|
O`pka kasalliklarida uchraydigan belgilar. Yo`tal
Yo`tal tabiatning biror a`zodan zararni haydashiga vosita bo`ladigan
harakatlardan biridir. Aksirish miyaga nisbatan qanday bo`lsa, yo`tal ko`krakka
nisbatan shundaydir. Yo`tal ko`krakning yoyilishi va yig’ilishi, hamda ko`krak-qorin
to`sig’ining harakati bilan bo`ladi. Yo`tal o`pkaga xos sababdan yoki boshqa
a`zolarning hamkorligi bilan vujudga keladi. Yo`talni keltirib chiqaruvchi sabab
sirtqi, yoki bog’lovchi, yoki oldin keluvchi sabab bo`ladi. Yo`talning sirtdan
251
bo`ladigan sabablari ko`krak a`zolarining mizojini yoki shaklini buzadigan sirtqi
sababning biri bo`ladi; masalan, o`pkaga yo ko`krak mushaklariga, yoki bulardan
boshqalarga ichga tortilgan havodan yoki ichilgan sovuq suv va boshqa narsalardan
sovuq tegadi; shunda tabiat zarar yetkazuvchini haydash uchun harakatga keladi.
Yoki yo`talning sababi, o`sha a`zolarga kelgan sirtqi sabablarning boshqa biri bo`lib,
u a`zolarni qizdiradi,yoki chang, tutun, yoki nordon, yo taxir, yoki o`tkir biror
ovqatning mazasi kabi qurituvchi yo dag’al qiluvchi narsa sabab bo`ladi. Yoki
yo`talga sabab havodan boshqani qabul qilmaydigan yo`lga tushgan yot narsa
bo`ladi. Masalan, bexabarlik yoki so`z bilan ovoralik sababli, o`sha nafas yo`liga bir
miqdor ovqat yoki ichimlik tushib qoladi va natijada yo`tal paydo bo`ladi.
Yo`talni bog’lovchi sabablarga kelsak, ular gavdada bo`lib, mizojni
moddasiz issiqqa, yo sovuqqa aylantiruvchi, yo ho`llovchi, yoki qurituvchi, yoki
safro, yoki suyuq va quyuq balg’am, yoki savdo moddali sabablardan iboratdir.
Lekin savdodan yo`tal paydo bo`lishi kam uchraydi. Agar modda yuqoriga quyilib,
devorda narsa sirg’angandek o`pka nayi bo`ylab sirg’anayotgan bo`lsa, ko`pda yo`tal
qo`zg’almaydi, agar o`pka nayi bo`shlig’iga quyilsa, yo`tal qo`zg’aladi. Modda
achishtirsa, o`pkada o`rnashib qolsa va tabiat uni haydamoqchi bo`lsa, yoki modda
me`dadan, yo jigardan, yo ko`krak a`zolarining ba`zisidan ba`zisiga haydalayotgan
bo`lsa, yoki ularning o`zida tug’ilsa ham yo`tal paydo bo`ladi.
Yo`tal goho uzluksizlikning buzilishi sababli, ko`krak-qorin to`sig’i, o`pka
yoki tomoqdagi, shuningdek o`pka, ko`krak-qorin to`sig’i, yurak va o`pka orasidagi
pardadagi zararlar sababli, shu xil moddani qabul qiluvchi hamma joylardagi shish
va tiqilmalar sababli ham yuz beradi.
Ilgari bo`lib o`tgan sabablar esa, to`liqlik va gavdaga oid sabablarning
yuqorida aytilgan bog’lovchi sabablardan oldin kelishidir.
Turli a`zolarning hamkorligi bilan bo`ladigan yo`tal jigar shishi, jigar yo
qizilo`ngach, yo me`da, yo sut bezidagi ofat hamkorligi bilan bo`ladi; shuningdek
252
isitmaga, ayniqsa, kuydiruvchi isitmaga, yoki charchashdan bo`ladigan bir kunlik
isitmaga, yoki vabo isitmasiga uchragan butun gavda hamkorligi bilan, yoki
isitmasiz gavda hamkorligi bilan bo`ladi.
