Filosofiya uzb



Download 0,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet127/149
Sana30.12.2021
Hajmi0,97 Mb.
#197882
1   ...   123   124   125   126   127   128   129   130   ...   149
Bog'liq
2 5242298942464460709

Tushunchaning hajmi esa unda fikr qilinayotgan predmetlar yig`indisidan iborat. Masalan, yuqorida 
misol qilib keltirilgan  «fan» tushunchasining  hajmi mavjud barcha fanlarni: matematika, fizika, mantiq 
va hokazolarni uzida qamrab oladi. 
Tushunchaning  mazmuni  va  hajmi  uzviy  bog`liq  bulib,  u  tushunchaning  mazmuni  va  hajmi 
urtasidagi  teskari  nisbat  qonuni  yordamida  ifodalanadi.  Bu  qonunga  muvofiq  tushunchaning  hajmi 
kengaytirilsa,  mazmuni  torayadi  va  aksincha  hajmi  toraytirilsa,  mazmuni  kengayadi.  Masalan,  «Fan» 
tushunchasining  mazmuniga  «mantiq»ga  oid  bulish»  belgisini  qushish  bilan  hajm  jihatidan  undan 
torroq bulgan «mantiq fani» tushunchasiga utiladi. 
«Fan»  tushunchasining  hajmini  kengaytirish  bilan  mazmun  jihatidan  unga  nisbatan  torroq  bulgan 
«ijtimoiy  ong  shakli  «tushunchasi  hosil  qilinadi.  Bunda  faqat  fanga  xos  bulib,  boshqa  ijtimoiy  ong 
shakllarida, masalan san`atda bulmagan spetsifik belgilar tushuncha mazmunidan chiqarib tashlanadi. 
Bu qonun tushunchalar bilan olib boriladigan qator mantiqiy amallar asosida yotadi. 
q. Mantiqda  tushunchalar  mazmuni  va  hajmi  buyicha  bir  qancha  turlarga  bulinadilar.  Xususan, 
hajmiga kura yakka va umumiy tushunchalar farq qilinadi. 
Yakka  tushunchaning  hajmida  bitta  predmet  fikr  qilinadi.  Masalan,  «er  planetasi»,  «¤zMU  asosiy 
kutubxonasi»  va  shu  kabilar  yakka  tushunchalardir.  Umumiy  tushunchalar  predmetlar  guruhini  aks 
ettiradi. «Planeta», «Kutubxona» tushunchalari umumiy tushunchalar hisoblanadi. Umumiy tushunchalar 
aks  ettiruvchi  predmetlarning  miqdori  chegaralangan  va  chegaralanmagan  bulishi  mumkin.  Masalan, 
«ximiyaviy  element»  tushunchasida  fikr  qilinayotgan  predmetlar  soni  chegaralangan.  Ularni  hisobga 


 
 
