Феноменал хотира: хотирани мустаҳкамлашнинг 70 усули / тузувчи ва нашрга тайёрловчи Суннат

шартли рефлекс феноменини изоҳлайди. 
Сиз шартсиз рефлекс нималигини била-
сиз: эҳтиётсизликдан иссиқ ликопчага тегиб 
кетасиз. Шу заҳоти қўлингиз сизнинг иро-
дангизга боғлиқ бўлмаган ҳолда бу куйдирув-
чи жисмдан четга тортилади. 
Шундай қилиб, рефлекслар ҳиссий қўзға-
лишга қарши ҳаракат реакцияларидир. 
Уколни туйиш, игна укол қилинган қисми-
нинг ҳаракатланишини келтириб чиқаради. 
Бу рефлекслар мия ҳудудлари ва мушакла-
рининг асаб толалари орқали тўғридан-тўғри 
боғланганликлари билан изоҳланади. 
Олимлар шундай тажриба ўтказдилар: ит-
нинг жағида ажратиб чиқарилган сўлаклар-
ни ўлчовчи фистула мустаҳкамлаб қўйилган-

---

113
ди. Кейин у ҳар куни ҳаракатларнинг шун-
дай кетма-кетлигини амалга оширганди: у 
ҳуштак чалар ва бир неча сониядан сўнг ит-
нинг олдига бир парча гўшт солинган ликоп-
ни қўярди. Бу эса жониворда сўлак ажралиб 
чиқишига сабаб бўларди. Бундай тажриба 
15 кун такрорланганидан сўнг ит ҳуштак 
чалар, аммо унинг олдига гўшт қўйилмасди. 
Бунда худди илгари бўлганидек, итдан сўлак 
ажралганини қайд этишди. 
Бу воқеада ҳуштак овози «шартлаштирил-
ган қўзғатувчи» сўлакнинг ажралиши эса 
«шартли рефлекс» деб аталганди. Олимлар 
тажрибани давом эттиради ва шартли реф-
лексларни инсонда ҳам пайдо қилиш жуда 
осон эканлигини таъкидлашди.
Одамдаги шартли рефлексга оддий ми-
сол: унинг кўз олдида ёруғ лампани ёқадилар 
ва бир вақтнинг ўзида товонини пат билан 
қитиқладилар. Оёқ нарироққа сурилади. Бу 
бир неча марта такрорланган, лампочканинг 
ёруғ нури оёқни қитиқламасдан аввал сури-
лишини келтириб чиқаради. 
Ширин ва мазали таомнинг ҳиди сезилганда 
сўлак ва ошқозон шарбатининг ажралиб чиқи-
ши ҳам шартли рефлекс билан изоҳланади. 
Агар ҳар куни бирор овоз сизни столда 
дас турхонни тузаб қўйилганидан огоҳланти-
радиган бўлса, вақт ўтиши билан бу товуш 
сизда ўз-ўзидан очлик ҳиссини уйғотадиган 
бўлиб қолади. 
Энди шартли рефлексни бизни қизиқтирув-
чи соҳада қўллашга мисолни келтирамиз: агар 
сиз тил ўрганаётган бўлсангиз, тил билан ҳар 

---

114
куни бир вақтда, бир жойда ва бир хил ҳолат-
да (креслога ўтириб, стулга суяниб ва ҳоказо) 
шуғулланинг. Мунтазам равишда шундай қила 
бориб, шартли рефлексни шакл лантирасиз: 
бунинг самараси тил билан шуғулланишга 
энг қулай ҳолат бўлади. Сизнинг диққатин-
гиз яхшигина ҳимояланган, эслаб қолиш бў-
йича ҳаракатларингиз кам, лекин эслаб қолиш 
эса анча мустаҳкам бўлади. Биз шартли реф-
лексдан фойдаланишга кейинги дарсларда 
ҳали қайтамиз. Шунда сиз миянинг турли ша-
роитларда самарали ишлашга боғланганлиги-
нинг тўлиқ моҳиятини тушуниб оласиз.
Бир ҳафта аввал нима билан шуғулланган-
лигингизни эсланг. Агар бу машқни чоршан-
ба куни бажарсангиз, сиз ўтган чоршанба 
куни нима қилганлигингизни максимал им-
коният даражасида тўлиқ тиклашга ҳаракат 
қилишингиз керак. 
«Мия гигиенаси»да санаб ўтилган қоидани 
эсланг. Уларни ёзинг.
Ҳамид Олимжон қаламига мансуб шеър-
ни эсланг. Уни хотирангиз бўйича тикланг.