
«борли
қ
» (сифат, 
ми
қ
дор, меъёр), 
«мо
ҳ
ият» (асос, 
ҳ
одиса, 
мавжудлик), 
«тушунча» (объектив, 
субъектив, абсолют 
ғ
оя) тарзида 
изо
ҳ
лаган.

---

ФАЛСАФИЙ 
КАТЕГОРИЯЛАРИ
Зарурият ва 
тасодиф
Ало
ҳ
идалик, 
хусусийлик 
ва умумийлик 
Имконият ва 
во
қ
елик
Мазмун ва 
шакл
Бутун ва 
қ
исм 
Моҳият ва 
ҳодиса
Сабаб ва
о
қ
ибат
Система, 
структура, 
элемент

---

Ало
ҳ
идалик, хусусийлик ва 
умумийлик
Нарса ва 
ҳ
одисалар, 
уларнинг бир
-
бирига ўхшаш 
ва фар
қ қ
илувчи 
томонларини 
ифодалайдиган 
категориялар
Ало
ҳ
идалик 
категорияси
оламдаги нарса, во
қ
еа 
ва жараёнларга хос 
бўлган ани
қ
, ягона 
такрорланмайдиган 
белгилар 
ҳ
амда 
хусусиятларни 
ифодалайди.
Умумийлик
категорияси
нарса
, 
ҳ
одиса
, 
жараёнларга хос
асосий
, 
доимий
такрорланадиган
белгилар ва
хусусиятлар
йи
ғ
индисини
билдиради
.
Хусусийлик
–
нарса ёки 
ҳ
одисаларнинг 
шундай доирасики, 
бунда улар маълум 
бир муносабатда 
умумий, бош
қ
асида 
эса ало
ҳ
идаликдир. 

---

А
ЛО
Ҳ
ИДАЛИК КАТЕГОРИЯСИ

Ҳ
ар бир миллатга хос 
маданиятнинг тил, урф
-
одат, 
анъана, миллий характер, 
психология каби белгилари 
айни шу шакл ва мазмунда 
бош
қ
а хал
қ
ларда 
такрорланиши мумкин 
бўлмаган айримликдир. 

Тиббиётда инфаркт миокарди 
– юрак
-
томир касалликлари 
системасида ўзига хос белги ва 
хусусиятларига кўра 
айримликни ифодалайди.

---

У
МУМИЙЛИК ВА ХУСУСИЙЛИК
КАТЕГОРИЯЛАРИ

ҳ
ар 
қ
андай ўтиш даври эски жамиятдан янгисига 
ўтиш муаммоларини 
ҳ
ал этилиш шакли бўлиб, унинг 
мазмуни мавжуд ижтимоий, и
қ
тисодий муносабат, 
тартибларни тубдан ўзгартиришдан иборатдир. 

Хусусан, Ўзбекистондаги 
ҳ
озирги ўтиш даврида 
ҳ
ам 
ана шундай ўзгариш амалга ошмо
қ
да, аммо бу 
жараёнда фа
қ
ат бизнинг мамлакатимизга хос 
хусусиятлар 
ҳ
ам бор.

---

Система, структура, элемент
Система
— нарса
ва
ҳ
одисаларнинг
бо
ғ
ланишлари
, 
ало
қ
адорлиги ва
муносабатининг
тартибли тадрижий
ривожланишини
ифодалайди
. 
категориялари
нарса ва
ҳ
одисаларнинг
мазмунини
, 
шаклини очиб
беришда
методологик асос
бўлади
.
Элемент
системани
ташкил
қ
илин
структуранинг ўзаро
бо
ғ
ланиш
, 
ало
қ
адорлик
, 
муносабат жи
ҳ
атларини
таъминлайдиган
нисбатан муста
қ
ил
тар
ғ
ибий
қ
исмидир
. 
Структура
нарса
ҳ
одисалар бо
ғ
ланиши
, 
ало
қ
адорлиги ва
муносабатлари
тизимининг макон ва
замондаги бирлигини
таъминлайдиган
системанинг
мавжудлик
ҳ
олатидир
. 

---

С
ИСТЕМА
, 
СТРУКТУРА
, 
ЭЛЕМЕНТ

жамиятни яхлит система деб 
оладиган бўлсак, ундаги 
элемент ало
ҳ
ида индивидлар, 
ижтимоий 
қ
атламлар, 
таба
қ
аларнинг онгли 
муносабатлари тарзида кўзга 
ташланади. 

Яъни, жамиятнинг ахло
қ
ий, 
ҳ
у
қ
у
қ
ий, сиёсий, и
қ
тисодий ва 
бош
қ
а муносабатлари 
структуравий тузилишни 
ташкил 
қ
илган.

---

Бутун ва 
қ
исм 
Моддий оламнинг муҳим 
томонларини акс эттирувчи 
фалсафий категориялар
Бутун
нарса, 
ҳ
одиса ва 
уни ташкил этган 
қ
исмларнинг муайян 
тартибда жойлашган ва 
ўзаро бо
ғ
ланган 
ягоналикнинг 
ифодасидир. 
Қ
исм
бутун 
таркибига 
кирадиган, унинг 
таркибидагина ўз 
вазифаси 
(функцияси)ни 
бажара оладиган 
ало
ҳ
идаликдир. 

---

Б
УТУН ВА
Қ
ИСМ

Ер шари ўзи бутунлик бўлиб, бу макондаги 
бош
қ
а барча нарса, 
ҳ
одиса, жараёнлар 
унинг 
қ
исмларидир. 

