Qon tuflash
Qon, goho tuflaganda chiqadi, bunda u og’iz bo`laklaridan chiqayotgan
bo`ladi. Goho burun qoqqanda va tomoq qirilib, tuflagandan chiqadi, bunda u tomoq
tevaragidan chiqqan bo`ladi. Goho tomoq qirishda chiqadi, bunda u o`pka nayidan
chiqqan bo`ladi. Goho qusganda ham qon chiqadi, bunda u qizilo`ngach, me`da
og’zi, me`daning o`zi va jigardan chiqqan bo`ladi. Goho yo`talganda chiqadi, bunda
u ko`krak atrofidan va o`pkadan chiqqan bo`ladi.
254
Ko`krakdan (qon kelishda) o`pkadan chiqqandagidek xavf yo`q. Chunki
ko`krakdan chiqadigani tez tuzaladi, tuzalmasa ham unda o`pka yaralarida yuz
beradigan zarar yuz bermaydi. O`pkada ko`pincha bitmaydigan yaralar bo`lib, u har
vaqt yangilanib qon tuflash davom etadi.
Bularning hammasi uchun eng yaqin sabab ko`krakka, jigarga, qorin-
ko`krak pardasiga yetgan zarbadan, yoki o`sha a`zolar bilan yig’ilishdan, yoki
keskin biror narsadan iborat sirtqi sababga ko`ra yuz bergan jarohat bo`ladi. Yoki
davomli yo`tal, baqirish, birdan chinqirish va g’azablanishda ham shunday bo`ladi.
Shuning uchun jinnilarda va har narsadan asabiylashadigan kishilarda qon tuflash
ko`p bo`ladi. Goho qattiq qusishdan qon tuflash paydo bo`ladi, ayniqsa qon
tuflashga qobiliyatli kishilarda shunday bo`ladi. Goho o`tkir surgi dorilarni,
sarimsoq va piyoz kabi o`tkir ovqatlarni iste`mol qilishda, qonni o`tkirlashtiruvchi
qo`rquv yoki g’amginlikdan, ko`rpa - to`shaksiz taxir yerda uxlashdan, tomoq
ichkarisiga yopishgan zulukdan, yoki biror bog’lovchi sababdan ham qon tuflanadi.
Bu xil sabab tomirlarda yoki boshqa joyda bo`ladi. Tomirlarda bo`ladigan
sabab, yo tomirlarning uzilishi, yorilishi, qonning o`tkirligidan, tomirning ochilishi
va kengayishi, yoki bo`shashishi yoki xiltning o`tkirligi sababli yeyilishidan iborat
bo`ladi. Yoki tomirlarning qon sizib chiqadigan darajadagi yupqaligidan iborat
bo`ladi.
Ko`pincha o`pka nayi va arteriya bo`laklarining teshikchalari tabiiy
holdagisidan ko`ra ko`proq kengayib, qon o`pka nayiga sizadi. Tomirlardan boshqa
joyda bo`ladigan ichki sabab yo jarohat bo`ladi, yoki yeyilish va a`zodan biror
parcha qo’parilib, sasish sababli paydo bo`lgan yara bo`ladi. Qon tuflash goho
o`pkadagi qonli shishdan bo`ladi, u shishdan qon sizib turadi. Bunday shishning
tuzalishi oson, chunki u qondan paydo bo`lib, moddasi sizib turadi, qamalib
qolmaydi va quyuqlashmaydi. Zulukdan boshqa shu sabablarning hammasi goho
o`pkada ham bo`ladi.
255
Shu bog’lovchi sabablar uchun ulardan oldinroq keladigan sabablar bor.
Bular esa yo moddaning ko`pligidan iborat, bu narsa yo ko`p ovqatdan va
badantarbiya qilmaslikdan, yoki tabiatning kerak qilganidan ko`ra ortiq qon
borligidan bo`ladi. Bunday holat badantarbiya qilmay qo`yganda yoki hayz qoni, yo
bavosir qoni to`xtab qolganda, yoki biror a`zo kesilganda yuz beradi. Yoki bunday
hol moddaning bir a`zoga tortilishi yo qattiq qo`zg’atilishi, yoki tomirlardagi ularni
yoradigan ko`p yeldan, ayniqsa sil kasalligiga uchrab yelkalarini qush qanoti singari
qilib yuruvchilarning tomirlaridagi kabi ko`p yeldan bo`ladi. Chunki shunday
kishilarda qon tuflash ko`p uchraydi. Yoki bu narsa moddani o`rab turuvchi qurol
a`zolarning yorilishga qobiliyatliligidan bo`ladi. Qobiliyatlarning sababi, ularni
burishtirib turuvchi sovuqlik bo`lib, yoyilishlari qiyin bo`ladi va ular yoyilishga
majbur qiluvchi kuchga bo`ysunmaydi, balki yoriladi. Bunday holat, sirtqi yoki ichki
issiqlikdan yo quruqlikdan ham bo`ladi. Ularning qaysi biri bo`lsa ham o`sha qurol
a`zolarini qalinlashtirib, quritib, eng arzimagan sababdan ham yoriladigan qilib
qo`yadi, yoki u a`zolarni bo`shashtiruvchi ho`llikdan bo`ladi: ho`llik ularning
teshikchalarini kengaytirib yuboradi, yoki yirtuvchi, yeyuvchi va kesuvchi, yoki
sasituvchi narsaga duch kelishidan ham bo`ladi.
