Favqulodda vaziyatlar deb aytiladi

aftershok deyiladi. Odatda kuchli zil-ziladan so`ng aftershoklar,ya`ni qayta

silkinishlar kuzatiladi. Bu tabiiy jarayon bo`lib ,vaqt O`TISHI bilan

Zil-zila sodir bo`lganda ularning kuchi kamayib boradi. Aftershok birinchи

silkinishda zarar ko`rgan binolarda ko`shimcha vayronaliklar keltirib

chiqarishi mumkin. Zil-zilaning shikastlovchi omllari nimalardan iborat.

Zil-zilaning shikastlovchi omillariga kuyidagilar kiradi:

Bino va inshootlaning shikastlanishi, qulab tushishi, yong`in, portlash,

ko`chki, o`pirilish, to`fon kabi favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelishi.

Ushbudan ko`rinib turibdiki zil-zilaga doimiy ravishda tayyor bo`lish

kerak.Bu uchun XHolarida, ukuv maskanlarida, tashkilotlarda 3 banddan

iborat reja tuzish(tinchlik davrida)kerak.

1. zil -zila xavfi paydo bo`lganda nima qilish kerak .(zil-zila-

vaqtigacha):

-Turar joy va korxonalardagi engxavfsiz joylarni oldindan aniklab kuyish kerak.

-Eng zarur narsalarni (hujjatlar,qimmatli qog`ozlar,dori-darmonlar va b) doimiy tayyor holda saklash kerak.

-Gaz,suv,va elektr tarmoqlari o`chirgichlari joylashgan erlarni va ulardan foydalanishni O`rganib olish kerak.

-Osma buyumlarni maxkamlab ko`yish kerak.

-Og`ir buyumlarni iloji boricha polga yaqinrok joylashtirish.

-Yo`laklar va chiqish yo`llarini buyumlar bilan to`sib qo`ymaslik kerak.

-Zil-zila tugagandan so`ng oila a`zolaringiz yig`ilishi lozim bo`lgan joyni

avvaldan shartlashib olish.

2.zil-zila sodir bo`lgandagi qilinadigan ishlar.

Zil-zila sodir bo`lgan paytda quyidagicha xarakat qilish kerak.Birinchi kavatda bo`lganda, tezlik Bilan binodan chikish kerak va yuqori kavatlardan ko`chib tushayotgan narsalardan extiyot bulish kerak.

1. Ikkinchi va undan yuqori kavatlarda bo`lganda, oldindan belgilab qo`yilgan xavfsiz joylarni egallash kerak.

2. Deraza, ayvon va pechkalardan uzokrok turish kerak.

3. Lift va zinapoyalardan foydalanish qat`iyan man etiladi.

4. Ko`chada qulab tushishi mumkin bo`lgan binolar, inshoot, devor, elektr tarmoklaridan uzoqrok turish kerak.

5. Avtomobilda ketayotganda, u ni to`xtatib, zil-zila o`tib ketgunga qadar tashqariga chiqmaslik kerak.

6. Qulab tushishi mumkin bo`lgan ko`prik, estaqada va boshqa

inshootlarga yakinlashmaslik kerak.

3. Zil-zila o`tib kegandan keyingi qilinadigan ishlar. Zil-ziladan so`ngi xarakatlarga kuyidagilar kirada.

1. Sarosimaga tushmay, xotirjamlik bilan vaziyatni baholab, jabirlanganlarga, bolalar va qariyalarga yordam berish

2. Suv gaz va elektr tarmoklari holatini tekshirib chikish .

3. Gugurt yoqmaslik, ochik olovdan foydalanmaslik.

4. Elektir simlaridan va ularga tegib turgan buyumlarda extiyot bulish .

5. Vayronalarga yaqinlashmaslik. .SHikastlangan binolardan va ularning ichiga kirishga extiyot bulish .

6. Jabirlangan yoki vayrona uyumlari ostida qolganda atrofdagilar diqqatini o`zingizga jalb qilishga xarakat qilish kerak. Aslo tushkunlikka tushmastlik.

7. Telefon tarmoklarini ortiqcha band kilmaslik.

8. Kayta silkinishlarga doimo tayyor bo`lishi. Buning uchun beriladigan 2.Gidrometeorologik xavfli hodisalar

-Odamlarning o`limiga aholi punktlarini, ba`zi sanoat va qishlok xo`jaligi ob`ektlarini suv bosishiga infratuzilmalar va transport kommunikadiyalari, ishlab chikarish va odamlar xayot faoliyati buzilishiga olib kelgan va shoshilinch ko`chirish tadbirlari o`tkazilishini talab kiladigan suv toshqinlari, suv to`planishi va sellar, do`llar va jalalar, ko`chli shamollar va qor ko`chkilari kiradi. A)Suv toshqinlari.

