Fevral inqilobi (1917) -rossiyada samoderjaviyega barham bergan inqilob. Fevral

---

---

Fevral inqilobi (1917) -Rossiyada samoderjaviyega barham bergan inqilob. Fevral

inqilobi harbiy magʻlubiyatlar va xoʻjalikdagi vayrongarchilik bilan bogʻliq ravishda

mamlakatda iqtisodiy va siyosiy tanazzulning keskin kuchayishi oqibati edi.

Oziq-ovqat yetishmasligi tufayli 23 fevralda Petrogradda stixiyali tarzda urushga

qarshi mitinglar boshlandi, u ish tashlashlar va namoyishlarga, kazaklar va politsiya

oʻrtasidagi toʻqnashuvlarga, 24— 25 fevral da esa yalpi ish tashlashga aylanib ketdi.

26 fevralda qoʻshinlarga qarshi janglar, 27 fevralda yalpi ish tashlash qurolli

qoʻzgʻolon darajasiga koʻtarildi, askarlar ommaviy tarzda qoʻzgʻolonchilar tomoniga

oʻta boshladi. Qoʻzgʻolonchilar shaharning muhim joylarini, hukumat idoralarini

egalladilar. Nikolay II taxtdan voz kechdi. Davlat dumasining Muvaqqat komiteti

tuzildi. Ishchi va soldat deputatlari Soveti saylandi. Muvaqqat komitet hukumat tuzdi.

1 mart kuni Moskvada, mart oyi davomida butun mamlakatda yangi hokimiyat

oʻrnatildi. Fevral inqilobi Turkiston oʻlkasi musulmon aholisini siyosiy jihatdan

uygʻotishda, demokratik oʻzgarishlarga boshchilik kilmoqchi boʻlgan yangi

kuchlarning siyosat maydoniga chiqishida muhim ahamiyat kasb etdi. Jadidlar

vujudga kelayotgan milliy demokratik kuchlarning oʻzagi boʻlishdi. Ular mintaqa tub

xalqlarining taraqqiyoti va mustaqilligi toʻgʻrisidagi oʻz gʻoyalarini Fevral inqilobi

shiorlari bilan bogʻlab, oʻzlari eʼlon qilgan prinsiplarni amalga oshirishga faol

kirishdilar. Toshkentda "Shoʻroi Islom" 1917 yil 14 mart) tashkiloti tuzilib, Turkiston

taraqqiyparvarlarining aksariyati uning atrofida birlashsi. Bundan tashqari,

Toshkentda Ishchi deputatlari Soveti (1917 yil 2 mart) ham tuzil gan edi. Turkiston

oʻlkasi generalgubernatori va Turkiston harbiy okrugi qoʻmondoni general Kuropatkin,

uning yordamchisi general Yerofeyev, okrug shtabining boshligʻi general Sivere oʻz

vazifalaridan chetlashtirilib, 31 martda uy kemogʻiga tashlandi. Muvaqqat hukumat

tomonidan 1917 yil 7 avgustda Turkiston oʻlkasini boshqarish uchun 9 kishidan iborat

Turkiston komiteta (raisi — kadet N. N. Shchepkin) tuzildi. Shuningdek,

Butunturkiston musulmonlarining I qurultoyi (1917 yil 17— 21 apr.) da Turkiston

oʻlkasi musulmonlari Markaziy Kengashi (Kraymussovet) ham tuzilib, barcha milliy

jamiyatlar, tashkilotlar va ittifoqlar birlashtirildi. 1917 yil bahorda Buxoro amirligi va

Xiva xonligida ham siyosiy vaziyat keskinlashdi. Buxoroda 1917 yil aprel namoyishi

boʻldi va Xivada Idorai mashrutiya (1917 yil 5 apr.) tashkil topdi. Yosh buxoroliklar

va yosh xivaliklar bu xonliklar hududida demokratik islohotlar uchun

kurashdilar1917-yil 7-aprelda Amir Olimxon mamlakatda islohotlar oʻtkazish

toʻgʻrisida farmon chiqardi. Lekin amirning bu farmoni amalda joriy qilinmadi.