Qon to`liqligi paydo bo`lgach, tabiat moddani mumkin bo`lgan tomonga,
ya`ni moddani osonroq qabul qiladigan tomonga yoki ortiqcha narsa turadigan
joyning yaqinrog’iga haydashga kirishadi. Shunda moddani tuflash orqali, bavosir
yoki hayz qoni, yoki burun qonashi orqali haydaydi. Shu paytda tomirlar kuchli
bo`lib, qonni o`zidan chiqib ketishga qo`ymaydigan bo`lsa, to`satdan o`lim yuz
beradi. Chunki qon tomirlarning kovaklariga quyiladi.
Kishi qon tuflayversa, o`pkasida yara paydo bo`lganiga belgi bo`ladi,
chunki qon tuflash ko`proq jarohatdan keladi, jarohat esa osonlik bilan yaraga
aylanadi. To`xtab qolgan qon tuflashdan keyin yana qaytadan qon tuflana boshlansa,
shu ikkinchi qon tuflashning yaraga aylangan birinchi jarohatdan kelayotganligini
256
ko`rsatuvchi xavf tug’iladi. Ko`pincha tuflangan qon burun qoni bo`lib, boshdan
o`pkaga oqib tushgan bo`ladi. Qon tuflash o`pka tomonidan bo`lsa, bunda ikkita
xavf bor: birinchisi haddan tashqari ko`p qon oqish xavfi va ikkinchisi esa
jarohatning yaraga aylanish xavfidir. Har bir qon tuflash ham qo`rqinchli
bo`lavermaydi, balki to`xtamaydigan yoki isitmalisi qo`rqinchli bo`ladi. Qon tuflash
ko`pincha, jigar yoki taloqdagi shishning tuzalishiga sabab bo`ladi.
Belgilar. Hiqildoq yaqinidan tuflanadigan qon oz yo`tal bilan,
ichkariroqdan tuflanadigani esa kuchli yo`tal bilan tashlanadi. Qon qancha uzoq
bo`lsa, shuncha kuchli yo`tal bilan tashlanadi. Kasal bo`lgan tomonni bosib
uxlaganda, tuflanadigan qon ko`p bo`ladi. Avvalo tuflanayotgan qonning burun qoni
emasligini bilish kerak. Bu kasalda burun qonash odati borligiga, uning tez bo`lib
turishiga va ilgari bosh og’ir bo`lib turib, qon tashlagandan keyin yengil bo`lishiga
qarab aniqlanadi. Burun qonash belgilari, masalan, yuz va ko`zning qizilligi, ko`z
oldida nurli zarralarning ko`rinishi, qonning ko`pikli bo`lmasligi va qon tuflashning
to`satdan bo`lishiga qarab aniqlanadi.
O`pka etining moddasidagi jarohatdan yoki yaradan tuflanayotgan qonning
belgilari: uning ko`pikli bo`lishi, to`xtab-to`xtab chiqishi va og’riq bo`lmasligidir.
Buning miqdori tomirdan kelayotgan qondan kamroq, biroq zarari kattaroq va
oqibati yomonroq bo`ladi. Goho zotiljam va o`pka yallig’lanishi kasalligiga
uchragan kishilar, o`pkalarida olovdek qaynatuvchi issiqlik bo`lganda ko`pikli qon
tuflaydilar. Goho o`pka nayidan ham ko`pikli qon chiqadi, lekin u ichdan tortib
tomoq qirish bilan va bir oz yo`tal bilan keladi; bunda chiqayotgan narsaning
miqdori ham kam bo`ladi va bir oz og’riq seziladi.
O`pka tomirlaridan chiqayotgan qon ko`pikli bo`lmaydi; u issiqroq va
o`pkadan keladigandan ko`ra quyuqroq, ko`krakdan keladigan qon quyuqligida
bo`lmasa ham sog’lom qonga o`xshashroq bo`ladi.
257
Ko`krakdan tuflanayotgan qonning belgilari: qon rangining qoraligi,
quyuqligi va masofaning uzoqligi sababli qotganligi va bir oz ko`pikli bo`lishidir;
yana ko`krakda og’riq bo`lib, kasallikning joyiga belgi bo`ladi; o`sha tomon bosib
yotilganda, og’riqning ko`payishi shu davoni quvvatlaydi. O’sha og’riqning sababi,
ko`krak a`zolarining asabli bo`lishidir. Bunda qon oz-oz tuflanib, uzluksiz
bo`lmaydi va tuflanish tugallangunicha kuchli yo`tal davom etadi. Qonning mo`l
chiqishi tomirlarning uzilishidan bo`layotgan qon tuflashga belgi bo`ladi. O’yilib
kelishdan bo`layotgan qon tuflashning belgisi o`yilish sabablarining oldin yuz
berganligi, ya`ni o`tkir narsalarning iste`mol qilinganligi va o`tkir nazlalarning
tushgan bo`lishidir. Bunda isitma ham bo`ladi; yiring yoki po`stga aylangan yiring,
yoki o`pka parchalari tashlanadi. Go`sht selisimon narsa tashlanadi. Qon tashlash
dastlabda oz-oz bo`lib, keyin goho birdan ochilib ketadi va yomon rangli ko`pgina
qon tashlanadi.
To`liqlikdan
tomirlar og’zining ochilib ketishi natijasida qon
tashlanishining belgisi hech bir og’riq bo`lmaslik va qon tashlanganda rohat va
lazzat sezilishidir. Buning dastlabida tomir uzilishi va yorilishi sababli chiqadigan
qonning dastlab chiqishidan ko`ra kamroq qon chiqadi. Biroq bunda ko`pincha
o`yilishdan chiqadigandan ko`ra ko`proq qon chiqadi. Biror shishdan sizib
tuflanayotgan qonning belgisi qonning kam chiqishi, o`pka yallig’lanishi
belgilarining va boshqa belgilarning yuz berishidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |