Farmakologiya va klinik farmatsiya

Mavzu: 17 Ko’rish analizatorlarning fiziologiyasi - 2 soat.

1. 
   Ko’rish analizatorining strukturasi.
   
2. 
   Yoruglik va rang sezish.
   
3. 
   Refraksiya anomaliyalari.
   

K.A. sezgi organlari ichida eng muximi bulib, u tashki muxitdan 80-90% ma’lumotni kabul kiladi. SHuning uchun xalk makoli «100 marta eshitgandan 1 marta kurgan yaxshi» deydi.

K.A. murakkab tuzilgan, faoliyat kiluvchi tizim bulib, u kuyidagi kismlardan

iborat:

1. 
   Muxofaza tizimi (kiprik,kovok,yosh bezi)
   
2. 
   Optik tizim (yosh, shoxparda,kamera, korachig,gavxar, shishasimon
   

modda)

Retseptor kismi (tur parda)

3. 
   Nerv tizimlari (kuruv nervi, markaz)
   
4. 
   Kushimcha tizimlar (kuz sokka muskullari)
   

K.A.retseptorlari elektromagnit nurlanish tabiatiga ega bulgan nurlarni (foton)

sezadi, uzgartiradi,

utkazadi va analiz kiladi.

Nurlar:-uzun, yukori chastotali 700mm (kizil)

-kalta, kam chastotali 400mm (xavo rang)

tulkinlar chegarasida seziladi, xamma ranglar yigindisi ok bulib kurinadi.

Kurish kurilayotgan jismdan aks etuvchi yoruglik natijasida xosil buladi.

Jismda yutilgan nurlardan kolganlars ranglarni vujudga keltiradi.

Kuruv ta’riflaydi

1. 
   Nurlarning tulkin uzunligi va chastota diapozonini
   
2. 
   Nur kuchi diapozonini (20-60 db)
   
3. 
   Ko’ruv utkirligini (nur sinish burchagn)
   
4. 
   Tebranish kritik chastotasini (25 v 1s)
   
5. 
   Sezgi busagasi va adaptatsiyasini (cheksiz)
   
6. 
   Rang sezishni (400-700 nm)
   
7. 
   Uzoq, yakinni kurishni (steroskopiya)
   

K.A.ning ximoya tuzilmalari:

• 
  -kipriklar kuzni begona narsalar tushishndan saklaydi
  
• 
  -kovoklar kuzni zararli ta’sirlardan, kuchli, zarar keltiruvchi yoruglikdan muxofaza kiladi.
  
• 
  -yosh shox pardani namlaydi va tushgan xim. moddalarni suyultirib zararsizlantiradi.
  

2. 
   K.A. optik (dioptrik) apparata:
   

-yosh suyukligi -shox parda

-oldingi kamera (shox parda, gavxar oralpgi)

-korachig (rangli parda teshigi)

-govxar

-keyingi kamera (shishasimon modda)

Kuzni optik apparata asosan govxar, tushuvchi nurlarni utkazib, sindirib (refraksiya) ob’ektlarni teskari xolatda tur pardaga anik kichraytirilgan shaklda aks ettiradi. Kuzni maksimal nur sindirish kuchi 70,5 dioptriya teng.

Govxar- ikki tomoni kabarik, elastik, biologik linza bulib, aylanasi buylab pay bilan tortilgan kapsula (xalta) bilan chegaralangan. Pay bog: gm uni doimo tortib, yassi kilishga karatilgan (uzokni kurishga), siliar muskullar kiskarganda bu tortish susayib, govxar kabariklanadi (yakinni kuradi)

Kuz korachiki-rangli parda markaziy kismidagi teshik bulib (1,8-7,5mm), tushuvchi markaziy nurlarni utkazadi, intensivligini uzgartiradi, korongida , xayajonda kengayadi (sim.nerv), yorugda, yakinga Karaganda torayadi (parasimpatik). Korachig refleksi mavjud.

YOsh odamlarda uzok-yakinga Karaganda gon ' kabarshugagi uzgarib, kuz optik tizimi nur sindirish kobiliyati 11,5 D diapozonida (59-70,5D) uzgaradi. Kariganda govxar elastikligi yukolib kuz yakinni noanik kuradi, uzokni kurishga moslashib kola,” i (presbiopiya).

Akkomodatsiya-ko’z optik apparatini turl -.psofadagi ob’ektlarni anik kurishga moslashishi. Bunda siliar muskullar kiskarib, bushashib govxar prikligi va nur sindirish kuchi uzgaradi (11,5 D da). Maksimal akkomodatsiya 10sm masofadagi xar / :fsh[ kurish imkonini beradi. Buni uzok vakt amalga oshirib bulmaydi, chunki akkomodatsiya mu shakl:. i charchaydi.

Kuz sokkasini tugma, anatomik tuzili:. • karab (kuz uki), optik tizim refraksiyasini kuyidagi turlari mavjud:

-emmetropiya

-miopiya

-gipermetropiya

Normal kuz optik uki uzunligi 22,5 (7,15mm+-15mm) buladi .

Astigmatizm-shox parda vertikal,gorizopgal kabarikligini turlicha bulishi tufayli nurlar refraksiyasini bir xil bulmasligi (xarflar romei)

2. 
   Typ parda bir necha kavat nerv xujayra:shridan iborat (miyaning kismi) bulib, yoruglikni sezuvchi tayokcha (120mln) va ranglarni sezuvchi kolbochkalardan (bmln) tuzilgan. Uning kuz optik uki bilan kesishgan nuktasida (fokus) sarik dog bulib, u kolbochkalardan tuzilgan, fotopatik kuruvni amalga oshiradi. Kolgan kismlarida tayokchalar bulib, ular skotopatik kuruvni amalga oshiradi.
   

Kur dog-kuruv nervini, tur pardadan chpkuvchi kismi bulib, u erda fotoretseptorlar bulmaydi, shuning uchun refraksiya natijasida u erga aks etpsh ob’ekt kurinmaydi (Mariotta).

Kuzda nurlar ni utish tartibi

• 
  1.Yoshsuyukligi _ch
  
• 
  2.SHox parda
  
• 
  3.Oldingi kamera suyukligi
  
• 
  4.Krrachig
  
• 
  5.Govxar
  
• 
  b.Shishasimon modda
  
• 
  7.Ko’ruv nerv tolalari
  
• 
  8.Tur parda:
  
• 
  -ganglioz xujayralar
  
• 
  -ichki sinaptik kavat
  
• 
  -biopolyar xujayralar
  
• 
  -tashki sinaptik kavat
  
• 
  -tayokcha va kolbochkalar
  
• 
  9.Pigment xujayralar
  
• 
  Tur pardada yoruglik, rang nurlarini kabul kilish (fotoretsepsiya) rodopsin (tayokchalar), yodopsin (kolbochkalar) pigmentlarining ishtirokida bu. (rotoximik reaksiyalar).
  
• 
  Kolbochkalarda 3 xil pigment: xlorolab ; sh), eritrolaba (kizil) va yodopsin (xavorang).
  

Bu rang kurishni buzilishi xakidagi naza, : aa isbotlaydi. (Daltonizm)

• 
  Kizilni sezmaslik-protonopiya
  
• 
  YAshilni sezmaslik-deyteranopiya
  
• 
  Kukni sezmaslik-tritonopiya.
  
• 
  Retseptorlardagi fotoximik reaksiyalap natijasida tur parda (kolbochka, tayokcha, nerv xuj.) potensiallari xosil buladi va ular elektroret; , ^ : mm a da aks etadi.
  
• 
  V.Ganglioz xujayralar xarakat potensg .on kщruv nervi tolalari (800) orkali utib, bosh miya asosida (xiazmada) kesishadi
  
• 
  -4 tepalik yukori kismi
  
• 
  -talamus
  
• 
  -gipotalamus
  

. -kuz xarakat yadrolari

• 
  -miya pustlogi
  
• 
  Kuruv informatsiyasi pustlok osti ieg i kachlaridan pustlokning ensa kismidagi 17,18,19 soxalarga boradi.
  
• 
  Xar bir yarimshar po’stloq soxalarida ik ko’z to’r pardasi aks etadi.
  
• 
  U.Kurishni tulik, keng amalga oshirish un kuz sokkasi maxsus mushaklarga (6) ega. Ular kuzni kelishgan, divergent, ailanma, kuzatuvchi, sakkad /agm xarakatlarini amalga oshiradi.
  
• 
  Kuruv markaziy (sarik dog) va pernfer; ur parda) turlariga bulinadi. Bu kuruv maydonida aks
  

etadi.

• 
  Ko’ruv maydoni anatomik tuzilishi;” Gaglik.
  
• 
  Kuruv analizatorыda ob’ekt masofasi, g a, katta-kichikligi, xajm xolati va kurish utkirligi xam idrok etiladi.
  

1. 
   Eshitish analizatorining strukturasi.
   
2. 
   Tovushni utkazish va kabul kilish.
   
3. 
   Vestibulyar analizatorining strukturasi va faoliyat kursatishi.
   

ESHITUV ANALIZATORI odamda, xayvonlarda axamiyati buyicha 2-urinda turuvchi sezgi organi.

ESHITUV ANALIZATORI odam uchun, ayniksa katta axamiyatga ega bulib, u tufayli nutk rivojlanadi, fikr almashadi, bilim oladi.

• 
  ESHITUV ANALIZATORI 3 kismdan iborat:
  
• 
  I. Periferik-1) tashki kulok, 2) urta kulok, 3) ichki kulok
  
• 
  P.Utkazuvchi
  
• 
  SH.Markaziy eshituv-miya pustlogining eshituv 41,42 maydonlari (Geshlya)
  
• 
  Kulok suprasi tovushlarni yigadi, tashki eshituv yuliga yunaltiradi, orkadan keluvchilarini chegaralaydi. (eshituvdan tashkari faoliyati bor).
  
• 
  Tashki eshituv yuli - rezonator bulib, tovushlarni utkazadi, 3000 Gs tebranishiga ega. Uning nogora parda soxa xarorati va namligini doimiy saklab, parda tarangligini doimiy saklaydi.
  
• 
  Nogora parda (0,1 mm)-tovush tulkinlarini mexanik xarakatlarga u^tkazU^vchi transformator bulib, turli yunalishdagi tolalardan tuzilgan, yuzasi 75mm, uz tebranishlariga ega, xavo tebranish tulkinlarini urta kulok, bolgacha suyakchasining xarakatiga aylantiradi.
  
• 
  Urta kulok-nogora parda va chiganok uR^tasvdagi bushlik, 3 ta kichik suyakchalari bor (bolgacha,sandoncha,
  

uzangicha). Ular mexanik tebranishni oval teshikka utkazadi.

Urta kulok bushligi nogora par dani erkin tebranishi uchun Evstaxiy nayi orkali xalkum bilan birlashgan. SHu asosda urta kulok bosimi atmosfera bosimi bilan tenglashib turadi. YUtish bulganda nay ochiladi (yukoriga kutarilish).

• 
  Urta kulokda eshituv adaptatsiyasida ishtirok etuvchi 2ta mikroskopik muskulchalar bulib, ular kuchli tovush bulganda (90db) nogora pardani, uzangini reflektor (YUmsek) tortib, tarangligini oshiradi, tebranishni chegaralaydi, uni yorilishdan saklaydi. CHeksiz kuchli tovushlarda (portlash...) nogora parda teshiladi, suyaklar tushadi, eshituv keskin susayadi
  
• 
  Oval teshikcha (3,2 mm)- urta kulokni ichki kulokdan ajratib turuvchi membrana, unga uzangi suyakchasi birikkan yuzasi nogora pardadan 22 marta kichik, shuning uchun nogora parda yirtilgan kulok eshituvi 22 marta susayadi, xavo tulkinlari bevosita teshik membranasini tebratadi.
  
• 
  ESHITUV ANALIZATORIda tovush sezishni ichki kulok bajaradi. U suyak chiganok 2,5 aylana 3,5 sm bulib, asosidan uchigacha 2ta membrana (asosiy, Reysner) utib, uni 3 ta naychalarga (daxliz, urta,nogora parda) buladi. Urta naychada endolimfa (K+) , kolgan 2 tasida perelimfa buladi, ular chiganok uchida (gelikoterma) tutashadi.
  
• 
  Urta naycha asosiy membranasida chiganok asosidan uchigacha tebranishlardan sezuvchi (fonoretseptor) 2 kator xujayralardan tuzilgan Kortiev organ joylashgan asosiy membrana fonoretseptorlari tebranishlarini sezadi, va ularni elektr potensiallariga aylantiradi. Sungra u eshituv nervi impulelari shaklida MNTga uzatiladi.
  

