Философия ва ҳуқуқ институтига (Тошкент, врате кўчаси, 33.) юборишнигизни сўраймиз

Философия ва ҳуқуқ институтига (Тошкент, врате

кўчаси, 33.) юборишнигизни сўраймиз.

УзССР Фанлар академияси Философия ва хукук институти

[Recommend】 Directly edit text and image in PDF

Edit

АҲМАД ДОНИШ ВА УНИНГ «НАВОДИРУЛ ВАҚОЕ» АСАРИ ҲАҚИДА

枝丸 ҳмад Донишнинг оташин публицист, ут- кир ёзувчи булганлиги олимларимиз то- монидан исботланган; аниқ, равшан ва тугри ёри-

тилган Бизнинг илмий тадқиқотларимиздан маълум були- шича, Аҳмад Дониш XIX асрнинг иккинчи ярми шарои- тида Бухоро ижтимоий-фалсафий фикрлари соҳасида илгор прогрессив окимнинг асосчиси, ажойиб маърифат- парвар хам эди. У маърифатпарвар бўлганидан, феодал ва амирлик тузумига қарши эди. Аҳмад Дониш Европа, рус маданиятини Бухорога ёйиш йўлида хизмат килди; халқ оммасининг манфаатлари учун ўзига хос йул би- лан курашди. У ўзининг ўша вақт тарихий шароитида илгор сиёсий қарашларини назарий, фалсафий фикр- коидалар оркали асослашга ҳаракат қилди. У истеьдод-

1 С. Айний, Намунаҳои адабиёти тожик. М., 1926; Е. Бер тельс. Рукописи произведений Ахмеда Калла, «Труды Таджикской базы АН СССР», ІІ, 1936,

ли олим, файласуф, зўр мутафаккир, ажойиб бир сиймо сифатида оммага манзур бўлди.

Ахмад Дониш яшаган ва ижод қилган йиллар Урта Осиё, жумладан, Бухоро амирлиги ҳаётида ижтимоий- сиёсий вокеалар тез-тез содир бўлиб турган даврга туг ри келади. Типик шарқий-феодал давлатлардан бири булган Бухоро амирлиги 1868 йилда чор Россияси били олим, файласуф, зўр мутафаккир, ажойиб бир сиймо сифатида оммага манзур бўлди.

Ахмад Дониш яшаган ва ижод қилган йиллар Урта Осиё, жумладан, Бухоро амирлиги ҳаётида ижтимоий- сиёсий вокеалар тез-тез содир бўлиб турган даврга туг ри келади. Типик шарқий-феодал давлатлардан бири булган Бухоро амирлиги 1868 йилда чор Россияси би лан сулҳ шартномаси тузгандан кейин ўзининг илгари- ги мустакиллигини йўқотди ва Россия империясига қа- рам, ярим мустамлака бўлиб қолди

Урта Осиёга рус капитали кириб келиши билан бу колок феодал мамлакатда ҳам буржуа муносабатлари кенгая бошлади.

Бухоро амирлиги чор Россиясига қарам бўлишдан олдин унда узаро уруш, низо-жанжаллар содир булиб турарди. Чунончи, амир Музаффарнинг итоатсиз бек- ларга, айникса, Шаҳрисабз бегига қарши курашини ми- сол килиб курсатиш мумкин. Бундай ўзаро урушлар, низо-жанжаллар халқ ҳаётида бениҳоя муҳим ўрин тут- ган сугориш иншоотларини вайрон қилиб, қишлоқ хў жалигига, мамлакат иқтисодига катта талафот зарди. етка-

Урта Осиё Россияга қўшиб олинганидан сўнг Бухо ро амирлигида рўй бериб турадиган бундай ўзаро уруш- жанжаллар ва кул савдоси тугатилди. Урта Осиёнинг Россияга кушиб олинишининг прогрессив аҳамиятлари-

дан бири ана шу фактда ҳам гавдаланади. Амирлик пойтахти Бухорода ўша вақтларда XIX асрда жуда кўп вақфларга эга бўлган 365 мачат, 103

И. Муминов. Из истории общественной и философской мысли Узбекистана конца ХІХ и начала ХХ веков. Издание Уз- бекского Государственного университета им. А. Навои, Самарканд. 1949, стр. 124. Халк оммаси ўз орасидан золимларга қарши ботир- лар етиштириб берганидек, демократик кайфиятда бўл- ган зиёлилар ўртасидан ҳам юксак онгли, темир ирода. ли кишилар етишиб чикдики, булар реакцион руҳоний- ларнинг жаҳолатпарастлигига қарши — маърифатпарвар- лик, илм-фан учун, зўравонликка қарши адолат учун, ёввойиликка қарши инсонпарварлик - мурувват учун Дадил ҳаракат қилдилар. Бухорода ўша замон демок- ратик окимининг энг машҳур ва етакчи арбоби Аҳмад Дониш эди.

