Философские законы и категории

---

3 
– МАВЗУ: РИВОЖЛАНИШ 
ФАЛСАФАСИ

---

РЕЖА
:

1. 
Диалектиканинг мо
ҳ
ияти, тарихий 
шакллари ва хусусиятлари.
2. 
Қ
онун тушунчаси, унинг турлари.
3. 
Ривожланиш тушунчаси. 
Ривожланишнинг умумий 
қ
онунлари.
4. 
Категория тушунчаси. Фалсафа 
категориялари.

---

Д
ИАЛЕКТИКА
•
юнон. dialektike – су
ҳ
бат 
қ
уриш санъати. 
•
Дастлаб диалектика ба
ҳ
слашиш, мунозара 
қ
илиш санъати сифатида тушунилган, 
бунда фикрлар, 
қ
арашлар 
қ
арама
-
қ
аршилиги воситасида 
ҳ
а
қ
и
қ
атнинг тагига 
етиш ма
қ
садида муаммони ўзаро 
манфаатдор му
ҳ
окама 
қ
илишга 
қ
аратилган мунозара назарда тутилган. 

---


Гераклит
дунёни «жонли
олов» ёки «икки марта 
кириш» мумкин бўлмаган
дарё о
қ
ими сифатида
тасаввур
қ
илган
.

Диалектиканинг тарихан
биринчи шакли
қ
адимги
файласуфларнинг
стихияли
диалектика
сидир
.

---

Идеалистик 
диалектика

Гегель илк бор дунёни
қ
уйидан олийга
қ
араб
борувчи умумий
ривожланиш жараёни
сифатида тасвирлаган
, 
ривожланиш манбаи
-
қ
арама
-
қ
аршиликлар
курашини кўрсатиб
берган
, 
диалектиканинг
асосий
қ
онунлари ва
категорияларини
таърифлаган
.

---

Материалистик 
диалектика

Немис файласуфлари
Карл Маркс ва Фридрих 
Энгельс бу заминга
таянган
ҳ
олда янги
қ
адамни ташлаш –
материализмни
диалектик манти
қ
билан
бо
ғ
лашга
ҳ
аракат
қ
илганлар
.

---

•
1) 
физикада
– материя 
ҳ
аракати турли
шаклларининг ўзаро ало
қ
асини асослаб
берган
энергиянинг са
қ
ланиш ва
ўзгариш
қ
онуни
нинг ани
қ
ланиши
; 
Диалектик
-
материалистик
ёндашувни
табиатшунослик
ну
қ
таи
назаридан уч
кашфиёт билан
бо
ғ
ли
қ
•
2)
биологияда
– бутун жонли табиатнинг
(
ўсимликлар дунёсининг
ҳ
ам
, 
ҳ
айвонот
дунёсининг
ҳ
ам
) 
таркибий жи
ҳ
атдан
ягоналигини ёритиб берган
ҳ
ужайра
назарияси
нинг яратилиши
; 
•
3) 
ривожланиш
ғ
оясини жонли табиатга
татби
қ
ан ишлаб чи
ққ
ан
Дарвиннинг
эволюция назарияси
ало
ҳ
ида ўрин
эгаллайди
. 

---

Классик диалектиканинг ўзига хос 
хусусиятлари
1) 
барча мавжуд нарсалар ўз ички зиддиятларига
эга ва улар бу нарсаларни ўзгаришга
, 
янги шакл
-
шамойил касб этишга
, 
ривожланишга мажбур
қ
илади
2) диалектика объектив ва субъектив
диалектиканинг мавжудлигини тан олади
. 
3) 
фан сифатида диалектика ўз тамойиллари, 
қ
онунлари ва категорияларига эга
. 
4) 
у назария вазифасини
ҳ
ам, методология 
вазифасини
ҳ
ам бажаради
. 

---

диалектика
Объектив 
диалектика –
бу табиий ва 
ижтимоий 
ҳодисаларнинг 
ўзаро алоқаси ва 
ривожланиши
Субъектив 
диалектика 
–
бу субъектнинг фикрлаш 
диалектикаси ва унинг 
объектив дунёни 
билиши

---

Ҳ
озирги тал
қ
индаги
диалектика 
•
1) 
ҳ
одисаларнинг уларга хос бўлган
зиддиятлар вужудга келиши
, 
ўзаро
таъсирга киришиши ва ечилишига
мувофи
қ
ривожланишидан иборат
бўлган объектив жараён
.
• 2) табиат, жамият ва тафаккурнинг 
ҳ
аракат ва ривожланиш универсал 
қ
онунлари 
ҳ
а
қ
идаги фалсафий 
концепция; 
• 3) дунёни билиш ва ўзгартириш 
методидир.

