Favqulodda vaziyatlar deb aytiladi

1 Ekzogen - er ustida buladigan xarakatga aytiladi. 2 turga bulinadi : a) er kuchki, tuproksimon kuchki, namlik ko`plik xisobidan kelib chikish: b) tog, gorlarning shiptitushishi natijasida xosil bo`lgan eil-zila.

2. Endogen - er osti xarakatlari xisobidan sodir bo`lish.

Bularga: vulkonlar otilishi xisobidan yuzaga kelgan zil-zilalar kiradi yoki

Tektonik xarakatlar - bu tosh qotgan katlam xarakati.

3.Antropogen-inson kuchi ta`sirida yuzaga keladigan bombalar oqibatida, portlovchi moddalar ta`sirida yo`ki Gazli zil-zilasi er ostidan normadan ziyod gaz olinishi natijasida bosim kamaygan va bosimni ko`paytirish maksadida er ostiga loyka suv yuboriladi. Natijada katta emirishlar sodar buladi (er osti oxak katlami) shular natijasida ham zil-zila sodar buladi.

Zil-zila - tabiatda sodir buladagan eng xavfli hodisalardan biridir. Yunesko ma`lumotiga kura zil -zilalar yuzaga keltiradigan iqtisodiy zarar va insonlar halokati buyicha tabiiy ofatlarning ichida birinchi urinni egallayda.

Avvalo zil-zila to`g`risida atroflicha ma`lumotga ega bulish uchun utmishdagi va xozirda bulayotgan zil-zilalarning statistik kursatkichlarga e`tiborni karadak.

Zil-zilani kayt qilish bundan 4 ming yil avval boshlangan bulib, XXI asrga kadar 671 ta halokatli zil-zilalar kayt kilingan, shulardan 82 tasi XX asrga to`g`ri keladi. Zil-zilaning davriyligiga e`tibor beradigan bulsak bir yilda 8 balli bita: 7- 7,9 balli 18 ta : 6- 6,9 balgacha 120 ta bulishi kuzatilgan. 3-4 balli zil-zila 1 yilda 49 mingtagacha kuzatilgan.Birgina XX asr yakunida yuz bergan 1990 (Eron zil-zilasi 50 mingdan 1999 yil Turkiyada sodir bo`lgan zil-zila 45000 dan ortik odamning jabirlanishi) tabiiy ofatlarning nechog`li zararli ekanligini kursatadi.

Yoki XX asr boshida tarixga "Andijon fojeasi" deb muxirlangan Andijon 3 dekabr` 1902 yil zilzilasi 50 ming aholi yashaydigan shaxarni bir necha soniyada vayronaga aylantirgan.

Ilmiy ma`lumotlarga asoslanadigan bulsak, seysmik faolligi kuzatiladigan joylarda zilzilalar ma`lum konuniyat asosida bulib uz davriyligiga ega ekanligiga guvox bulamiz Halokatli zilzilalar voxada xar 100 yilda bir marta bulishi olimlar tomonidan aniklangan. 1966 yil 26 aprelda Toshkentdagi daxshatli zil-zilaga e`tiborni karataylik.

Bir necha daqiqada shaxarni chang tuzon bosib, ko`pgina xalk xo`jaligi ob`ektlari, turar-joy maskanlari vayronaga aylanadi. O`sha vaktdagi anik asboblar tabiiy ofatning kuchini Rixter shkalasi buyicha 8 balli zil-zila o`chog`i, er yuzasvdan 8000 meter chukurlikda ekanshigini kursatadi.

Epidentral hududida silkinish kuchi 8 ball (12 balli shkala buyicha) ga yakin, magnitudasi 5,3 maksimal vayronalar hududi 10 kv.km ga teng edi. 2 mln, kv.m. dan ortik yashash maydoni, 236 ta inshoot, 700 ta savdo va umumiy ovkatlanish ob`ektlari, 26 ta kommunal tashkilotlar, 18.1 ta ukish binolari shу Bilan birga 8 ming urinli maktablar, 36 ta madaniy-ijtimoiy muassalar, 185 ta tibbiyot va 245 ta sanoat binolari vayronalarga aylandi 78 mingta oila va 300 mingdan ortik odamlar boshpanasiz qoldilar. 8 kishi ulgan va 150ga yakin odamlar shifoxonaga yotkizilgan. Rakamlardan kurinib trubdiki,zil-zila poytaxt aholisiga katta zarar etkazgan. Ushbu zil-zila yuz bergandan sung uning oqibatlarini bartaraf etish ishlari jadal suratda boshlab yuborildi. Jabr ko`rgan shaxarga sobik Ittifoqdan palatkalar,dori-darmonlar va ozik-ovkat maxsulotlari,kurilish materiallari va texnika vositalari poezdlarda kela boshladi.SHaxarda 15mingta palatka urnatildi. 600 ga yakin vaktinchalik magazinlar va ovkatlanish joylari ochilib,jabr ko`rgan shaxar aholisiga xizmat kursatdi.15mingtaga yakin oilalar tashkillashtirilgan tartibda ,ularning roziligi Bilan O`zbekistonning boshqa shaxar va viloyatlariga kuchirildi.

