|
Abu Ali ibn Sino (Avisenna)
Avisenna nomi bilan tanilgan, ensiklopedist-olim, faylasuf va
shifokor Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn Hasson ibn Ali ibn Sino
(980-1037) Sharq va Yevropa davlatlari olimlari orasida yuksak
nufuzga ega bo‘lgan.
Avisenna 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida
tug‘ilgan. Buxoroda u madrasaga o‘qishga kirdi, u yerda Qur'onni va
grammatika, stilistika va she'riyatni o‘rgandi. Ibn Sino yoshligida
Buxoroning eng boy kutubxonalaridan keng foydalanishi uning tibbiy
va umumilmiy tayyorgarligi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
Ibn Sino o‘sha paytda Sharqning eng ilg‘or madaniy markazi
bo‘lgan Somoniylar davlatining iqtisodiy va madaniy gullab-
yashnashi davrida olim sifatida shakllangan va rivojlangan. Siyosiy
voqealar tufayli XI asrga kelib ushbu madaniy markaz qo‘shni
Xorazmga ko‘chib o‘tganda, Ibn Sino bu yerda tashkil etilgan
olimlarning birlashmasiga, ya'ni Ma'mun akademiyasiga a'zo bo‘ldi.
Avisenna ushbu "akademiyada" eng taniqli olim Al-Beruniy,
taniqli shifokor Abul-Hasan-Xammar bilan birga ko‘rsatgan faoliyati
uning ijodiy va ilmiy faoliyatining eng samarali davriga to‘g‘ri kelgan.
1017 yildagi yangi siyosiy voqealar tufayli Ibn Sino Xorazmdan
qochadi. Keyinchalik uning ilmiy va amaliy tibbiyotdagi faoliyati va
hayoti Eronning Hamadon va Isfaxon shaxarlarida kechdi. Bu yerda u
kasalxonaga asos soldi. Bir muncha vaqt mobaynida u davlat ishlari
bilan ham mashg‘ul bo‘lgan.
Ibn Sino falsafa, matematika, fizika, astronomiya, kimyo va
boshqa ko‘plab sohalarda ko‘plab ishlarni qoldirdi. Ammo tibbiyot va
dorishunoslik sohasida, birinchi navbatda, dunyoga mashhur "Tib
qonunlari" ularning eng sarasi hisoblanadi. Ko‘p asrlar (600 yil)
mobaynida bu asarning arab, fors, turk tillarida Sharq mamlakatlarida,
lotin tilida barcha G‘arbiy Yevropa universitetlarida tibbiyotni
o‘rganishda
majburiy
qo‘llanma
bo‘lib
xizmat
qilgan.
"Tib
qonunlari"ning lotin tilidagi eng ishonchli tarjimasi Plempiyga tegishli
bo‘lib, u 1658 yilda L'vovda nashr etilgan.
"Tib qonunlari" 1019-1020 yillarda yozilgan. Unda Ibn Sino
20 yil davomida to‘plangan va tizimlangan barcha ma'lumotlar
aks ettirilgan. "Tib qonunlari" beshta kitobdan iborat bo‘lib,
anatomiya, fiziologiya, patologiya, terapiya, jarrohlik, gigiena,
ovqatlanish masalalarini qamrab oladi.
Asosiy reseptlar tahlili shuni aniq ko‘rsatadiki, Ibn Sino
o‘zining salafiy merosxo‘ri va davrining tibbiyot darajasini
bilgan. Masalan, murakkab dorilar uchun resept alifbo tartibida
emas, balki 70 dan ortiq komponentlardan tashkil topgan eng
murakkab preparatlarni
yozishdan boshlangan. Keyinchalik
oddiy reseptlar va ularning tayyorlash usullari izchil ta'rifi
kelgan.
Beshinchi
kitobning
birinchi
qismida
"Farmakopeyada
joylashgan murakkab dorilar to‘g‘risida" deb nomlangan. Bu eng
keng hajmli va X asrgacha qo‘llanilgan barcha murakkab
dorilarni (katta taryoqlar va taryoq uchun kulchalar, katta va
kichik bo‘tqalar, kukunlar, yalash uchun dorilar, siroplar va
quyultirilgan
sharbatlar,
pilyulalar,
moylar,
plastirlar
va
boshqalar) tavsiflovchi 12 ta mustaqil maqolalardan iborat. Jami
508 murakkab dorilarni tarkibi va tayyorlash usullari jamlangan.
Ibn Sino qaynash, kuydirish, sovutish, yuvish, ratifikasiya
qilish va aralashtirish kabi texnologik jarayonlarni dori vositalari
“kuchi” (terapevtik faolligiga) ta'sirini o‘rganib chiqdi. U
kimyoga qiziqqan va bu sohada ko‘p ishlagan. U fermentasiya,
koagulyasiya, erish, sublimasiya kabi kimyoviy jarayonlar bilan
tanish edi.
.
•
Dori saqlash muddati aniqlashga katta e'tibor berdi. U uzoq muddatli
saqlashni dori vositasi samaradorligini pasaytirishiga haqli ravishda
ishongan. Ibn Sinoning aytishicha, "issiq iqlim sharoitida dorilar sovuqdan
ko‘ra qisqa muddatda o‘z hususiyatlarini saqlab qoladi".
•
"Tib
qonunlari"ning
muallifi
og‘riqni
yengillashtiradigan
yoki
kamaytiruvchi dorivor moddalarning tibbiy amaliyotida o‘rganish va tatbiq
etishda katta ahamiyatga ega. Bu anesteziologiyaning dastlabki bosqichlari
edi.
U
dori
vositalarining
giyohvandlik
va
og‘riqsizlantiruvchi
xususiyatlariga ega bo‘lishini bilgan va ulardan foydalangan. Masalan,
belladonna, dolchin, mandragora, afyun, sovuq, qorni og‘riqsizlantiruvchi
vosita sifatida qo‘llagan.
•
Shunday qilib, Ibn Sino mashhur O‘rta Osiyo olimi bo‘lib, uning asarlari
uzoq asrlar davomida tibbiyot fanining nazariy va amaliy asoslari sifatida
xizmat qilgan. Uning "Tib qonunlari" ko‘p marta qayta nashr etilgan va
XVII asrga qadar Yevropa va Sharq mamlakatlaridagi oliy o‘quv yurtlarida
o‘ta muhim qo‘llanma bo‘lib kelgan.
• Nazorat savollari
• 1. Ibtidoiy jamoa va qullik davrining farmasevtikaning
rivojlanishi qanday axamiyati bor?
• 2. Hindistonda farmasevtika qanday rivojlangan?
• 3. Qadimgi Misrda farmasevtikaning rivojlanishi xaqida
nima bilasiz?
• 4. Xitoyning farmasevtikasini rivojlanishida qanday aloxida
urni mavjud?
• 5. Qadimgi Rim va Yunonistonda farmasevtika qanday
rivojlangan?
34
Эътиборингиз учун рахмат!
Do'stlaringiz bilan baham: | 