Suv toshkini -daryolar,kanallar va soylarda suv satxining ko`tarilishi oqibatida quruqlikning katta qismining vaqtincha suv Bilan qoplanishi. O`zbekiston hududining anchagina qismini,ayniqsa baxorgi va yozgi davrlarda,toshqinlar, sel okimlari oqibatida suv bosish extimoli bor. Respublikamiz xududi va undan tashqaridagi to`g`onlar , yirik va kichik suv omborlarining o`pirilishi natijasida katastrofik suv bosishi yuz berishi mumkin.

Sarez kuli (Tojigiston ) suvining katta zonalarda suv bosishiga sabab bo`lishi mumkinligi Surxandaryo ,Buxora, Xorazm viloyatlari va Qaraqalpog`iston Respublikasi hududiga katta xavf tug`diradi.

Respublikamizda halokatli suv bosishi mumkin bo`lgan umumiy maydoni 24 kv kmdan ortiqdir. Bunday zonaga 3.1 mln kishi tushib qolishi mumkin. Sel-tog` daryolari tarkibida toshlar, loy,kum juda ko`p 75 foizbo`lgan suv oqimining to`satdan paydo bo`lishi .Sellarning yuzaga kelishining asosiy sabablari tog`lardagi kuchli yomg`irlar , qorva muzlarning tez erishi, tog` ko`llari to`g`onlarning yorilishi, o`rmonlarning kesib ketilishi va tog` yon

Bag`irlaridagi o`simliklarning yo`k qilinishi ,qorerlardagi portlash ishlari,

Tog` kon ishlarida texnologiyaning buzilishidan iborat.

Uzbekistonning 10% ga yakin hududida sel kelish xavfi bor .Ushbu hududda 29 ta tuman ,77 ta qishlok, 540 ta xujalik joylashgan bulib ,unda 4 000 dan ortik kishi yashaydi. Bundan tashkari xavfli zonada bir kancha iqtisodiyoт

ob`ktlari ham joylashgan.

B)O`pirilish.O`pirilish-tog` jinlari massasining o`z og`irligi ta`sirida

qiyalik bo`ylab xavfli siljishdir. O`pirilish bo`lishining asosiy sabablari

quyidagilardan iborat.:

-namlash va o`ta namlanish oqibatida jinslar maxkamligining susayishi.

-seysmik silkinishlar.

-tog` qazilma texnologiyasining buzilishi.

-tog` bag`rlarida o`rmon va boshqa o`simliklarning kesilib ketishi.

-noto`g`ri agrotexnika va yonbagirlarni qishloq xo`jalik mulklari qilib

ishlatilishi. O`pirilish xavfi bor zonalarda 149 ta sog`lamlashtirish maskanlari,87 ta kishlok 626 ta xo`jalik va 5 000 dan ortik aholi bor.

Toshkent, Samarkand,Farg`ona, Andijon, Qashkadaryo va Surxondaryo viloyatlarida juda xavfli o`pirilishlar bo`lishi mumkin.

Toshkin xavfi paydo bo`lganda fuqarolar xarakati.

Toshkin deb -daryo,ko`l va boshqa suv xavzalari suv satxining keskin

Ko`tarilishi natijasida joyning vaqtinchalik suv ostida qolishiga aytiladi.

Iqlimning o`zgarishi natijasida tog`lardagi ming yillik qor va muzliklarning erib ketishi, yog`ingarchilikning ko`p rok sodirbo`lishi, muzlarning daryolarda tikilib qolishi,yirik ko`llarda suvning shamol

ta`sirida qirg`oq tomon xaydalishi kabi hodisalar toshqinning kelibchiqishiga asosiy sabab bo`la oladi.

V.Toshqin xavfi bo`lganda aholilar xarakati.

Toshqin xavfi paydo bo`lganda quyidagicha amal qilish kerak.

1.Toshqin xavfi paydo bo`lgan joylarda qurilish ishlarini faqat tegishli

tashkilotlar ruxsati Bilan amalga oshirish kerak.

