Favqulodda vaziyatlarni bartaraf qilish hamda tizimni takomillashtirish

* * * 

---

143 
KIMYO, NEFTNI QAYTA ISHLASH, NEFT KIMYOSI SANOATI 
KORXONALARIDAGI YONG‘INLARNI TEZ VA SAMARALI 
O‘CHIRISHNING DOLZARBLIG
. 
 
N.K.O’rozboyev (O‘zbekiston Respublikasi FVV Akademiyasio’qituvchisi) 
A.A.Qudratov, A.I.Omonov (O‘zbekiston Respublikasi FVV Akademiyasi, Toshkent 
shahri, 5-bosqich kursanlari)
imyo, neftni qayta ishlash, neft kimyosi sanoati korxonalarining 
ko‘plab qurilganligi va ularning samarali faoliyatlari mamlakatimiz 
iqtisodiyotini jadal sur’atlar bilan o‘sishida ijobiy o‘z ta’sirini 
ko‘rsatmoqda. Bu kabi korxonalarning uzluksiz va samarali faoliyat olib borishlari 
uchun ularning sanoat va yong‘in xavfsizligini ta’minlash mahim ahamiyat kasb 
etadi. Shu sababli quyida kimyo, neftni qayta ishlash, neft kimyosi sanoati 
korxonalarida yong‘in sodir bo‘lganda, bu yong‘inlarni tez va samarali o‘chirish 
uchun kerakli chora tadbirlar keltirilgan. 
Neftni qayta ishlash va neft-kimyo korxonalarining asosiy uskunalariga 
termik va katalitik krekingning atmosferali hamda vakumli, katalitik reformingning 
gazfraksiyali, alkillovchi, selektiv tozalagich va boshqa moslamalar kiradi. 
Neftni qayta ishlash korxonalarining uskunalari asosan vertikal va gorizontal 
silindr shaklga ega bo‘lib, ular o‘zaro o‘nlab tonna yonuvchan suyuqlik va gazlarni 
doimiy ravishda bosim ostida aylantiruvchi texnologik kommunikatsiyalar bilan 
bog‘langan holatda bo‘ladi.
Kimyo, neftni qayta ishlash va neft kimyosi sanoati korxonalarida yong‘in 
sodir bo‘lganda
 
yonilg‘i moddalari solingan idishlar va qurilmalar hamda 
texnologik asboblarda portlash xavfi va yonuvchi suyuqliklarning to‘kilishi, 
kimyoviy buyumlarning erishi yuz beradi, bosim ostida turgan asbob va 
quvurlardan oqib chiqqan suyuqlik hamda gazlarning mash’ala bo‘lib yonishi yoki 
to‘kilgan suyuqliklarning yonishi, zaharli gaz va bug‘larni, materiallarni termik 
parchalanishidan hosil bo‘ladigan zararli gaz va boshqa moddalar vujudga keladi.
Yong‘in vaqtida issiqlik almashtirgichlardan sizib chiqayotgan suyuqlik 
yonsa, yong‘in havo-mexanik ko‘pik, sochma suv bilan o‘chiriladi, neft mahsuloti 
oqib chiqsa, ularni kompakt oqimli suv yordamida kanalizatsiyaga oqizib 
yuboriladi yoki qum bilan ko‘miladi. Ochiq yong‘inlar vaqtida apparatlardan neft 
mahsulotlari sizib chiqayotgan bo‘lsa, pech va rektifikatsion kolonnalarda 
avariyalarning oldini olish choralarini ko‘rish talab etiladi. Agar barcha issiqlik 
almashtirgichlarning ishini to‘xtatish lozim bo‘lib qolsa, unda pech va nasoslarni 
o‘chirish, pechning ilon izli quvurlari (zmeeviklari)ga esa issiq bug‘ haydash 
kerak. Bu tadbirlar bilan bir vaqtning o‘zida suyuqlik oqishini chegaralash uchun 
mustahkam uyumlar hosil qilish, tezlik bilan yong‘in o‘chirish vositalarini uzatish 
kerak. Oqib chiqayotgan suyuqlik havo - mexanik ko‘pik bilan o‘chiriladi. Og‘ir 
neft mahsulotlarini sochma suv bilan o‘chirish mumkin. Bunday sharoitda 
kompakt suv oqimidan foydalanish maqsadga muvofiq emas, chunki bunda 
K 