Jadidlar Buxoro shahrida namoyish uyushtirgandan soʻng, mamlakatda ularni

yoppasiga taʼqib qilish boshlandi. 1917-yil Oktabr inqilobidan keyin Rossiya bilan

Buxoro amirligi oʻrtasida munosabatlar yomonlashdi. Turkiston XKS Buxoro

davlatiga gʻanimlik qilib, amir hukumatini kuch bilan agʻdarishga urindi.

Bolsheviklar shu maqsadda yosh buxorolik jadidlarni qoʻllab-quvvatlashdi. 1918-yil

mart oyida Turkiston oʻlkasi XKS raisi Fyodor Kolesov qoʻmondonligidagi qizil

askarlar mamlakat poytaxti Buxoro shahriga hujum uyushtirdilar. Ularning hujumi

---

muvaffaqiyatsiz tugagan boʻlsa ham, Buxorodagi siyosiy tuzumni oʻzgartirish uchun

urinish toʻxtamadi. Amir Olimxon mamlakat taqdiri hal qilinayotgan ushbu fursatda

muxolifatdagi yosh buxoroliklar firqasi (partiyasi) arboblari bilan til topisha olmadi.

U mamlakatda konstitutsion monarxiya va demokratik tartibotlarni oʻrnatmoqchi

boʻlgan jadidlar — yosh buxoroliklarni yoʻqotish yoʻlini tutdi. Fayzulla Xoʻjayevning

taʼkidlashicha, Kolesov voqeasidan keyin amir mamlakatda 3000 kishini qatl qilgan.

Buxorolik adib Sadriddin Ayniyning yozishicha, faqat poytaxt – eski Buxoro emas,

balki Gʻijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorakoʻl, Chorjoʻy, Xatirchi, Karmana, Qarshi,

Shahrisabz bekliklarida ham minglab kishilar jadidlikda ayblanib nohaq oʻldirildi.

Buxorolik jadidlarning tirik qolgan vakillari Samarqand, Toshkent va Moskvaga

joʻnab ketishga majbur boʻlishdi, yosh buxoroliklarning bir qismi 1918-yil yozida

Toshkentda Buxoro Kompartiyasini tuzishdi, Xoʻjayev Moskvadagi muhojirligi

davrida – 1918-yil oktabrida Turkiston respublikasining Rossiya SFSR hukumati

huzuridagi muxtor vakolatxonasi qoshida yosh buxoroliklar partiyasi boʻlimini tashkil

qildi. 1920-yil yanvarda Toshkentda Xoʻjayev boshchiligida inqilobchi yosh

buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi tashkil qilindi. Bolsheviklar

yosh buxoroliklardan amirlik hokimiyatini agʻdarishda foydalandilar. Ular ham taktik

maqsadlarni koʻzlagan holda bolsheviklarga yaqinlashishdi. 1920-yil 25-avgustda rus

qoʻmondoni Mixail Frunze Turkfront qoʻshinlariga „qoʻzgʻolon koʻtargan Buxoro

mehnatkashlariga yordam koʻrsatish toʻgʻrisida“ buyruq berdi. 1920-yil 2-sentabrda

Turkfront qoʻshinlari amirlik hokimiyatini agʻdarib tashladi.Belarus

rivojlandi, temir yoʻllar qurildi, banklar ishlay boshladi. 1905 — 07 yilgi inqilob

belorus milliy ozodlik harakatini kuchaytirdi. 1914 — 1918 yillardagiRossiya

Bu urush 1917 yil Fevral inkilobiga olib kelgan yana bir ijtimoiyiqtisodiy va siyosiy

inqirozning asosiy sabablaridan boʻldi. Bu inqilob 1917 yil 27 fevralda Petrogradda

demokratik inqilobi g‘alabasi Turkiston o‘lkasiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Natijada

Turkistonda ham ishchi va soldat deputatlari Sovetlari va har xil toifalar vakillaridan

tuzilgan ijroiya komitetlar tashkil etila boshlandi. Toshkentning hamma dahalari

vakillari to‘planib «SHo‘roi Islomiya» tashkilotini tuzdilar. 1917 yilning mart oyida

o‘lka muxtoriyati masalasi Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotidagi asosiy masala bo‘lib

qoldi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g‘oyasi nafaqat demokratik ziyolilar

o‘rtasida, hatto oddiy fuqarolar orasida ham tarqala boshladi. 31 mart kuni rus

podshosining o‘lkadagi tayanchi-Turkiston general-gubernatori hokimiyatni tark etdi.