2.Toshqin sodir bo`lishi extimoli borligi to`g`risidagi xabarni eshitgach, gaz, suv va elektr tarmoqlarini untmang, hujjatlar va qimmatbaxo

buyumlarni xavfsiz joylar ga olib chikish kerak.

Z.Oziq-ovqatlar,dori-darmonlar,kiyim-kechaklar va shaxsiy ximoya vositalarni

shuiningdek qutqaruv ximoya vositalarni tayyorlab kuyish.

4.Ob-xavo va xabar berish signallarini kuzatib borish.

Z.Avvaldan belgilab qo`yilgan yo`nalish bo`yicha tezlik Bilan xavfsiz

joylar(tepalik,ko`p kavat uylar,bolaxona,tom.)ga chikib olish kerak.

Toshqin sodir bo`lganda aholi xarakati.

1.Evaquadsiya qilish to`g`risidagi xabarni eshitgandan so`ng, oldindan tayyorlab kuyilgan eng zarur hujjatlarni va buyumlarni olib binodan chikish kerak.

2.Suv oqimini kesib o`tishga xarakat kilmaslik kerak.

3.Gulxan yoqib ,fanar yoki oq mato yordamida halokat signalini berish kerak.Yordam etib kelgunga qadar xavfsiz joyni tark etmaslik kerak.

4.Suv ichida qolganda ,ustki kiyim -boshlarni va poyafzalni yechib tashlab, atrofdagi suzuvchi vositalardan foydalanish kerak.

5.Bolalar,qariyalar va kasalmand kishilarga yordam berish kerak. Toshqin o`tib ketgandan keyingi aholi xarakatlari.

1.Uyga kaytib kelgandan so`ng,avvalo binoning mustaxkamligini tekshirib ko`rish

2.Suv ostida qolib ketgan joylardagi elektr va gaz ta`minotini o`chirib,uzilgan va osilib yotgan elektr simlaridan extiyot bo`lish.

3.Nam tortgan ozik-ovkat maxsulotlarini va ichimlik suvini tegishli sanitar

ishlovidan o`tkazmay turib iste`mol qilish katiyan man etiladi.

4.Ochiq olovdan foydalanmaslik kerak.

G.Sel xavfi paydo bo`lganda va sodir bo`lganda fuqarolarning xarakati.

Sel deganda tog` daryolari o`zanlarida to`satdan yuzaga keluvchi suv, tog` jinislari aralashmasidan iborat loyqa yoki loy-toshli okimga, aytiladi.

Ko`p miqdorda yomg`ir yog`ishi,tog`lardagi qor va muzliklarning jadal erishi, suv xavzalaridan suvning urib ketishi,joyning tuzilishi inobatga olinmay olib borilgan faoliyat kabi hodisalar selni keltirib chikaruvchi asosiy sabablar bo`la oladi. Selning asosiy oqibatlari.

1 .Insonning jaroxatlanishi va nobud bo`lishi.

2.O`simlik va xayvonot olamining zarar ko`rishi.

3 .kasalliklarning rivojlanishi yoki ko`payishi.

4.Bino,inshoot,aloqa,gaz,suv,elektr isitish va kanalizatsiya tizmlari, transport

vositalari,va ko`priklarning izdan chiqishi. Sel xavfi paydo bo`lganda holining xarakatlari.

1 .Sel paydo bo`lganda xavfsiz joylarni bilib olish kerak.

2.Qurilish ishlarini faqat davlat organlarining ruxsati bilan amalga oshirish.

3.Sel xavfi mavjudligi to`g`risidagi signallarni kuzatib borish.

4.Oldindan xavfsiz joylarni va u yerga chiqish joylarni belgilab qo`yishkerak.

5.Evakuatsiya xabarini olgandan so`ng reja asosida xarakat qilish kerak.

Sel sodir bo`lgandagi aholi xarakati.

1.Sarosimaga tushmay ,olingan axborot va yuzaga kelgan vaziyatni tezlik bilan baholash.

2.Qabul qilingan qarorga asosan xarakat qilish.

3.Xavfli joylarni tezlik bilan tark etish.

4.Sel oqimiga tushib qolganda ,oqim xarakati bo`ylab burchak ostida qirg`oqqa chikib olishga xarakat qilish.

Sel o`tib ketgandan keyingi aholi xarakatlari.

1.Sel takrorlanmasligiga ishonch xosil qilgandan so`ng,shikastlanganlarga, bolalarga, qariyalarga va atrofdagilarga yordam qilish.