Yo`talning ba`zisi quruq va ba`zisi ho`l bo`ladi. Qurug’ida hech narsa
tuflanmaydi. Quruq yo`tal moddasiz issiq, yo sovuq, yoki quruq buzuq mizojdan
bo`ladi, goho ko`krak atrofida issiq shishlar paydo bo`la boshlab, ular hali
yetilayotganda bo`ladi. Goho qattiq shish borida juda quruq yo`tal paydo bo`ladi.
Goho u jigar shishlari va boyloqlar atrofidagi shishlar sababli, ba`zi
vaqtlarda taloq shishlari sababli paydo bo`ladi. Goho ko`krak bo`shlig’ini
to`lg’izgan modda sababli yo`tal paydo bo`ladi, uni yo`talgina haydab chiqara
oladi.
Ba`zan yo`tal bilan no`xat yoki do`ldek toshga o`xshash bir narsa
to’shadi. Buning sababi quyuq xilt bo`lib, issiqlik uni toshga aylantirgan.
Shiddatli yo`tal ko`pincha qon tuflashga olib keladi. Yo`tal goho qishda
va qishsimon bahorda ko`payadi. Ba`zan mo`tadil bahorda ham ko`payadi. Shimol
tomonning shamoli esganda ham ko`payadi. Agar yoz shimolniki kabi va kam
yomg’irli, kuz esa janubniki kabi va yomg’irli bo`lsa, qishda yo`tal ko`payadi.
Belgilari: Sovuqdan bo`lgan yo`tal sovuqda ko`payib, sovuq kamayganda
va issiqda kamayadi; yuz qo`rg’oshin rangida bo`lib, tashnalik kam bo`ladi. Ba`zan
sovuq yo`talda nazla bo`lib, ko`krakka bir narsa tushayotgani va uning tomoqda
yoyilayotgani seziladi. Moddani burunga tortish va tomoqqa tushganini tomoqni
qirish bilan tashlaganda yo`tal kamayadi. Nazla yo`llarining qichishi, manglay
tevaragining tortilishi va burun teshiklarida tiqilma bo`lishi kabi nazla belgilari
ko`riladi. Bunda dastlab tuflash bilan hech narsa tashlanmaydi; keyin xom
balg’amsimon bir narsa tuflanadi, keyin sariq va ko`k balg’am tashlanadi. Ba`zan
o`shanday yo`tal bilan birga isitma ham bo`ladi.
253
Issiqdan bo`lgan yo`talning belgisi alangalanish va tashnalik bo`lib, u
sovuq havo bilan suvga qaraganda tezroq to`xtaydi, bunda yana yuz qizil, tomir
urishi esa katta bo`ladi.
O`pka moddasining ho`lligi, yo`talning keksalarda va ho`l mizojli kishilarda
paydo bo`lishi, tomoq xirillashining ayniqsa uyquda va uyqudan keyin ko`payishi
ho`l yo`talning belgisi bo`ladi.
Yo`talning harakat va ochlik bilan ko`payishi, tinch turganda, to`qlikda,
hammomga tushganda va ho`llovchi narsalar ichilganda yengillanishi quruq
yo`talning belgilaridir. Balg’am tashlashning bo`lmasligi yo`tal turlarining
hammasida ham moddasiz yo`talning belgisi sanaladi. Balg’am tashlash moddali
yo`talning belgisi bo`lib, balg’amning xili moddaning qanday ekanligiga belgi
bo`ladi. Shishlar va ularga o`xshashlardan bo`ladigan yo`talning belgisi issiq va
sovuq zotiljam, o`pka yallig’lanishi kabi belgilardan iboratdir. Yiringlanishdan
bo`ladigan yo`talning belgisi tomoqdagi og’riq va quruqlikdir, u ko`pincha ho`l ham
bo`ladi.
Yaralardan bo`ladigan yo`talning belgisi shuki, tuflaganda yara qovjirashi,
yiring, o`pka jismi, yoki o`pka nayi halqasidan bir bo`lakning tushishi va shunday
tuflashning o`yib turuvchi nazlalardan va qon tuflashdan, yoki shishlardan keyin
bo`lishidir. Quruq yo`tal ko`proq o`pkada modda paydo bo`lganda, biroq haydovchi
quvvatning o`pkani tozalashga kuchsizligi sababli vujudga keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