Ichki kulokda 2 gurux 5 xil potensiallari tafovut kilinadi:

Tovushga boglik emas

1. 
   Fonoretseptor xujayra tinchlik potensiali
   
2. 
   Endolimfa potensiali (K+ 100)
   

Tovushga boglik

3. 
   Mikrofon potensiali-fonoretseptorlarda
   
4. 
   Yigindi potensial-yukori chastotali (500Gs) tovushda
   
5. 
   Eshituv nervi potensiali -impuleli kuzgalishlar
   

ESHITUV ANALIZATORIda tovushni kabul kilish utkazish va analiz kilish tartibi:

• 
  1.Quloq suprasi
  
• 
  2.Tashki eshituv yuli
  
• 
  3.Nogora parda
  
• 
  4.3 ta suyakcha 3
  
• 
  5.Oval teshik membranasi
  
• 
  b.Perelimfa endolimfa
  
• 
  7.Fonoretseptorlar (Kortiev organ)
  
• 
  8.Eshituv nervi
  
• 
  9.Pustlok osti yadrolari
  
• 
  10.Pustlok eshituv soxasi (41, 42 maydonlar)
  
• 
  Tovush tebranish chastotasiga mos ravishda asosiy mebranasining turli kismlarida joylashgan fonoretseptorlar kuzgaladi. YUkori chastota chiganok uchida kabul kilinadi.
  
• 
  Tovush kuchini farklash kuzgalgan neyronlar soni va kuzgalish chastotasi bilan amalga oshiriladi. Ichki kiprikli fonoretseptorlar kuchli, tashkilari esa kuchsiz tovushlarni kabul kiladi.
  
• 
  Odam 16-20000 Gs (// aktova) chastotali tovush tulkinlarini kabul kiladi. YOsh ortgan sari yukori chastotali tovushni eshitish susayadi. Xayvonlarda esa bu kursatgich juda yukoridir. Eshituv sezgirligi 1000-4000 Gstebranishda yukori buladi.
  

Uzok kuchli ta’sir etuvchi tovush ta’sirida eshituv sezgirligi pasayadi, aksincha tinch sukunat sharoitida eshituv utkirligi ortadi. Eshituvni adaptatsiyasi birlamchi nogora parda va uzangi muskulchalari bilan amalga oshiriladi. Murakkab adaptatsiyada miya pustlogidan eshituv neyronlariga keluvchi efferent ta’sirlar ishtirok etadi.

Fazoviy eshituv 2 ta kulok borligi tufayli amalga oshiriladi. Bunda tovushni bitta kulok avval, ikkinchisi keyinrok (0,01 sek) sezadi. Miya pustlogida ketma-ket kabul kilingan tovushlar asosida tovushni joyi tezda va anik idrok etiladi.

Ichki kulok (labirint) chakka suyagining piramidasida joylashib vestibulyar tuzilma va chiganokdan iborat.

Vestibulyar tuzilma(VT) bulib, u yarimaylana (uch yuzadagi gravitatsiya organi ) naychalar va daxlizdan (otolit) iboratdir.

VT retseptorlari tanani tugri chizikli va aylanma xarakatlarini tezlanishi, sekinlanishi xamda bosh xolatini uzgarishlari xakidagi xabarlarni MAT yuboradi.

Natijada skelet muskullarining tonusi uzgarib tana muvozanati saklanadi.



VT organizmni xamma statik va statokinetik reflekslarini amalga oshiradi.
Mavzu: Oliy asab fiziologiyasi xossalari. Katta yarim sharlar anatomiyasi. Shartli refleks. Tormozlanish.2 soat

Savollar:

1. 
   KYAP da tormozlanish turlari.
   
2. 
   Shartli reflekslarning tashki tormozlanishi.
   
3. 
   Shartli reflekslarning ichki tormozlanishi.
   
4. 
   Oliy asab faoliyatining tiplari.
   
5. 
   Uyqu fiziologiyasi.
   

Uyqu yuksak darajadagi xayvonlar organizmining kaytarib bulmaydigan extiyojidir. Odam umrining uchdan bir kismi davriy uyku xolatida utadi.