---

Д
ИАЛЕКТИКА

борли
қ
нинг умумий 
қ
онунлари 
ҳ
а
қ
идаги 
таълимот сифатида 
объектив дунё 
тинимсиз 
ҳ
аракатда, 
ўзгаришда ва 
ривожланишда 
бўлишидан келиб 
чи
қ
ади.

---

У «бар
қ
арор
-
лик»ка зид ва 
ани
қ
йўналишли –
прогрессив 
ёки 
регрессив 
хусусия
т 
касб этади.
Ўзгариш
–
бу нарсалар, 
ҳ
одисаларни
нг бир 
ҳ
олатдан 
бош
қ
а 
ҳ
олатга 
ўтиши. 
«
Ривожланиш» 
тушунчасига у 
бош
қ
а маълум 
тушунчалар –
«ўзгариш» ва 
«
ҳ
аракат» билан 
ўзаро 
нисбатлаш йўли 
билан таъриф 
бериш мумкин.

---

Р
ИВОЖЛАНИШНИ
Ҳ
АРАКАТДАН ФАР
Қ
ЛИ
ЖИ
Ҳ
АТЛАРИ
1) ва
қ
тда ани
қ
йўналишга эгалик –
ўтмишдан 
ҳ
озирги 
давр ор
қ
али 
келажакка 
қ
аратилганлик; 
2) жараённинг ортга 
қ
айтмаслиги, яъни 
ўзгарувчи реал 
нарсалар, 
ҳ
одисалар ўз 
индивидуал 
жи
ҳ
атларида 
бетакрордир; 
3) ривожланиш 
жараёнида янги, яъни 
илгари мавжуд 
бўлмаган нарсанинг 
пайдо бўлиши; 
4) ривожланишнинг 
қ
онуний хусусияти, у 
муайян 
қ
онунларга 
бўйсуниши.

---

Қ
ОНУН
ДЕБ
, 
БИР
Қ
АНЧА ЗАРУРИЙ
БЕЛГИЛАРГА ЭГА БЎЛГАН ЎЗАРО
АЛО
Қ
АГА АЙТИЛАДИ
.
1)
объектив
лиги
2)
му
ҳ
им
лиги
3)
зарурий
лиги
4)
бар
қ
а
рорли
ги
5) 
умумий
лиги

---

Қ
онуният
қ
онунга
қ
араганда
кенгро
қ
тушунчадир
. 
Қ
онун муайян
шароитда ўзини
қ
атъий
ва му
қ
аррар тарзда
намоён этса
, 
қ
онуният бир 
қ
анча 
қ
онунларнинг ўзаро 
ало
қ
аси, ўзаро таъсири 
сифатида намоён 
бўлади

---

Қ
ОНУНЛАР
Хусусий
Бир фан
доирасида
вужудга
келиб, шу 
фан
муаммолари
ни ечишга
хизмат
қ
илади
Умумий
Бир фан
доирасида
вужудга
келиб
, 
қ
атор
фанлар
учун хизмат
қ
илади
Универсал
фаолиятнинг
барча
со
ҳ
аларига хос
, 
яъни табиат
, 
жамият ва
билишда амал
қ
илади

---

Борли
қ қ
онунлари
ҳ
а
қ
идаги таълимот
сифатидаги диалектикани умумий
(универсал) 
қ
онунлар
қ
изи
қ
тиради
, 
чунки улар:
фаолиятнинг барча со
ҳ
аларига хос
, 
яъни табиат
, 
жамият ва билишда
амал
қ
илади
; 
ҳ
аракат ва ривожланишнинг теран
асосларини ёритиб беради
.

