Fe L tuzuvchi: Alimova Manzura

0’tgan zamon. Fe'ldan anglashilgan harakatning nutq so'zlanayotgan vaqtdan oldin bo'lib o'tganligini bildirgan shakllar o'tgan zamon shakllari sanaladi. O'tgan zamon shakllariga quyidagi shakllar kiradi: -di, -gan, -kan, -qan, -ib, (-man, -san, -di) kabi. Masalan, keldi, kelgan, kelibman, kelibsan va boshqalar.
Bu shakllar garchi «o'tgan zamon» umumiy ma'nosi asosida birlashsa ham, lekin ularning har qaysisi bir-biri bilan ma'lum ma'nosiga ko'ra farq qiladi: -gan shakli -di ga nisbatan harakatning nutq so'zlangan vaqtdan ancha oldin ro'y berganini bildiradi.
-ibdi -ibman, -ibsan shakllari esa so'zlovchi nutq momentidan oldin ro'y bergan harakatni boshqa shaxsdan eshitganligini yoki oldindan kutilgan harakatning amalga oshganligani bildiradi. Masalan, O'g'rini eshakka teskari mindiribdi. (Ertakdan)
-di shakli, umuman, harakatning nutq momentidan oldin bajarilganligmi bildiradi.
Solishtiring:
Keldi Kelgan Kelgan edi Kelibdi
To’liqsiz fe’llar. Edi, emish, ekan feTlari toTiqsiz feTlar sanaladi. Bu feTlar yetakchi feTning zamon qo’shimchasidan so’ng qo'shiladi, shaxs-son shakllari esa toTiqsiz feTga qo’shiladi: kelgan ekansan, kelgan eding. Edi, emish, ekan feTlari -di, -mish, -kan shaklida ham aytiladi. Masalan, kelardi, kelarkan, kelarmish.
Hozirgi zamon. Fe'ldan anglashilgan harakat-hoiatning nutq so'zlanayotgan vaqtda ro'y berishi yoki bermasligini bildirgan shakllarga iiozirgi zamon shakllari, shunday shakllar tizimiga esa hozirgi zamon kategoriyasi deyiladi. Hozirgi zamon ma'nosi -yapti, -(a)yotir, moqda, -(a)yotib singari qo'shimchalar qo'shish orqali ifodalanadi. Masalan, yozyapti, yozmoqda, yozayotir. Bulardan -yapti, -moqda, fe'l asoslariga, -yotir esa fe'lning ravishdosh shakliga qo'shiladi. Shaxs- son qo’shimchalari zamon qo’shimchasidan so’ng qo’shiladi. -yotir, -yotib shakllari unli bilan tugagan fe’1 asoslariga, -ayotib, -ayotir shakllari esa undosh bilan tugagan fe’l asoslariga qo’shiladi.
-yap shakli undosh bilan tugagan fe’l asoslariga qo’shilsa, -ayap nolida aytilsa ham -yap shaklida yoziladi.
Hozirgi zamon shakllari ma'lum uslubga xoslangani bilan o'zaro farqlanadi, -yapti uslubiy betaraf (neytral) shakl bo'lsa, -moqda, -yotir I yozma nutq uslubiga xosdir.


7

T/r

Mayl turlari

Mayl ko'r- satkichlari

Misollar (Ma'nolari

8

1.	Ijro mayli	0	Ko'rdim, ko'ryapman, ko'raman. ko'rding, ko'ryapsan, ko'rasan, ko'rdi, ko'ryapti, ko'radi	Harakatning ijro qilish- qi- linmasligini bildiradi
2.	Buyruq- istak mayli	-y(-ay) -ylik (-aylik), -ng (- ing), -ing, - ngiz (-inglar), -sin, -sinlar	Yozay, to'qiy, yoz, yozing, yozgan, yozin- giz, yozsin, vozsinlar	Harakatni bajarishga da'vat etish ma'nosini bildiradi
3.	Shart mayli	-sa	Yozsam, yozsang, yozsa	Shart bo'lgan harakatni ifodalaydi
4.	Maqsad mayli	-moqchi	Yozmoqchiman, yozmoqchisan, yozmoqchi	Harakatning biror maq- sadda bajari- lishini bildi- radi

Yuqorida fe'l shakllaridan o'rinli foydalanish nutqingizni aniq, ravon ifodalashga yordam beradi. Xabar mayli. Harakat va holatning bajarilishi yoki bajarilmasligi haqidagi xabar, darakni bildiruvchi fe’l shakli xabar mayli shakli hisoblanadi. Bu mayl fe’l asosiga zamon va shaxs-son qo‘shimchalarini qo‘shish orqali ifodalanadi: o’qidim, keldim, aytdim.
Shart mayli. Boshqa bir harakat va holatning bajarilishi yoki bajarilmasligi uchun shart bo’lgan harakat va holatni, shuningdek, istak-xohishni bildirgan fe’l shakli shart mayli shakllari sanaladi, u -sa qo’shimchasi yordamida yasaladi. Agar bahor kelsa, biz sayohatga chiqamiz.
Shart mayli edi, ekan to‘liqsiz fe’llari bilan kelganda orzu-istak ma’nosini bildiradi. -sa edi shakli ba’zan -saydi tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. Shart mayli shakli kerak so‘zi bilan kelganda taxmin-gumon ma’nosini bildiradi: qani endi, barcha orzularimga erishsam.