86
86
olish  mumkin.  «Yulduz»  tushunchasi  hajmini  tashkil qiluvchi predmetlar soni esa cheksiz, ularni 
hisobga olib bulmaydi. 
Fikr  yuritish jarayonida  ayiruvchi va tuplovchi tushunchalarni  farq qilish ham muhim ahamiyatga 
ega. Ayiruvchi tushuncha shunday umumiy tushunchaki, u aks ettiruvchi belgilar berilgan sinfning har 
bir  predmetiga  xosdir.  Masalan,  «¤zMU  talabalari  ikkinchi  chaqiriq  ¤zbekiston  Respublikasi  Oliy 
Majlisi  birinchi  sessiya  materiallarini  urganmoqda»  degan  fikr  ¤zMUning  har  bir  talabasiga  tegishli. 
Demak,  «¤zMU  talabalari»  tushunchasi  bu  erda  ayiruvchi  tushunchadir."¤zMU  talabalari  ikkinchi 
chaqiriq  ¤zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  birinchi  sessiyasi  yakunlarini  muhokama 
etishmoqda»  degan  fikrda  esa,  «¤zMU  talabalari»  tushunchasi  tuplovchi  tushuncha  sifatida  ishtirok 
qiladi, chunki fikr ularning tuplamiga nisbatan bildirilgan. 
Mazmuni  buyicha  tushunchalar,  avvalam  bor,  abstrakt  va  konkret  tushunchalarga  bulinadilar.  Konkret 
tushunchalarda  predmet  uzining  belgilari  bilan  birgalikda  fikr  qilinadi.  Abstrakt  tushunchalarda  esa 
predmetning  belgilari  undan  fikran  ajratib  olinib,  alohida  aks  ettiriladi.  Masalan  «Inson»,  «Tabiat» 
tushunchalari-konkret  tushunchalar,  «qahramonlik»  (insonga  xos  xususiyatni  aks  ettiradi),  «Guzallik» 
(borliqdagi predmetlarga xos xususiyatni ifoda qiladi) tushunchalari abstrakt tushunchalardir. 
Mazmuni  buyicha  yana  nisbatsiz  va  nisbatdosh  tushunchalarni  ham  ajratish  mumkin.  Nisbatsiz 
tushunchalar  nisbatan  mustaqil,  alohida  mavjud  bulgan  predmetlarni  aks  ettiradi.  «Davlat»,  «Badiiy 
asar» ana shunday tushunchalardir. 
Nisbatdosh  tushunchalar  esa  zaruriy  ravishda  bir-birining  mavjud  bulishini  taqozo  qiladigan 
predmetlarni  aks  ettiradi.  Masalan,  «¤qituvchi»  va  «¤quvchi»,  «Ijobiy  qahramon»  va  «Salbiy 
qahramon», «Sabab» va «Oqibat» tushunchalari nisbatdosh tushunchalar qatoriga kiradi. 
Ba`zi hollarda ijobiy va salbiy tushunchalar xam farq qilinadi. Ijobiy tushunchalarning mazmunida 
predmet  unga  xos  belgilar  orqali  fikr  qilinsa,  salbiy  tushunchalarning  mazmunida  predmet  unga  xos 
bulmagan belgilar orqali fikr qilinadi. Masalan, «Savodli kishi», «Vijdonli kishi» - ijobiy tushunchalar, 
«Savodsiz kishi», «Vijdonsiz kishi» - esa salbiy tushunchalardir. 
Biz  yuqorida tushunchalarning bir qancha turlari bilan tanishib chiqdik.  U  yoki bu tushunchaning 
ana  shu  turlardan  qaysilariga  mansub  ekanligini  aniqlash  unga  mantiqiy  tavsif  berish  demakdir. 
Masalan,  «Talaba»  –  umumiy,  ayiruvchi,  chegaralangan,  konkret,  nisbatsiz,  ijobiy  tushuncha; 
«A. Navoiy nomli ¤zbekiston davlat kutubxonasi»-yakka, tuplovchi, chegaralangan, konkret, nisbatsiz, 
ijobiy tushunchadir. 
4. Ob`ektiv  dunyodagi  barcha  predmet  va  hodisalar uzaro  aloqada  bulganligi  uchun,  ularni  aks  ettiruvchi 
tushunchalar ham uzaro ma`lum bir aloqalarda, munosabatlarda mavjud. Bu munosabatlar turli xil bulib, ularni 
aniqlash uchun, avvalambor, taqqoslanadigan va taqqoslanmaydigan tushunchalarni farq qilish lozim. 
Taqqoslanadigan  tushunchalar  umumiy  belgilarga  ega  bulgan,  mazmuni  va  hajmi  jixatidan  bir-
biriga  yaqin  turgan  tushunchalardir.  Masalan,  «Metallurg»  va  «Ishchi»  tushunchalari  ana  shunday 
taqqoslanadigan tushunchalar hisoblanadi. 
Taqqoslanmaydigan tushunchalar esa, bir-biri bilan uzoq aloqada bulgan, kup hollarda moddiy yoki 
ideal  bulishdan  boshqa  umumiy  belgiga  ega  bulmagan  predmetlarni  aks  ettiruvchi  tushunchalardir. 
«Ijtimoiy progress» va  «Zuhro  yulduzi»,  «Ideal gaz» va  «Guzallik» tushunchalari taqqoslanmaydigan 
tushunchalar  deb  hisoblanadi.  Mantiqda  taqqoslanmaydigan  tushunchalar  urtasidagi  mantiqiy 
munosabatlar  urganilmaydi.  Taqqoslanadigan  tushunchalar  esa  hajm  jihatidan  sig`ishadigan  va 
sig`ishmaydigan buladi. 
 
 
 
 

Download 0,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   123   124   125   126   127   128   129   130   ...   149




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish