Farmakologiya va klinik farmatsiya

Uyqu nazariyalari. I.P.Pavlov uykuning muntazam nazariyasi ishlab chikdi. Bu nazariyaga muvofik, uyku va ichki tormozlanish - ikkalasi bir protsessdir. Pavlov ta’limotiga kura, uyku katta yarim sharlar pustlogini egallagan va pustlok ostidagi tugunlarga, oralik miyaga, urta miyaga tushgan, keng tarkalgan, irradiatsiyalangan tormozlanishdir.



Xar xil shartli tormozlovchi ta’sirotlar takror kullanilganda it mudrab kolib, bir kancha xollarda chukur uykuga ketishini, ayni vaktda muskullar tula bushashuvini kursatib bergan tajribalar shunday xulosaga olib keldi.

Fiziologik uyku vaktida va shartli tormozlanishda elektroensefalogrammaning uzgarishlarini takkoslab kurish bu protsesslarning tabiati bir degan taxminning tugriligini tasdikladi.

Fiziologik uykuda xam, shartli tormozlanishda xam miya pustlogining ishlash ritmi ancha susayadi. Tafovut fakat shundaki, shartli tormozlanishda miya pustlogining shu shartli refleksii yuzaga chikarishga bevosita alokador bulgan muayyan soxalaridagi ritmlar susayadi, uyku vaktida esa sust tulkinlar aktivligi butun yarim sharlar pustlogini egallaydi.

Uyku. nerv xujayralarini toliktiruvchi ta’sirlardan saklab, muxim muxofaza rolini uynaydi. Miya pustlogining nerv xujayralarida shunday muxofazaga zarurat kelib chikishining sababi shuki, ular uzluksiz ravishda aktivlik xolatida bulib, ayni vaktda energiyaga boy fosforli birikmalar, oksillar va aminokislotalar parchalanadi. Xarakat aktivligi natijasida ionlar muvozanati uzgaradi (protoplazmada Na' ionlari tuplanib, K' ionlari yukoladi), buning okibatida tinchlik potensiali, kuzgaluvchanlik darajasi, sinaptik potensiallar amplitudasi, xarakat potensiallari va shunga uxshashlar uzgaradi.

Davriy uyku, ya’ni katta yarim sharlar pustlogi va uning ostidagi oliy nerv markazlarining sidirga tormozlanishi ularning kelgusi faoliyati tiklanishini ta’minlaydi.

Xayvonlar va odamda tormozlovchi shartli signallar ta’sirida kelib chikadigan uykuni I.P.Pavlov aktiv uyku deb atadi, uni katta yarim sharlar pustlogiga afferent impulslar kelmay kuyishi yoki juda kam kelishi natijasida kelib chikadigan passiv uykuga karshi kuydi.

Tiyraklik xolatining davom etishida afferent impulsatsiyaning axamiyatini I.M.Sechenovning uziyok tula kursatgan. U sezgi organlarining kup kismi zararlangan bemorlarda uzok uykuning boshlanishini kursatuvchi misollarni klinik praktikadan keltirib, xozirgina aytilgan faktni asoslab bergan. Masalan, SHtryumpel klinikasida bir bemorning xamma sezgi organlaridan fakat bir kuzi bilan bir kulogi ishlardi. Kuzi kurib, kulogi eshitib turganda bemor uxlamasdi. Ammo vrachlar bemorning tashki olam bilan aloka kiladigan birdan-bir yuli - bir kuzi bilan bir kulogini yopib kuyishgan xamono u uxlab kolar edi. S.P.Botkin klinikasida kuzatilgan bir bemorning xamma sezgi organlaridan fakat bir kulining tuygu retseptorlari va muskul sezgisi retseptorlari ishlardi. SHu bemor sutkaning aksari vaktida uxlab yotar va kuliga tegilgandagina uygonib ketar edi.

Uchta asosiy analizator: kuruv, eshituv va xid biluv analizatorlarining periferik bulimlari operatsiya kilinib emirilsa, xayvonlar xam uxlab kolishi keyinchalik kursatib berildi. V.S.Galkin itning kuruv va xid biluv nervlarini kirkib kuydi va ichki kulokning ikkala chiganogini emirib tashladi. It shunday operatsiyadan keyin sutkasiga 23 soatdan ortik uxlab yotdi. Korni ochganda yoki tugri ichak bilan kovuk retseptorlaridan impulslar kelgandagina kiska vakt uygonib turdi.

Ba’zi klinitsistlar va fiziologlar tomonidan ilgari surilgan uyku markazi nazariyasi I.P.Pavlov nazariyasiga karshi kuyildi. Mushuk miyasidagi stvol kismining oldingi bulimlariga elektr toki bilan ta’sir etib, muayyan nuktalarning ta’sirlanishi natijasida uyku kelishini aniklangan V.Gessning kuzatishlari uyku markazi nazariyasining asosiy dalilidir. V.Gess kalla suyagini teshib, katta yarim sharlar orkali oralik miyaning orkadagi kismiga ingichka elektrodlar kiritgan. Kupgina tajribalarda elektr toki bilan ta’sir etish natijasida mushuk uxlab kolar, bu uyku normal uykudan xech bir fark kilmas edi. Xayvon bir necha minut aylanib yurib, yotgani joy tanlar va normal mushuk singari xurillab turib, uxlab kolar edi. Ta’sirot tuxtagach, uyku yana bir necha vakt davom etardi. YOt kuchli ta’sirotlar uykuni buza olar va oralik miyaga kuyilgan elektrodlar orkali utkazilgan elektr toki yana uyku keltirar edi.

Gessning ma’lumotlari nevropatologlarning kuzatishlariga va letargik ensefalitdan ulgan kishilarning bosh miyasini gistologik metodlar bilan tekshirish natijalariga tula mos tushar edi. Uyku buzilishi, ya’ni kup kunlik patologik uyku yoki patologik tiyraklik letargik uyku kasalliliga xarakterlidir. Bosh miya zararlanishining gistologik manzarisini tekshirgan Ekonomo patologik uyku bilan davom etuvchi ensefalitda miya III korinchasining orka devorida va Silviy suv yulining devorlarida, ya’ni oralik miya bilan urta miya chegarasidagi soxada ruy bergan uzgarishlarni aniklagan. Ekonomoning fikricha, uykuni boshkaruvchi markaz xuddi shu soxada joylashgan. Uyku markazidan oldingi tomondagi soxani Ekonomo tiyraklik markazi deb xisoblagan. Bu markaz zararlanganda patologik, tiyraklik xolati ruy beradi.

Retikulyar formatsiyaning funksional axamiyati oydinlashtirilgach va katta yarim sharlar pustlogi bilan retikulyar formatsiya urtasidagi uzaro ta’sir aniklangan, yukorida aytilgan faktlarning xammasi yangicha izoxlanadi. Urta miyaning retikulyar formatsiyasi va talamusning nospetsifik yadrolari orkali katta yarim sharlar pustlogiga keladigan afferent impulslar pustlok neyronlarini aktivlashtiradi va miya pustlogiga aktiv tiyraklik xolatini saklab koladi. Retikulyar formatsiyani emirish yoki ba’zi narkotik moddalar, masalan, barbituratlar bilan ta’sir etib, retikulyar formatsiyani zaxarlab kuyish natijasida afferent impulslar kelmay kolishi sababli chukur uyku kelib chikadi. Miya stvolining retikulyar formatsiyasini esa, uz navbatida, katta yarim sharlar pustlogi uzluksiz tonus xolatiga keltiradi.

Katta yarim sharlar pustlogi bilan retikulyar formatsiya urtasida doiraviy boglanish borligi, aftidan, normal uykuning kelib chikish mexanizmida muxim rol uynaydi. Darxakikat, katta yarim sharlar pustlogining retikulyar formatsiyani tonus xolatiga keltiruvchi kismlarida tormozlanish protsessining avj olishi tufayli retikulyar formatsiyaning kutariluvchi aktivlashtiruvchi ta’siri susayishi mumkin, buning natijasida esa butun miya pustlogining aktivligi kamayadi. SHunday kilib, miya pustlogining cheklangan bir soxasida kelib chikkan tormozlanish protsessi butun katta yarim sharlar pustlogida tormozlanish xolatini vujudga keltira oladi.

Odamning normal fiziologik uykusi xamisha yarim sharlar pustlogida tormozlanish protsessining ruy berishiga boglik. Pustlok xujayralarining uzok ishlab charchashi, shuningdek tevarak-atrofdagi sharoitning bir xilligi, ya’ni bir xil ta’sirlovchilarning uzok vakt monoton ta’sir etishi miya pustlogining tormozlanishiga sabab bula oladi. Odam urniga yotganda xarakat aktivligining kamayishi xam uykuning kelib chikishida muxim rol uynaydi. Odam urniga yotganda retikulyar formatsiyani va miya pustlogini aktivlashtiruvchi afferent impulsatsiya kamayadi.

Talamusning ba’zi bir nospetsifik yadrolaridagi neyronlarning maxsus gruppalari uykuning kelib chikishida muxim rol uynashi sunggi yillarda kursatib berildi. Bu neyronlarning kuzgalishi sababli pustlok ritmlari susayib (sinxron bulib) koladi, ritmlarning susayishi esa tiyraklik xolatidan uykuga utish uchun xarakterlidir. Talamus retikulyar formatsiyasining ana shu neyronlari urta miyaning kutariluvchi aktivlashtiruvchi retikulyar formatsiyasi bilan antagonistik munosabatda buladi, chunki urta miyaning retikulyar formatsiyasi pustlok ritmlarini desinxronizatsiya kilib, uygonishga sabab buladi. Gess tajribalarida talamus retikulyar formatsiyasining yukorida aytilgan neyronlari kuzgalganligi okibatida xayvonlar uxlab kolardi.

Tashki olamning bevosita signallarini analiz va sintez kilish xayvonlar uchun xam, odam uchun xam umumiy xususiyatdir, bu signallar vokelikning birinchi signal sistemasini tashkil etadi. I.P.Pavlov shu xakda kuyidagilarni aytgan edi: «Deyarli nukul kuruv, eshituv retseptorlari va organizmning boshka retseptorlaridagi maxsus xujayralarga bevosita keluvchi ta’sirotlar va ularning katta yarim sharlardagi izlari xayvonga vokelik xakida signal beradi. Tevarak-atrofdagi tashki tabiat - umuman tabiat, shuningdek sotsial tabiatimizdan taassurot, sezgi va tasavvurlar shaklida oladiganimiz shuning uzginasidir (eshitadigan va kuradigan suzimiz bundan mustasno). Bu vokelikning birinchi signal sistemasi bulib, biz bilan xayvonlarda umumiydir».

Odamning sotsial tarakkiyot protsessida, mexnat faoliyati natijasida miyaning ishlash mexanizmlariga favkulodda kushimcha kushildi. Nutk signallari, nutk bilan boglangan ikkinchi signal sistemasi shunday kushimcha bulib koldi. Signal berishning bu yuksak darajada mukammal sistemasi eshittirib yoki eshittirmasdan aytiladigan, eshitiladigan yoki ukiganda kuriladigan suzlarni idrok etishdan iborat. Ikkinchi signal sistemasining tarakkiy etishi odamning oliy nerv faoliyatini misli kurilmagan darajada kengaytirib va sifat jixatidan uzgartirib yubordi. Nutk signallarining kelib chikishi katta yarim sharlar faoliyatiga yangi prinsip kiritdi. «Tevarak- atrofdagi olamga doyr sezgi va tasavvurlarimiz, - degan edi I.P.Pavlov, - biz uchun vokelikning birinchi signallari, konkret signallar bulsa, nutk, avvalo nutk organlaridan miya pustlogiga boruvchi kinestetik ta’sirotlar ikkinchi signallardir, signallarning signalidir. Ular vokelikdan yiroklashish bulib, umumlashtirishga yul kuyadi, bu esa bizning ortikcha, fakat odamga xos bulgan oliy tafakkurimizni tashkil etadi, bu tafakkur avval umuman insoniyat empirizmini, pirovarida esa odamning tevarak-atrofdagi olamda va uzida yul topishi (orientirovka) ga yordam beradigan oliy kuroli - fanni vujudga keltiradi».

Odam uz retseptorlari yordamida idrok kiladigan narsalarning xammasini suzdan iborat signallar bilan ifodalaydi. «Signallar signali» bulgan suz konkret narsa va xodisalardan yiroklashishga imkon beradi. Nutk signallarining tarakkiy etishi umumlashtirish va yiroklashishni mumkin kilib kuydi, bular esa odamning tushunchalarida uz ifodasini topadi.

Ikkinchi signal sistemasi odamning sotsial xayotiga chambarchas boglik bulib, individuum bilan uning atrofidagi ijtimoiy muxit urtasida mavjud bulgan murakkab uzaro munosabatlar natijasidir. Nutk signallari, nutk, til kishilarning aloka vositalari bulib, kollektiv mexnat protsessida tarakkiy etgan. SHunday kilib, ikkinchi signal sistemasi jamiyat takozasi bilan kelib chikadi.

Jamiyatdan tashkarida - boshka kishilar bilan aloka kilmagan takdirda ikkinchi signal sistemasi tarakkiy etmaydi. YOvvoyi xayvonlar olib kochgan bolalarning yirtkichlar uyasida omon kolib, voyaga etish xodisalari tasvir etilgan. Ular nutkni tushunmagan va suzlay bilmagan. YOshlikda odamlardan necha un yillab yakkalanib kolgan kishilarning nutkni unutib yuborganliklari xam ma’lum; ularda ikkinchi signal sistemasi ishlamay kuygan.

Oliy nerv faoliyati xakidagi ta’limot ikkinchi signal sistemasining ishlash konuniyatlarini ochishga imkon berdi. Kuzgalish va tormozlanishning asosiy konunlari birinchi va ikkinchi signal sistemalari uchun umumiy konuniyatlar ekanligi aniklandi. Odam katta yarim sharlar pustlogining xar bir nuktasi nutkni eshitish va ifodalash zonalari, ya’ni nutkning sensor va motor markazlari bilan boglangan xolda kuzgaladi. A.G.Ivanov-Smolenskiy va xamkorlarining bolalar ustidagi tajribalari shunga taallukli dalillar beradi.

SHartli reflektor reaksiyalarning kelib chikish mexanizmi shunga boglikki, nutk urganish protsessida, tajribalardan ancha oldin miya pustlogining turli buyumlardan keluvchi signallarni idrok kiluvchi nuktalari bilan buyumlarning suzlardan iborat ifodalarini idrok etuvchi nutk markazlari urtasida vaktincha alokalar vujudga kelgan. SHunday kilib, odamning miya pustlogida vaktincha alokalar xosil bulishida nutk markazlari katnashadi. YUkorida tasvir etilgan tajribalarda biz elektiv irradiatsiya xodisasini kuramiz. Elektiv irradiatsiya shundan iboratki, birinchi signal sistemasining kuzgalishi ikkinchi signal sistemasiga va ikkinchi signal sistemasidan birinchi signal sistemasiga utadi. Elektiv irradiatsiya ikkinchi signal sistemasining faoliyatida namoyon buladigan va uning birinchi signal sistemasi bilan munosabatini ta’riflab beradigan butunlay yangi fiziologik prinsipdir.

Odam suzni ayrim tovush yoki tovushlar yigindisi sifatida emas, balki muayyan tushuncha sifatida idrok etadi, ya’ni uning ma’nosini tushunadi.

Birinchi va ikkinchi signal sistemalari bir-biridan ajralmas sistemalardir. Odamning xamma idrok xamda tasavvurlari va sezgilarining kupchiligi suzlar bilan ifodalanadi. Bundan anglashiladiki, tevarak-atrofdagi dunyoda mavjud buyum va xodisalardan keluvchi konkret signallar birinchi signal sistemasini kuzgatadi, bu kuzgalish esa ikkinchi signal sistemasiga utadi.

Bola nutkni egallaguncha, ya’ni tilga kirguncha birinchi signal sistemasi ikkinchi signal sistemasining ishtirokidan tashkari, yakka ishlashi mumkin (patologiya xodisalari bundan mustasno)