|
Байлық (богатсво) – кедейлік (бедность) Қажетті нәрсенің
жетерлік болуы; Қажетті нәрсенің жетпеуі: Байға - мал қымбат,
кедейге - жан қымбат. Кедейге - жеркепесінің төбесіне шығып
тұруы да үлкен мақтаныш. Кедейлік - ер жігітке намыс емес,
жоқ болсаң - досың дағы таныс емес. Шал Құлекеұлы Бай
болмаған бай болса - жайламаған сай қоймас, Хан болмаған хан
болса - жалмамаған тай қоймас. Үмбетей Тілеуұлы Білгенге -
қиын емес кету байып. Міржақып Дулатов Дүниеде кедейлік жоқ
- өнерпазға. Міржақып Дулатов Бар - бақыр, жоқ - алтын.
Махмұд Қашқари Қолыңа күміс қонса - алтын өзі келер. Махмұд
Қашқари Жаны кедей адамның құлқыны бір тоймайды. Махмұд
Қашқари Болса да қол қысқа - шағынба болмысқа. Жүсіп
194
Баласағұн Алтын-күміс жиған адам бай емес - сөз жиған адам
бай. Жүсіп Баласағұн Жай адамға бай адамның жүгін артпас
болар. Жүсіп Баласағұн Байлық - мұрат емес, жоқтық - ұят емес.
Қазыбек Келдібекұлы Бай малына мәз. Қожа Ахмет Йассауи Мал-
мүлік жидым деп мәз болма - жан кеткенде кетеді.
Байлық (богатсво) – жарлылық (нищета) Керекті нәрсенің
мол болуы, көп, ағыл-тегіл болу; Жоқшылық, мұқтаждық,
жетпеушілік, ауыр тұрмыс.
Көлдің - тақырға айналуы оңай, Байдың - пақырға айналуы
оңай. Жарлылықтың басыма салғаны көп: көсілтіп сауын
сауғызбады, жақсы қонақасы бергізбеді, бүгілтіп ат мінгізбеді,
тандап киім кигізбеді, сұлу жар сүйгізбеді. Ай - ортақ, қайырлы
болса - бай ортақ. Бардан жарлы болғандар болар арлы.
Таким образом, данные синонимы и антонимы отражают
богатства языка, выделяют смысловые оттенки, раскрывают
противоречивую сущность явлений.
Далее переходим к анализу фразеологических единиц. Нацио-
нальный менталитет проявляется в отражении особенностей быта,
обычаев, истории и культуры, главным образом в строевых его
единицах, к числу которых мы относим пословицы. В “Словаре
казахских народных пословиц и поговорок” Б.А. Адамбаева есть
такие пословицы и поговорки с лексимой “байлық”, которые
отражают социальный статус человека:
Жоқтық ұят емес, Тоқтық
мұрат емес.
Бедность – не порок, Богат-
ство – не предел мечты.
Нені кем тұтсаң, соғн зар
боларсың.
В том всегда нужда, чего нет
под рукой.
Аш бала Тоқ баламен ойнамай-
ды. Тоқ бала Аш болам деп ой-
ламайды.
Голодному мальчику с сытым
некогда играть, сытый не
думает, что и он будет голо-
дать.
Қойың болмаса, байлықта ойың
болмасын.
Баранов не держать — бо-
гатства не видать.
195
Аштың
ақылы
тамағында,
Жаяудың ақылы табанында.
Голодный думает о еде, пе-
ший – о боли в ноге
Кедей байға жетсем дейді, бай
кұдайға жетсем дейді.
Бедняк богатым стать меч-
тает, богатый богом стать
желает.
Жарлының байлығы — денінің
саулығы.
Богатство бедняка — его
здоровье.
Бай ат мінсе, "қайырлы болсын"
дейді, жарлы ат мінсе, "қайдан
алдың" дейді.
Богатый едет на коне — сча-
стливого пути желают, бед-
няк едет на коне — "где взял"
вопрошают.
Қарны ашқанға қара нан да май
татыр, шөлдегенге қара су да
бал татыр.
Голодному — черный хлеб по-
кажется маслом, жаждуще-
му — сырая вода покажется
медом.
Қарны ашқанға қара талқан
майдай көрінеді.
Голодному и толокно маслом
кажется.
Аш ақылмен тоқ болмайды.
Голодный советом не насы-
тится.
В пословицах и поговорках часто встречается слово алтын
“золото” как в прямом, так и в переносном, оценочном значении:
Бақыт алтын байлығында емес, ақыл байлығында.
Земля, сенокос, скотоводство и т.п. представляли ценность
для казахов, занятых в основном земледелием и скотоводсвом.
Концепт «Богатство» в казахском языке вербализуется и словами
“мал”, “бақыт-байлық”, “тоқшылық” и т.д.:
Бай баласы мақтанса - жылқыдан жорға міндім дер, би
баласы мақтанса - парадан шапан кидім дер. Мақал - мәтел Тоқ
бала аш баламен ойнамайды, тоқ кісі аш қалам деп ойламайды.
Мақал - мәтел Бай - балпаң, жоқ - қалтаң. Мақал - мәтел Жарлы
196
атанар жігіт - байталын атқа айырбастайды, жалғыз қалар
жігіт - ағайынын жатқа айырбастайды. Мақал - мәтел Арық
атқа - қамшы ауыр, жыртық үйге - тамшы ауыр. Мақал - мәтел
Қыс киерін жаз киіп, кедей қайдан байысын. Мақал - мәтел Екі
бай құда болса - арасында жорға жүреді, екі жарлы құда болса -
арасында дорба жүреді, бай мен жарлы құда болса -айырылыса
алмай зорға жүреді. Мақал - мәтел Бай күйігі - сыртта, бала
күйігі - іште. Мақал - мәтел Ақша болса - алақанда сорпа
қайнайды. Мақал - мәтел Үнемі қолда тұрмас бақыт-байлық. Қара
өлең Қолы қысқа кедейлік - адамның түсін басқалайды. Би-
шешендер Бай болатын жігітке - жақсы жар, жүйрік ат
кездесер, Кедей болатын жігітке - жалқау әйел, ажалды мал
кездесер. Би-шешендер Бай болатын адамның иті сақ болады,
әйелі малсақ болады, қызы көрікті болады, ұлы бөрікті болады.
Для наиболее полного анализа концепта “байлық» необходимо
принять во внимание широкий прагмастилистический контекст. С
понятием «богатство» связано наличие драгоценных металлов и
украшений из них, драгоценных камней, к которым в башкирском
языке относятся алтын «золото», күміс «серебро», алтын-күміс
«серебро и золото», хазина «сокровище». В фольклоре казахского
народа это очень ярко отражается. Например, в народных
сказках, песнях:
Мысал: - ат басындай алтын берейін, қоя бер, - дейді.
Жалмауыз кемпір жібермейді. – Осы жылқыларымның бәрін
берейін, қоя бер, - дейді. Кемпір көнбейді. Кемпірден сасып: - Енді
не берейін? – дейді бай (“Алтын сақа” ертегісінен). – Ертең
көшемін, сонда баламның алтын сақасын жұртқа тастап
кетейін, сен жұртта сол сақаның жанында отырасың, - дейді
(“Алтын сақа” ертегісінен).
“Дүниеде тәтті қанды тауып, дәмін татқанның тіліне
Do'stlaringiz bilan baham: |