Ахмад Дониш 1827 йилда Бухоро шаҳрида тугилди ва 1897 йилда шу шаҳарда вафот этди. Унинг отаси дехконлар орасидан чиққан бўлиб, Сурут кишлогидан (ҳозирги Бухоро область, Вобкент ишлаб чикариш бош- кармаси территориясида) Бухоро шаҳрига ўқишга кел- ган ва ўкишни тамомлаганидан сўнг Бухородаги мачит лардан бирида муллалик килган. Аҳмад Донишнинг отаси уз углини яхши тарбиялади, унга қунт билан би- лим берди.

Аҳмад Дониш XIX асрнинг иккинчи ярмида Бухоро амирлиги ҳаётидаги барча ижтимоий-сиёсий вокеалар- нинг шохиди бўлди; йирик ер эгалари ва судхўрлар дех конларни, ҳунарманд ва кулларни қандай эксплуатация килаётганликларини ўз кўзи билан курди.

Аҳмад Дониш ўз туғилган шаҳрида билим олди: ма-

тематика, геометрия, астрономия, музика, тасвирий

санъат, тарих ва фалсафа соҳасидаги билимларни мус-

такил укиб, ўз даврининг илгор, ҳар тарафлама билим-

ли кишиси бўлиб етишди; у ўз замонининг илгор киши-

си, уз элининг содик фарзанди, ўз тарихий шароитининг

нодир вакили эди.

Аҳмад Дониш Ибн Сино, Умар Хайём, Навоий, Фу- зулий ва, айниқса, Бедил асарларини қизиқиб ўқиди. Аҳмад Донишнинг Фузулийнинг озарбайжон-турк тили- да ёзилган шеърларидан олган парчалари жуда қизи карлидир. Бу эса Донишнинг Фузулий гоялари, унинг

астрономия ҳақидаги фикрлари билан қизиққанлигидан далолат беради. Шуниси ҳам диққатга сазоворки, Ах- мад Дониш Фузулийнинг ислом дини коидаларининг баъзи томонларини туртган шеърларидан илҳомланди. Дониш Бедил асарларини ўрганди, унинг фалсафий қарашларини, хусусан, коинотнинг абадийлиги, рухнинг

материяга, жисмга муносабати каби масалаларни таҳ-

лил килишга уринди. Аҳмад Дониш астрономия асосларини ўрганишга куп эътибор берди. Узининг айтишига қараганда, у астрономияни Мирза Абдулфаттоҳ мунажжимдан ур- ганган. Аҳмад Дониш қўлёзмаларидан бирида уз муал- лимининг куйидаги ривоятини келтиради:

Андак андак з илм ҳосил кун, аст. Андаки мояин фарован

Яъни: оз-оздан илм ҳосил қил, оз-оздан фаровонликастрономия ҳақидаги фикрлари билан қизиққанлигидан далолат беради. Шуниси ҳам диққатга сазоворки, Ах- мад Дониш Фузулийнинг ислом дини коидаларининг баъзи томонларини туртган шеърларидан илҳомланди. Дониш Бедил асарларини ўрганди, унинг фалсафий

қарашларини, хусусан, коинотнинг абадийлиги, рухнинг

материяга, жисмга муносабати каби масалаларни таҳ-

лил килишга уринди. Аҳмад Дониш астрономия асосларини ўрганишга куп эътибор берди. Узининг айтишига қараганда, у астрономияни Мирза Абдулфаттоҳ мунажжимдан ур- ганган. Аҳмад Дониш қўлёзмаларидан бирида ўз муал- лимининг куйидаги ривоятини келтиради:

Андак андак з илм ҳосил кун, аст. Андаки мояин фарован

Яъни: оз-оздан илм ҳосил кил, оз-оздан фаровонлик юзага чикади.

Аҳмад Дониш 1856, 1869, 1873 74 йилларда Бухоро амирининг Петербургга юборган элчилари составила Петербург ва Москвада бўлди: бу ҳол унинг тараққий- парвар социал-фалсафий фикрининг ривожланишига маълум таъсир кўрсатди.

Реакция кучлари Аҳмад Донишни дадиллик билан баён килган илмий фикрлари учун, бу фикрларнинг ан- тифеодал, антиклерикал характерда эканлиги учун таь- киб килдилар. Бирок Дониш ўзининг маърифатпарвар- лик карашларини асослаш йўлида қатъий ва олга кадам ташлади. магрур

Ахмад Дониш кўп асарлар ёзган мутафаккирдир. У

ёзган ҳамма асарлар ҳали батамом тадқиқ этиб тугал

ланганича йўқ. Шунинг учун бу асарлар устида илмий

текшириш олиб бориш, шубҳасиз, фойдали бўлур эди.

