Fayzullayev mironshoxning “O’zbekistonning yangi tarixi” fanidan yozgan mustaqil ishi 2021

3.O‘rta Osiyo allomalarini ilmiy me’rosi.

• Al-Xorazmiy matematika fanida abstraksiya (mavxumiylik) tushunchasini kengaytirdi. Induksiya yuli bilan umumiy yechish usullarini xal etdi, deduksiya yuli bilan umumiy usullar yordamida turli xususiya masalalarni yechdi. "Al-Jabr va mukobala" asari bilan xam matematika fanini rivojlantirib uzidan avvalgi bilimlarni urgandi va ularni sintezlashtirish xamda amalda kullash usullarini baen etdi. Shu asar tufayli "Al-Xorazmiy" nomli lotincha transkripsiyada "Algoritm" shaklini oldi, keyinchalik xozirgi zamon xisoblash matematikasining asosiy tushunchasi algoritm algorifmga aylandi. U matematikaning nazariy rivojlanishi bilan birga, undan turmushda foydalanish yullarini xam berdi, meros taksim kilishda vasiyatnomalarni tuzishda, mol taksim etishda odamlarga kerak buladigan amaliy ishlarga zarur bulgan xisoblarni takdim etdi. Xorazmiyning matematikaga oid ikkinchi kitobi "Xind arifmetikasi xakida kitob" ("Xisob al xind")dir. Asar unlik tizimi rakamlari (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9) ga bagishlangan. Xorazmiy xindlarning falakkiyot va matematikaga oid "Sindixind" nomli kullanmasini ukib, uning yangilish va kiyin tomonlarini kayta ishlab yangi boblar kushdi va unli "Kiskargan sindixind" ("Algoritm xind xisobi xakida") deb atadi. Asar fakat Sharkdagina emas. Yevropada xam kullanma sifatida shuxrat taratli. Unlik tizimining kashf etilishi sanok tizimida inklobiy uzgarish yasadi va ta’rif beradilar. Yevropaga unlik tizim rakamlaridan foydalanib eng katta sonlarni yozish va joylarni anik kursatish X-XI asrlarda arablardan kirib kelgan. Xorazmiy arifmetikaning algoritmlari bulgan kushish, ayrish, kupaytirish, bulish koidalarini yaratgan. Turli "jins" dagi sonlarni kupaytirish algoritmi xam bergan. Masalan, minut sekundlarni bir-biriga kupaytirish uchun avvalo, bir xil shaklga keltirish ya’ni sekunl yoki minutga aylantirishni kursatgan. Maxsus bobda kasr va mlmizdan chikarish amallarini yozgan. Xorazmiy uzining falakkiyotga doir ishlarida xindlarning falakkiyot jadvallarni taxlil etib, "Xorazmiy ziji" nomli bilan mashxur bulgan astronomiy jadvallar tuzdi. Ma’lumotlarga kura VIII-XV asrlarda xammasi bulib trigonometriya, falakkiyotga oid 100 ga yakin zij - jadval mavjud bulgan. Ularning katoriga boshka olimlar bilan birga Xorazmiy tuzgan zijlar xam bor. Xorazmiyning "Sinus ziji"ri asari XII asrda lotin tillari tarjima etilib, bir necha asr mobaynida undan foydalanib kelindi. Bundan tashkari, "Kitob suratil ard" ("Erning surati kitobi") geografiyaga oid dastlabki kitob sanaladi. Bu asar A.Axmedovning taxminiga kura xaritani tavsiflagan asardir. U Xorazimiyning kup yillar olib borgan tekshirish-kuzatishlar ishlari natijasi buldi.