Қ
уёш системасига нисбатан Ер 
қ
исм бўлса, 
Галактиканинг эса бир зарраси –
элементидир.

---


Зарурият ва тасодиф 
нарса, 
ҳ
одиса ва 
жараёнларнинг 
тара
ққ
иёти билан 
ани
қ
ланадиган, 
ички му
ҳ
им 
бо
ғ
ланишлар 
ор
қ
али 
қ
онуний 
келиб чи
қ
адиган ва 
шунинг учун юз 
бериши му
қ
аррар 
бўлган 
ҳ
одисадир.
мо
ҳ
иятдан, 
мазкур 
жараённинг 
қ
онуний 
ривожланишид
ан келиб 
чи
қ
майдиган 
ҳ
одисадир.
во
қ
еалар ривожи давомида содир бўладиган 
ҳ
одисаларни тавсифлайдиган, объектив оламдаги 
ало
қ
адорликни ифода этувчи фалсафий 
категориялар

---

Радиоактивность урана была открыта французским ученым 
Беккерелем случайно: урановая соль оказалась в одном 
шкафу с фотопластинкой.
Зарурият ва тасодиф 

---

Имконият ва во
қ
елик
янги нарса, 
ҳ
одиса ва 
тамойиллар келиб 
чи
қ
ишини ифодаловчи 
муайян шарт – шароит 
ва вазият мажмуидир
имкониятнинг 
нисбатдоши бўлиб, реал 
ҳ
олат ва мавжуд бўлиб 
турган 
ҳ
одисаларни 
ифодалайдиган 
категориядир.
оламдаги нарса, 
ҳ
одиса ва х.к.лар 
тара
ққ
иётининг давомийлигини, 
уларнинг бир
-
бирига ўтиб 
туришини англатадиган 
фалсафий категориялар.

---

Имконият ва воқелик

---

Мазмун ва шакл 
оламдаги турли 
нарса, 
ҳ
одиса ва 
жараёнларнинг 
диалектикасини 
ўрганишда, улар 
ўртасидаги ало
қ
а 
ва 
муносабатларни 
билишда му
ҳ
им 
ўрин тутадиган 
категориялар.
Мазмун
муайян нарса, 
ҳ
одиса, жараёнларнинг 
ўзига хос сифати, 
хусусиятлари, му
ҳ
им 
белгилари, 
элементларнинг 
йи
ғ
индисини англатса
Шакл
мазмуннинг 
мавжудлик усули, нарса 
ва 
ҳ
одисаларнинг ички 
ҳ
амда таш
қ
и 
тузилишини ифода этади

---

Мазмун ва шакл 

ҳ
ар 
қ
андай бадиий асарнинг мазмуни унда акс 
эттирилган во
қ
еа ор
қ
али 
ғ
оя ва образлар 
тизимини билдирса, шакли шу асарнинг 
тузилиши, тили, 
ҳ
амда 
ҳ
икоя, роман ва шу 
кабилар тарзида ифодаланади.

---

Моҳият ва ҳодиса
Нарса, буюм, 
жараёнларнинг ички, 
му
ҳ
им, асосий, зарурий, 
бар
қ
арор ало
қ
алари, 
томонлари 
муносабатларнинг 
йи
ғ
индисини англатади.
Мо
ҳ
иятнинг
таш
қ
и
ифодаси,
намоён
бўлиши,
нарса
ва
жараёнларнинг
юзаки,
нисбатан
ўзгарувчан
томонларини билдиради
– оламдаги нарса, 
ҳ
одиса 
жараёнларнинг ички, му
ҳ
им 
жи
ҳ
атлари 
ҳ
амда юзаки, 
таш
қ
и томонларини 
ифодалайдиган фалсафий 
категориялар. 

---

Моҳият ва ҳодиса

---

Сабаб ва оқибат
Оламдаги нарса ва 
ҳодисаларнинг бир 
-
бири билан 
алоқадорлиги, 
таъсири ва акс 
таъсирини, 
воқеликка хос ана 
шундай 
муносабатлар 
жараёнидаги сабаб 
ва боғланишини 
ифодалайдиган 
категориялар
оламнинг
ҳ
аракати ва
бирон
-
бир ва
қ
т
доирасида бўлган
ўзгаришдан сўнг
иккинчи бош
қ
а бир
натижанинг заруран
келиб чи
қ
ишини
таъминловчи асосий
ҳ
одисани англатади
ҳ
одисалар
занжирида
сабабнинг
таъсиридан вужудга
келадиган янги
ҳ
одисадир
, 
сабабнинг
натижасидир

---

-
порождающее явление
Нагревание воды
Охлаждение воды
-
Результат действия причины
Сабаб ва оқибат

---

К
АТЕГОРИЯЛАР ФИКРЛАШНИНГ
УНИВЕРСАЛ ШАКЛЛАРИДИР
уларда объектив во
қ
еликда 
мавжуд бўлган умумий 
ало
қ
алар, хоссалар ва 
муносабатлар акс этади. 
Билиш натижалари ўз 
аксини топувчи 
тушунчалар ва 
категориялар бўлмаса, 
бугунги кунда билишнинг 
ўзи 
ҳ
ам бўлмас эди. 

---

Э
ЪТИБОРИНГИЗ УЧУН
РА
Ҳ
МАТ
!