---

Фалсафий
қ
онунлар
Қ
арама
-
қ
аршиликлар 
бирлиги ва 
кураши 
қ
онуни 
уларнинг ўзаро 
бо
ғ
ли
қ
лиги
Ми
қ
дор 
ўзгаришлар
идан сифат 
ўзгаришлар
ига ўтиш 
қ
онуни
Инкорни 
инкор 
қ
онуни 

---

Қ
АРАМА
-
Қ
АРШИЛИКЛАР
–
ПРЕДМЕТНИНГ БИР
-
БИРИНИ ИСТИСНО
ЭТУВЧИ ВА БИР
-
БИРИНИ НАЗАРДА
ТУТУВЧИ
ТОМОНЛАРИДИР
. 
Қ
АРАМА
-
Қ
АРШИЛИКЛАР
–
ЎЗАРО БО
Ғ
ЛАНИШЛИ
БЎЛГАН ТУШУНЧАЛА
Р
. 

---

• нарсалар ва 
ҳ
одисалардаги бир
-
бирини та
қ
озо 
қ
илувчи 
ва бир
-
бирини истисно 
этувчи томонлар, 
хоссалар, 
тенденциялар, 
жараёнларни акс 
эттирувчи фалсафий 
категория 
(ассимиляция –
диссимиляция, 
ўзгарувчанлик –
ту
ғ
малик, ишлаб 
чи
қ
ариш – истеъмол 
қ
илиш, яхшилик –
ёмонлик ва ш.к.). 
Қ
арама
-
қ
аршилик 

---

Қ
арама
-
қ
аршилик бирлиги 
нима?
•
ҳ
ар бир 
қ
арама
-
қ
аршилик бош
қ
а 
бир 
қ
арама
-
қ
аршиликнинг 
мавжудлик шарти 
ҳ
исобланади. 
•
қ
арама
-
қ
аршиликлар бирлиги 
улар бир
-
бирини та
қ
озо этган ва 
бир
-
бирига ўтган 
ҳ
олдагина 
муайян мазмун касб этади
. 

---

Қ
арама
-
қ
аршиликларнинг бирлиги 
билан тавсифланадиган ва айни 
ва
қ
тда уларнинг ўртасидаги 
муттасил кураш 
ҳ
исобланадиган 
муносабат 
зиддият
деб аталади. 

---

МИ
Қ
ДОР ВА СИФАТ
ЎЗГАРИШЛАРИНИНГ
БИР
-
БИРИГА ЎТИШИ
Қ
ОНУНИ
РИВОЖЛАНИШ
ЖАРАЁНИНИНГ
МЕХАНИЗМИНИ
ЁРИТАДИ
, 
У
Қ
АЙ
ТАРЗДА ВА
Қ
АНДАЙ
ШАКЛЛАРДА АМАЛГА
ОШИРИЛИШИНИ
КЎРСАТАДИ
».

---

Қ
ОНУННИНГ АСОСИЙ КАТЕГОРИЯЛАРИ
•нарсаларга хос ва уларнинг борли
ғ
и билан айний
бўлган
ҳ
амда уларни муайян ало
қ
алар тизимидаги
бош
қ
а нарсалардан фар
қ
лаш имконини берадиган
ўзига хос хусусиятни акс эттиради
. 
Сифат
•предметнинг жи
ҳ
ати бўлиб, унинг бош
қ
а предметлардан 
фар
қ
и ёки улар билан ўхшашлигини белгилайди ва улар 
билан ўзаро ало
қ
ада намоён бўлади. 
Хосса
•предмет муайян хоссасининг намоён бўлиши, 
интенсивлиги даражаси. У сифат жи
ҳ
атидан ўхшаш 
хоссалар ёки бутуннинг 
қ
исмларини та
ққ
ослаш йўли 
билан ани
қ
ланади. 
Ми
қ
дор
•предмет борли
ғ
ининг чегараси
. 
Меъёр
•бу бир сифатнинг бош
қ
а сифатга айланиш ва
қ
ти, 
шакли, усули, ми
қ
дор ўзгаришларининг узлуксизлиги, 
бос
қ
ичма
-
бос
қ
ичлигидаги узилиш. 
Сакраш

---

Қарама
-
қаршиликлар бирлиги ва 
кураши қонуни уларнинг ўзаро 
боғлиқлиги

---

Инкорни
-
инкор

«Инкор» ва «инкорни
-
инкор» категориялари
диалектикага Гегель 
томонидан киритилган
бўлиб
, 
айни шу 
мутафаккирнинг саъй
-
ҳ
аракатлари билан улар 
умумий фалсафий
категориялар ма
қ
омини
олган
. 

---