2.Uyga qaytib kelgandan so`ng,uning mustakamligini tekshirib ko`rish.

3.qum,loyka,tosh to`planib qolgan joylarni tozalab,elektr,gaz va suv

tarmoqlari holatini tekshirish.

4.Ochiq suv xavzalaridagi suvlardan istemol qilmaslik

Qor ko`chkisi uning shikastlovchi omillari.

Og`irlik kuchi ostida yon bag`irlardagi katta xajmdagi qor uyumlarining

O`pirilib pastga tushishiga, qor kuchkisi deyiladi.

qor ko`chkisi massasining energiyasi, 60-100t.mZ ga etuvchi dinamik zarba.

qor kuchkisi aholi turar joylariga ,dam olish maskanlariga, temir va

avtomobil yullariga,elektr aloqa tarmoklariga jiddiy xavf tug`diradi.

Kor ko`chkisini keltirib chiqaruvchi omillar.

Shuni aloxida ta`kidlash kerakki qor kuchkisi tabiiy ofatlar(zilzila,kuchli

shamol, qattik yomg`ir yog`ishi) ta`sirida ham,yoki antropogen omillar(o`q ovozi,iqlimning uzgarishi,yo`l yoki kanallarni kurush uchun tog`larni portlatish va b)ta`sirida ham paydo bo`lishi mumkin.qor ko`chkisi xafi paydo bo`lganda aholi xarakati.`Favqulodda vaziyat xavfi paydo bo`ladigan joylarni aniqlab olish kerak vafavkulotda vaziyatning oldini olish uchun tuzilgan reja va tadbirlarni ko`rib chiqish kerak.

2.Sharoitni kuzatib borib, berilayotgan axborotlardan xabardor bo`lish kerak. Evakuatsiya va muhofaza tadbirlarini ko`zda tutish kerak.

3. Favqulodda vaziyat xavfi mavjud bo`lgan joylarga qishda dam olishga chiqqanda, avvalambor, vaziyatni surishtirib, kuyilgan barcha belgilarga rioya qilish kerak. Belgilangan yo`nalishdan chetgа chiqmaslik va yolg`iz sayrga chikmaslik kerak. Ma`muriyatni sayr yo`nalishi haqida ogohlantirib, o`zingiz bilan doim radiomayak va belkurak olib yurishni unitmaslik kerak. qor kuchkisi sodir bo`lganda aholining xarakatiKor kuchkisi sodir bo`lganda bino ichida bo`lganda, sarosimaga tushmasdan gaz, suv va elektr tarmoklarini uchirib, kerakli hujjatlar, ozik-ovkat va eng zarur buyumlarni olib chikish kerak.

Binodan tashkarida bo`lganda esa, kor kuchkisi yuzasida krlishga xarakat qilish kerak. Kor ostida qolganda, bosh va kukrak atrofida USHLIK qoldirshiga xarakat kiling.

Kor kuchkisi xavfi tugagandan sung aholining xarakati. 1 .Kor tagida qolgan bulsangiz, yordamni kutish kerak.

2.Kor ostidagi holatni bilish uchun sulak chikarish kerak .Okim yunalishi kanday holtga bo`lganingizdan ogox beradi.

3.Jabrlanganlarga yordam berish ,axborotlardan ogox bulish va kutkaruvchilarga yordam berish kerak.

4.Gaz, suv va elektr tarmoklari holatini tekshirib chikish kerak.

E.Halokatli suv bosishlarda fuqarolarning xarakatlari.

-Gidrotexnika inshoatlari va ulardagi halokatlar.

Gidrotexnika inshoatlari deganda, uzidan keyingi suv satxi farkini xosil

kiluvchi texnik yoki tabiiy ravishda yuzaga kelgan inshoat tushuniladi.

Gidrotexnik inshoatidan suv urib ketganda yuzaga keluvchi joyning

vaktinchalik suv ostida qolishi halokatli suv bosishi deyiladi.

Halokatli suv bosish sabablari.

Xavfli tabiiy ofatlar (zilzila,iklimning uzgarib borishi, ko r va

muzliklarning erishi va b) uskunalarning eskirishi, antropogen omillar (

loyixalashda va kurishdagi xatoliklar, foydalanish koidalarining buzilishi, terrorchilik xarakatlari) halokatli suv bosishini yuzaga kelishining asosiy sabablari xisoblanadi.

Halokatli suv bosishinig shikastlovchi omillari.