1917 yil 7 aprelda Muvaqqat hukumat qarori bilan kadet N.N.SHchepkin raisligida

Turkiston qo‘mitasi tashkil qilindi. 9 kishidan iborat bu komitet a’zolarining to‘rttasi:

A. Bukeyxonov, M.Tinishboev, S. Maqsudov va A. Davletshinlar turkiy xalqlar

vakillaridan edi.Turkiston mahalliy aholisining oshib borayotgan ijtimoiy-siyosiy

faolligi sharoitida Toshkentda 1917 yil 16 aprelda «SHo‘roi Islomiya» ning Toshkent

tashkiloti tashabbusi bilan chaqirilgan Butunturkiston musulmonlarining 1 qurultoyi

ish boshladi.Qurultoyning so‘nggi majlisida markaziy rahbar organ-Turkiston o‘lka

musulmon sho‘rosi tashkil etilishi haqida qaror qabul qilindi. SHunday qilib

Turkistonning birligi va yaxlitligi tomon muhim qadam qo‘yildi.

Afsuski, birlashish jarayonlari har doim ham bir tekis rivojlanmadi. Munavvar Qori

boshchiligidagi «SHo‘roi Islomiya»dan 1917 yil iyun oyida diniy ulamolardan tashkil

---

topgan «SHo‘roi Ulamo» ajralib chiqdi. «SHo‘roi Ulamo» jamiyati tarafdorlari

demokratik kayfiyatdagi milliy ziyolilar va musulmon ruhoniylarning jamiyatda

islohotlar o‘tkazish yo‘lidagi har qanday urinishlariga va evropacha madaniyatning

kirib kelishiga keskin qarshi chiqishdi. Ma’rifiy, siyosiy sohadagi yangilanishlar

haqidagi g‘oyalarni ham rad etishdi.

Toshkentdagi ishchi va soldat deputatlari Soveti musulmonlar o‘rtasidagi ushbu

bo‘linishdan ustalik bilan foydalanishga urindi. Sentyabr voqealari natijasida

Toshkent Soveti hokimiyatni qo‘lga olishga harakat qildi.

1917 yil 10 sentyabrda Toshkentda Butunturkiston musulmonlarining II qurultoyi

ochildi. Ushbu qurultoy hokimiyatni soldat, ishchi va dehqon deputatlari sovetlariga

berishga qarshi chiqdi. Sentyabr voqealari jamiyatdagi siyosiy qarama-qarshiliklarni

keskinlashtirib, o‘lkadagi ishchilar harakati bilan milliy harakatning keyingi yo‘llarini

bir-biridan ajratib yubordi.

Toshkentda 1917 yil 17-20 sentyabrda turkistonlik va qozoq musulmonlarning

qurultoyida «SHo‘roi Islomiya», «SHo‘roi Ulamo», «Turon» va boshqalarni

birlashtirish yo‘li bilan butun Turkiston va Qozog‘iston uchun umumiy bo‘lgan

«Ittifoqi muslimin» degan siyosiy partiya tuzishga qaror qilindi.

«Ulamochilar»ning ushbu qurultoyidagi asosiy masala Turkiston o‘lkasining

bo‘lg‘usi siyosiy boshqaruvi to‘g‘risida bo‘lib, unda demokratik Rossiya tarkibida

hududiy federatsiya-»Turkiston federativ respublikasi» tuzilishi g‘oyasi olg‘a surildi.

Fevral inqilobining ta’siri bilan Turkistonda kasaba uyushmalari ommaviy ravishda

tashkil etildi, mahalliy xalqlar tillarida gazetalar chiqa boshladi.