---

144 
apparatlarning devorlarini sovitishda notenglik vujudga kelib, avariyaning 
kuchayishiga olib kelishi mumkin. 
Yong‘in o‘chirish raxbari texnologik qurilma va uzatish moslamalarining 
ishdan chiqqanligi, buzilganligi va portlash xavfini, berkitiladigan hamda 
ochiladigan nafas olish qopqoqlari, elektr kabellari va nazorat o‘lchov 
asboblarining mavjudligi, metall inshootlar hamda ularni himoyalash choralarining 
ko‘rilganligi, maskanda maxsus yong‘in o‘chirish vositalari mavjudligi, portlovchi, 
kuydiruvchi, zaharlovchi moddalarning miqdori, qaerda joylashganligi, shiddatli 
termik parchalanuvchi moddalarning ajralib chiqishi yoki zaharli moddalarning 
otilishi, ularni himoya qilish hamda xavfli hududdan olib chiqish usullari, ochiq 
havo, suv, ishqor, yong‘in o‘chirish vositalari va boshqalar bilan tez ta’sirlanish 
qobiliyatiga ega bo‘lgan moddalarning borligi, miqdori va saqlanish joyi, yong‘in 
o‘chirishda xavfsizlik choralarini, elektr quvvati, suv, bug‘, inert gaz hamda 
sovitgichni uzib qo‘yganda yong‘in yoki portlash yuz berishi mumkin bo‘lgan 
joylarni aniqlaydi. 
Pechlarda sodir bo‘lgan yong‘inni o‘chirish
.
Quvursimon pechlarning 
yonishiga asosan returbent pechlari, ilon izli (zmeevik) quvurlarining erib ketishi 
va yorilishi, returbent qopqoqlari hamda kallakchalarining surilib ketishi, 
pechlarning yoqilg‘i berish tizimlaridagi nosozliklar sabab bo‘ladi. Agar pech 
quvuri unchalik ko‘p erimagan bo‘lsa, undagi nef mahsulotini erkin yonishga 
qo‘yib berish kerak, aks holda yong‘in o‘chirib bo‘lingandan keyin uni chiqarib 
yuborish ancha qiyin kechadi va ko‘p mablag‘ talab qiladi. Erkin yonish paytida 
pech butunligini saqlash uchun forsunkalarni, xom-ashyo va yoqilg‘i nasoslarini, 
tutun chiqaruvchi quvur shiberlari ishlarini to‘xtatish kerak, so‘rish va chiqarish 
chiziqlaridagi qopqoqlarni yopish, tutun quvuriga bug‘ yuborish, shundan keyin 
neft mahsulotini chiqarish uchun ilon izi quvuriga (zmeevika) bug‘ berish mumkin. 
SHundan keyin quvurga QD-70 (qo‘l dastagi 70) dastaklari orqali sovitish uchun 
suv beriladi, ko‘pik yoki sochma suv bilan pech qoplamasining, shuningdek, 
qo‘shni qurilma va apparatlarning himoyasi ta’minlanadi. Pech ichiga suv yuborish 
mumkin emas, chunki uning kuchli bug‘lanishi natijasida pech tagligi yemirilishi 
mumkin.
Suyuqlik yuzasining harakatsiz yonishida yong‘inni o‘chirish.
Ayrim 
apparatlarda konsentratsiyalangan oltingugurt kislotasi mavjud bo‘lib, u suv 
quyilganda yuzaga chiqib qolishi mumkin. Ammiak, furfurol mavjud bo‘lgan 
joylarda, qisqa muddatda nafas olish organlarini himoyalovchi apparatlar 
yordamida ishlash kerak bo‘ladi.
Kimyo, neftni qayta ishlash, neft kimyosi maskanlaridagi yong‘inni bartaraf 
etishda yong‘in o‘chirish raxbari gaz-qutqaruv va maskanning boshqa maxsus 
xizmat xodimlari bilan birgalikda odamlarni qutqarish choralarini ko‘rish, 
yonayotgan mahsulotning turiga qarab yong‘in o‘chirish vositalarini qo‘llash, 
yong‘in o‘chirish avtomatik qurilmalari, yong‘in o‘chirish kukuni va ko‘pikdan 
foydalanish, gazlar hamda zaharlovchi moddalari bor xonalar va ochiq joylar ham 
ularning atroflarida ishlayotgan shaxsiy tarkibni himoyalovchi yoki maxsus 
gazniqob va shu maskanda mavjud bo‘lgan himoya kiyimlari bilan ta’minlash, 

---

145 
xavfsiz joyga olib chiqilayotgan moddalarni korxona maxsus xizmati xodimlari 
ko‘rsatmalarini hamda ob-havoni hisobga olgan holda olib chiqish, yong‘in 
o‘chirish bilan bir vaqtda yuqori harorat xavf solayotgan inshoot, qurilma va 
asboblarni sovitish choralarini ko‘rish ishlarini tashkillashtiradi. Kauchuk yoki 
rezina mahsulotlarining yonishida avval juda ko‘p miqdorda suv sepilib, yonish 
pasayganda suv dastaklari ko‘pik dastaklariga almashtirilishini nazorat qiladi. 
Mash’ala bo‘lib yonayotgan gaz asboblari va quvurlarni sovitishni gaz oqimi 
tugagunga qadar davom ettirish, mash’ala bo‘lib yonayotgan maydonni sovitish 
uchun yonish maydoniga, issiq tutun bilan qoplangan quvurlar va asboblarni 
sovitish hamda tutunni haydash uchun sachratma usulda suv berish ishlarini 
tashkillashtiradi. Portlash natijasida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan yangi yong‘in 
o‘choqlarini bartaraf qilish uchun soqchilar qo‘yish va ular uchun yong‘in 
o‘chirish avtomobillarini ajratish, erigan moddalar va yonuvchi suyuqliklarning 
oqib ketmasligi uchun tuproq, shag‘al va qumlar bilan to‘siqlar qurish hamda 
zaharli moddalari bo‘lgan bulutlarni harakat yo‘liga suv pardalari hosil qilish, 
bunda maskan xizmatchilarini ham jalb qilish ishlarini nazorat qiladi. Vakuum 
ostida ishlayotgan texnologik asboblarga yong‘in o‘tish xavfi tug‘ilganda, portlash 
yuz berishining oldini olish uchun tezda suv bug‘i yoki inert gaz bilan to‘ldirish va 
to‘xtovsiz sovitish, noorganik kislota yoki boshqa kuydiruvchi moddalar bo‘lganda 
ma’muriyat orqali ishlayotgan shaxsiy tarkibni rezina etik, qo‘lqop va fartuklar 
bilan ta’minlash, zaharli moddalari bo‘lgan korxonada tibbiy xizmat ko‘rsatmasiga 
asosan shaxsiy tarkibni sanitar ishlovdan o‘tkazish va texnikani zararsizlantirish 
ishlarini tashkillashtiradi.