Halokatli suv bosishinig shikastlovchi omillari suv tulkinining balanddigi

va suv tulkinining tezligi xisoblanadi. Suv tulkinining balandligi Zm dan

20 m gacha etishi mumkin, uning tezligi esa Zkmg`soat dan 100 kmg`soatgachа etishi mumkin.Halokatli suv bosish xavfi paydo bo`lganda aholining xarakati. Halokatli suv bosish xavfi paydo bo`lganda, avvalambor, favqulodda vaziyat sharoitida to`g`ri xarakat qilish koidalarini o`rganib olish kerak.Xabar berish tartibini bilib olib, ozik- ovkat, dori -darmon, kiyim -kechak,hujjatlar va kutkaruv vositalarini tayyorlab kuyish kerak. Beriladigan axborotlardan ogox bulib , evakuadiya yunalishini aniklash kerak.

Suv bosish hodisasi yuz berganda.Suv bosganda gaz, suv va elektr armoklarini uchirib , hujjatlar va eng zarur buyumlarni olb chikish kerak.Beriladigan axborotlardan xabardor bulib, kursatmalarga binoan xarakat qilish kerak.Suv ichida qolib ketganda, sarosimaga tushmasdan kiyim va poyafzalni echib tashlash kerak va atrofdagi suzuvchi vositalardan foydalanib, kirgokka karab xarakat qilish kerak Suv bosishdan keyin. Suv bosish hodisasi bulib utgandan keyin kuyidagicha xarakat qilish kerak: turar joyni mustaxkamligini, suv, gaz, kanalizadiya va elektr tarmoklari holatini tekshirib chikish kerak. Shikastlanganlarga yordam berib, zaruriyat bulsa, kutkaruvchilarga yordam berish kerak. Beriladigan axborotlardan xabardor bulish va moddiy zarar to`g`risida maxalliy xokimiyat va tegishli organlarga murojaat qilish kerak.

Dovul, tufon va kuyun.Vayron qilish kuchiga ega bo`lgan, uzok davom etuvchi soatiga 120 km tezlik bilan esuvchi shamolga, dovul deyiladi.

Tezligi 60-100 kmg`soatni tashkil etadigan shamolga, tufon deyiladi. Diametri 100 m ga etuvchi va ichida xavo 100 m.s tezlik bilan aylanuvchi kuchli shamolga,kuyun deyiladi.Dovul,tufon yoki kuyun xavfi paydo bo`lganda ajoli xarakati. `Favqulodda vaziyatlar to`g`risidagi xabarni eshitgach, deraza, eshik va darchalarni yopib kuyish kerak.

2.Uchirib ketish zarur bo`lgan barcha buyumlarni ochik joylardan olib,xavfsiz joylarga kuyish kerak.

3.Gazni va uchokdagi olovlarni uchirish kerak.,fonus,sham va lampalarni tayyorlab kuyish kerak.

4.Suv, ozik-ovkat va dori-darmonlarni tayyorlab kuyish kerak. Z.Berkinish joylari(ertula,ichki xonalar,pana joylarni) aniklab kuyish kerak.

b.Tabiiy ofat vaktida oila a`zolarining turli joylarda bulishi extimoli mavjud bulsa,oldindan f.v .lardan keyin kaerda uchrashish joyini kelishib olish kerak.

7.Evakuadiya to`g`risidagi xabarni eshitib,zarur narsalarni va hujjatlarni olib uyshan chikib ketish.Dovul,tufon yoki kuyun sodir bo`lganda aholining xarakati.

1 .Muxafaza inshooti ,er tula va ichki xonalarda berkinish

2.Ochik joylarda bo`lganda ,arik,xandak,chukurliklarda erga yopishib yottan

holda.Z.Yashin,momokaldirok paydo bo`lganda,radio,televizor va elektr energiyasidan foydalanmaslik kerak .Metall buyumlardan uzokrok bulishga xarakat qilish.Favqulodda vaziyatdan keyin aholining xarakatiDovul , tufon yoki kuyundan jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordam kursatishi kerak. Uzilgan elektrsimlarga yakinlashmaslik kerak. SHikastlangan va kulab tushishi mumkin bo`lgan binolarga kirmaslik kerak Gaz ,elektr, suv va kanalizadiya tarmoklarini tekshirib chiking va zaruriyat tugilganda kutkaruvchilarga kumaklashish kerak.L.Kuchki yoki upirilish xavfi paydo bo`lganda va sodir bo`lganda fuqarolarning xarakati.