Farhod va Shirin

Navoiyning “Layli va Majnun” dostonida an’ana va o’ziga xoslik. 

Majnun - birinchi navbatda inson. Insonning komillik-poklikka intilishida esa 

ishqi  majoziy  imtihon  maydoni.  Chunki   ana shu  maydonda inson  ishq  yo’lidagi 

dard,  kuyish-yonishlar,  jonni  kuydiruvchi  yuzlab  sho’`la-yolqinlar  ko’rasida 

toblanadi - har xil xiraliklardan poklanadi va poklikda shuhrat qozonadi ("poklikka 

mavsuf"). 

   

Ul o’tda chu ehtizoz topdi, 

   

Andoqki kerak gudoz topdi. 

   

Har g’ashlig’din erdi noqis 

   

Bo’ldi bu gudoz bila xolis. 

 

(MAT, 9-tom, 294-bet.) 

  Boshqacha aytganda, u "o’zligi"  - surati majoziyligidan qutulib, ma`naviy  - 

axloqiy  poklik darajasiga, ya`ni komil  inson darajasiga erishib,  odamlarni  maftun 

etadi ("birovga mash`uf"). Majnun ana shu darajadagi timsol bo’lib, Ilohiy zotning 

sifatlaridan  bahramand  bo’lgan-  komil  insondir.  Demak,  Majnun  majoziy  ishqda 

komillikka  erishib,  haqiqiy  ishqdan  bahramand  bo’lganlarning  Ramzidir. 

Majnunning bunday yuksak komillik darajasiga erishuvining asosiy omili Laylidir. 

Layli komillikni namoyon etadigan ko’zgudir, mazhardir. Majnun ana shu ko’zguda 

o’zini emas, balki Laylini-komillikni ko’radi: 

   

Ham Layli o’lub tilida zikri, 

   

Ham Layli o’lub ichida fikri. 

   

Har yon nazar etsa oshkoro, 

   

Layli nazarida jilva oro.   

(MAT, 9-tom, 149-bet) 

  Shuning bilan bir qatorda: 

   

Majnun sog’inib o’zini Layli, 

   

Aylar edi nozu ishva mayli. 

   

Layli o’zini sog’indi Majnun, 

   

Shukr ettiki, yori bo’ldi maqrun. 

   

Ul bu bo’ldiyu lek bu ul 

---

   

Topmadi aroda ikkilik yo’l. 

 

(MAT, 9-tom, 250-bet) 

  Demak, Majnun va Layli komillikda vahdatni - yaxlitlikni tashkil etadi. Bu 

esa  nihoyatda  baland  darajadagi  ishqning-xos  ishqning  ko’rinishi  bo’lib,  unda 

jismoniylik  emas,  balki  ma`naviylik  yetakchi  mavqeni  egallaydi.  Bunday  yuksak 

darajadagi  xos  ishqni  tushunmaydiganlar  Majnun  va  Layli  ishqi  mohiyatini  ham 

tushinmaydilar. Bular qatorida Laylining otasi ham bor, ibn Salomlar ham bor. 

  Shuning bilan bir qatorda Alisher Navoiy dostonda Majnun va Laylilar ishqi 

mohiyatini tushunuvchi va ularga yordam qo’lini cho’zganlar ham borligini Navfal 

obrazi misolida ko’rsatadi. Chunki:  

   

Navfalki Arabda erdi nodir, 

   

Tig’iga qadar, o’qig’a qodir. 

   

Yaxshiliq ila Arabda mavsum, 

   

Oromgahi bu marz ila bum… 

   

Navfal dag’i ishq ko’rgan erdi, 

   

G’am dashti aro yugurgan erdi. (MAT, 9-tom, 152-153-betlar). 

  Shu  jihatdan  Navfal  qizi  va  uning  sevgilisi  taqdirining  ijobiy  hal  qilingani 

tushinarlidir.  Ammo  Navfal  qizi  va  uning  sevgilisining  muhabbati  Majnun    va 

Laylilar  o’rtasidagi  ishq-xavos  ishqi  darajasiga  ko’tarilgan  emas.  Navfal  qizi  va 

sevgilisining o’zaro ishqi Alisher Navoiy ta`riflagan "avom ishqidurkim, …derlar: 

"falon  falonga  oshiq  bo’lubdur…  va  bu  qismning  (avom  ishqining)  biyikrak 

martabasi shar`iy nikohdurkim, bari xaloyiqqa sunnat…"   (MAT, 14-tom, 67-bet). 

  Alisher  Navoiy  dostonida  bu  ikki  xil  ishqning  talqinida  shoir  majoziy  ishq 

martabasiga  Majnun  va  Laylilar  ishqi  misolida  alohida  urg’u  beradi,  chunki  bu 

martaba  komillik  martabasi  bo’lib,  unda  "pok  ko’zni  pok  nazar  bila  pok  yuzga 

solmoqdur va pok ko’ngul ul pok yuz oshubidin ko’zg’olmoq va bu pok mazhar 

vositasi bila oshiqi pokboz mahbubi haqiqiy jamolidin bahra olmoq"dir (68-bet). 

  Demak, Alisher Navoiy mazkur dostonda hamma sohada poklikka erishgan 

komil  inson  haqidagi  mulohazalarini  Majnun  va  Layli  afsonasi  vositasida  bayon 

qiladi: 

   

Yozmoqda bu ishqi jovidona,  

---

   

Maqsudum emas edi fasona. 

   

Mazmunig’a bo’ldi ruh mayli, 

   

Afsona edi aning tufayli. (MAT, 9-tom, 310-312-betlar). 

  Shunday qilib, Alisher Navoiy "Xamsa"sidagi ikkinchi - "Farhod va Shirin", 

uchinchi - "Layli va Majnun" dostonlari haqida umumiy yo’nalish tarzida mulohaza 

yuritdik.  Agar  diqqat  bilan  qaralsa,  bu  ikki  dostonni  bir-biriga  yaqinlashtiruvchi 

mushtarak mavzu - komil inson mavzusi bor. Bu mavzu ularni bir-biriga bog’labgina 

qolmaydi, balki mavzuning har bir dostonda o’ziga xos tarzda yoritilishi ularning 

uslubiy  o’ziga  xosliklarini  namoyon  etadi,  ya`ni  "Farhod  va  Shirin"da  bu  mavzu 

ijtimoiy  faollik  ko’lamida  yoritilsa,  "Layli  va  Majnun"da  esa  asosan  ishq 

maydonidagi ichki kechinmalar, ruhiy holatlarning chuqur tasviri orqali nihoyatda 

mahorat bilan tasvirlanadi.