Filologiya fakulteti

II BOB. XX asr o`zbek adabiyotida onalar obrazi va uning o`ziga xos xususiyatlari

XX asr faqat o`zbek xalqi hayotida emas, balki butun dunyo hayotida alg`ov – dalg`ovlarga boyligi bilan ajralib turadigan davr bo`lgan. Bu asrda hayot jarayonlari tezligi haddan ziyod ortdi. Ijtimoiy hodisalarning almashinish surati, ilm – fan, madaniyat aqlga sig`mas darajada tezlashdi. Turkiston xalqlarining necha asrlar mobaynida davom etib kelayotgan bir maromdagi mudroq hayoti shu asr boshida ag`dar – to`ntar bo`lib ketdi. Fikrdagi yangilanish, texnika yutuqlarining kirib kelishi, axborot almashinuvining tezlashgani turkistonliklarning hayot tarzlarini o`zgartirib yubordi. Shu vaqtga qadar, milliy adabiyotimiz, milliy hayotimiz bilan yelkama – yelka bormas edi. Garchi, adabiyotimiz hayotdan tamomila ajralib qolmagan bo`lsa – da, ijtimoiy turmushning muammolari uni to`laligicha chulg`ab olmasdi. XX asrga kelib, adabiyot hayotga yaqinlashdi. Bu bilan kifoyalanib qolmay, hayotni o`zgartirishga urina boshladi. Bu haqida professor Naim Karimov haqli ravishda quyidagilarni yozgan edi: “XX asr – insoniyat tarixidagi eng ulug` asrlardan biri. XX asr o`zbek adabiyoti xalq va jamiyat hayoti bilan mustahkam aloqa o`rnatdi va u asr adabiyoti xalq va jamiyatni o`z ortidan yetaklab ularni hurriyat va milliy taraqqiyot manzillariga olib borishga intildi va bu intilishda muayyan yutuqlarga erishdi”²⁴.

Adabiyotshunos olimning fikrlari to`g`ri va asosli edi. Negaki, haqiqatdan ham o`sha davrda jadid adabiyoti yuksak rivojlanib, jamiyat odamlarining ongiga kirib, ularning fikrlashi, dunyoqarashiga sezilarli ravishda o`z ta`sirini ko`rsata boshlaydi. Ularning tanlagan yo`llari o`z asarlarida ham yaqqol bilinib turadi. O`sha davrda yaratilgan asarlarda asosan, ma`rifatparlik, jaholatga qarshi kurash kabi g`oyalar yetakchilik qiladi. Shuni aytish kerakki, ma`rifatchilik bilan jadidchilik faqat yuzaga kelgan nuqtayi nazaridangina emas, balki o`z oldiga qo`ygan maqsadlari jihatidan ham turli hodisalar edi. Chunonchi, ma`rifatchilar mavjud holatni o`zgartishni emas, aksincha uni isloh qilishni, xalqning ma`rifiy saviyasini ko`tarishni maqsad qilgan edilar. Jadid adabiyoti to`laligicha millatni uyg`otishga qaratilgan edi. Bu adabiyotning qahramoni avvalgi davrdagidek yuqori tabaqa vakillari yoki ilohiy qudrat bilan nurlangan siymolar emas, balki ommaning ichidan chiqqan, unga qaytib boradigon va shu bois xalqqa ta`sir ko`rsatish imkoniyati kattaroq bo`lgan oddiy kishilar edi. Agar ma`rifatchilar ko`p asrlik milliy adabiyotga yangi mavzular olib kirgan bo`lsa, jadidlar o`zbek adabiyotiga dramma, roman, hikoya, nazm singari yangi janrlarni kiritdilar. Bu janrlarning mavzulari ham turlicha. Bu turlarning ichida nazm ya`ni she`riyat janri alohida o`ringa ega bo`lib, u mazmun va mohiyatining salmoqdorligi, keng ko`lamligi bilan boshqa turlardan tubdan farq qiladi. Unda mavzu turlicha ko`rinishda bo`ladi, ya`ni o`sha davr muhitining yortilishi, insonlarning his – tuyg`ulari, ichki kechinalari kabilardir. Bu esa o`sha davr yozuvchilarining she`rlarida yaqqol aks etadi. Bundan tashqari, har bir yozuvchi o`z she`rida onani madh etmay turolmaydi. Qo`liga qalam tutgan shoir yoki adib yo`qki, bu ulug` zotni vasf etmagan bo`lsa. Negaki, ona murg`ak go`dakni tol beshikka tayanib, tol uyqudan uyg`onib, ming bir mashaqqat bilan o`stiradi. Deyarli hamma ijodkorning ijodida xoh u nazm bo`lsin, xoh nasr bu so`z e`tibordan chetda qolmaydi. Har bir shoir o`z she`rlarida o`zining volidasini shunday ulug`laydiki, unda biz onaning naqadar buyuk zot ekaniga yana bir karra guvoh bo`lamiz. Bu ulug` zot bo`lmaganida adabiyotimizdagi buyuk - buyuk shoir – u yozuvchilarimiz bo`lmas edi. Shunday ekan, har bir yozuvchi va shoir onani ulug`lamasligi va uning cheksiz mehr – muhabbatini tarannum etmasligi mumkin emas.