Адабиёт соҳасида шу кунгача Аҳмад Донишнинг фа- кат иккита кулёзма асари: «Наводирул вакое» ва «Бу- хоро амирларининг тарихи» бирмунча ўрганилган, хо- лос. УзССР Фанлар академиясининг Шарқшунослик институтида Аҳмад Донишнинг 16 та қўлёзма асари тўпланган; булардан купи авторнинг ўз қўли билан ёзилган асл нусхалардир. Бу ўринда шуни ҳам айтиш керакки, Аҳмад Дониш ҳусни хатда моҳир, номи чиққан хаттот ҳам эди.

Публицист ва мутафаккир Аҳмад Донишнинг кулёз- ма асарларидан баъзи бирларини кўрсатиб ўтамиз: «Мачмуаи ҳикояти Аҳмади Калла» «Аҳмад Кал- ланинг ҳикоя асарлари тўплами». 1877 йилги бу кулёз. ма бошка бир хаттот томонидан 1902 йилда шу ном билан кўчирилган. Автор бу асарида Урта Осиё тарихи- даги, хусусан, Улугбек давлатни бошқарган даврдаги энг муҳим ҳодисаларни тасвирлайди, машҳур шоир ва файласуф Жомий тўгрисида маълумот беради³ Бу11

Адабиёт соҳасида шу кунгача Аҳмад Донишнинг фа- кат иккита кулёзма асари: «Наводирул вакое» ва «Бу- хоро амирларининг тарихи» бирмунча ўрганилган, хо- лос. УзССР Фанлар академиясининг Шарқшунослик институтида Аҳмад Донишнинг 16 та қўлёзма асари тўпланган; булардан кўпи авторнинг ўз қўли билан ёзилган асл нусхалардир. Бу ўринда шуни ҳам айтиш керакки, Ахмад Дониш хусни хатда моҳир, номи чиққан хаттот ҳам эди.

Публицист ва мутафаккир Аҳмад Донишнинг кулёз- ма асарларидан баъзи бирларини кўрсатиб ўтамиз: <<Мачмуаи ҳикояти Аҳмади Калла» - «Аҳмад Кал- ланинг хикоя асарлари туплами». 1877 йилги бу кулёз- ма бошка бир хаттот томонидан 1902 йилда шу ном билан кучирилган. Автор бу асарида Урта Осиё тарихи- даги, хусусан, Улугбек давлатни бошқарган даврдаги энг муҳим ҳодисаларни тасвирлайди, машҳур шоир ва Файласуф Жомий тўғрисида маълумот беради. Бу асарда Аҳмад Дониш муҳим фалсафий масалаларни ўртага ташлайди ва уларни ўзига хос йўл билан ечиш га уринади. Асарда калом фалсафаси тугрисида Дониш- нинг жиддий танқидий фикрлари баён қилинган.

- Аҳмад Дониш «Ин рисолаист ислоҳ миёни шия ва сунн> (<<Шиялар ва суннийларни яраштириш тўгрисида насихат>>) деган қўлёзманинг ҳам авторидир. Бу асар унинг диний дунёқарашларга муносабатини белгилаб беришда алоҳида аҳамиятга эгадир.

Ушбу асарда Урта Осиё тарихи, шия ва суннийлар- нинг узаро курашлари тарихи ҳамда унинг сабабларн юзасидан бой материаллар берилади. Асарнинг мазму- ни унинг сарлавҳасидан маълум бўлиб турибди. Асарда диний таълимотлар анализ қилинади ва «ҳақиқатни билиш йули текширилади; «ҳақиқий» дин ўрганилади,

3 Ахмад. Дониш, УзССР ФА Шарқшунослик институти нинг кулёзмалар фонди, инв. № 314.

12

исломга ёки христианликка, ёки будга эътикод куювчи ҳар бир киши ўз динини «ҳақиқий» дейиши ҳақидаги хикоя тахлил килинади, мазҳабларнинг пайдо бўлиши, уларнинг хусусиятлари, улардаги зиддиятлар айтилади; хулоса кисмида диний келишмовчиликлар ҳамда маз- ҳаблар курашини бартараф қилиш ҳақида маслаҳатлар берилади. Дониш Жалолиддин Румий, Ғаззолий, Жо мий, Бедил ва бошқаларнинг фалсафий қарашларина анализ килади.

Аҳмад Донишнинг 1894 йилда форс-тожик тилида ёзилган юкоридаги асари Урта Осиёдаги фалсафа ва социология тарихига оид қимматли материалдир. Бун- Дан ташқари, бу асарида унинг эркин фикрли олим эканлиги намоён бўлади.

Ахмад Донишни ўзбек кабилаларининг тарихи маса- лалари кизиктирди. У ўз хатларидан бирида 92 Узбек қабилаларининг ҳаёти ва тарихига оид маълумотлар