Tarixiy manbalarga murojaat etadigan bulsak Toshkent zaminida bundan 100 yil avval ham shunday xalakat bo`lganligi kayt etilgan.Bu ayrim asarlarda milodiy 1866 yoki 1868 yillar deb kayt etilgan.(Toshkentdagi K^qoldosh madrasasi atrofida.) Seysmolik olimlar aniklashicha agar Toshkenт shaxrida 9 ballik zil-zila sodir bulsa 45000 dan ortik odamlar ulishi mumkin ekan. CHunki 1996 yilgacha kurilgan imoratlar 8 balgacha mo`ljallangan.

1. 1917 yilda Italiyalik seysmolog Ya.Merkalli zil-zila intensivligini boxalashning 12 ballik tizimini taklif kildi.(Buni odamlar ULIMI va inshoatlar vayronasi Bilan boglik.)

2. Amerkalik seysmolog olim F. Rixter 1933 yilda ZIL-zila kuchining baholanishining 9 ballik shikalasiki ishlab chikda. U ZIL-zila yuz bergan nuktada ajralib chikadigan energiya kattaligining uzgarishiga asoslangan.

1964 yil mavjud seysmik shkalalar barcha mamlakat olmlari bilan birga kurib chikish natijasida Xalkaro seysmik shkala ishlab chikilgan va sh u yil Yunesko ning Parijda o`tkazilgan xalkaro yigilishida seysmologiya va seysmik bardoshli kurilish bulimida mazkur shkala foydalanishga tavsiя

etildi.(Rixter shkalasi).O`zbekistonda Bo`ladigan zil-zilalar bo`ylama yoki belbogli deyiladi.CHunki bular er O`QI atrofida Bo`ladigan zil-zilalar shu sababli shunday deb ataladi.Er O`Z O`QI atrofida 1 sekundda 29.77km tezlik bilan aylanadi.Mana shu tezlik xisobidan pustloklar otilishi sababli ham zil-zilalar sodir bulishi mumkin.SHU bone Yana O`zbekistonda yuz bergan zil-zilalar xakida ma`lumotlar.1902 yilda yuz bergan zil-zila Andijon shaxrini to`liq vayron qilgan .1907 yilda yuz bergan Karatog zil-zilasi esa xozzirgi Surxondaryo va Kashkadaryo viloyatlari hududida joylashgan bo`lib aholii yashаsh punktlarini vayron qilgan. 1946 yilda Toshkentdan 300 km uzoklikda yuz bergan CHotqol zil-zilasi poytaxdagi binolarga ham shikast etkazgan. 1966 yildagi Toshkent fojiasi (bu to`g`risida yukorida ma`lumot berilgan.) 1976 vah984 yillarda yuz bergan 9-10 ballik zil-zilalar oqibatida Gazli shaxri ikki marotaba vayron bo`lgan,xatto er yorilish holatlari uzatilgan.

2000YIL 20-aprelda Qashqadaryoning Qamashi tumanida yuz bergan 5.4ballik

zil-zila ko`plab binolarga zarar etkazgan.Iqtisodiy zarar 6 mlrd so`mni

tashkil etgan. 2001 yil o`sha joyda kayta sodir bo`lgan 5.3 ballik zil-zila Qamashi Dexqonobod va Guzor tumanlarida ko`plab binolarga zarar etkazgan Va moddiy zarar mikdori 5mlrd sumdan oshgan. SHu boisdan savol tugiladi .

-AVTERSHOK deganda, nimani tushunamiz

Zil-zila sodir bo`lgandan so`ng yuz beradigan qayta silkinishlarga