Fanning predmeti, mazmuni va vazifalari

1 – MA’RUZA

FANNING PREDMETI, MAZMUNI VA VAZIFALARI

REJA:

1.1. Temir yo’l transporti iqtisodiyotida nazariy qoidalardan foydalanish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish

1.2. Temir yo‘llarning ekspluatatsion xarajatlari mohiyati va tasnifi

1.3. Temir yo‘l transportida xarajatlar va tannarxni kamaytirish vazifalari

Tayanch so’z va iboralar:

Ishlab chiqarish samaradorligi, tannarx, kalkulyasiya, texnologik jarayonlar, texnik-iqtisodiy masalalar

1.1.TEMIR YO’L TRANSPORTI IQTISODIYOTIDA NAZARIY QOIDALARDAN FOYDALANISH

Temir yo‘l transportida tashish tannarxi xo‘jalikni yuritish va barcha mavjud resurslardan samarali foydalanishning muhim umumlashtiruvchi ko‘rsatkichi hisoblanadi. Unda barcha ishning sifati aks etadi – texnik qurollanganlik holati, asosiy vositalardan foydalanish darajasi, mehnat unumdorligini oshishi, yangi ilg‘or texnologiyalarni joriy etilishi, boshqaruv mehnatining sifati va korxona ishining ko‘pgina boshqa tavsiflari.

Temir yo‘l transportida tuzilmaviy islohatlar dasturida xususan, korporativ boshqaruv darajasi va temir yo‘l transporti xodimlarini ishning yakuniy natijalariga bo‘lgan moddiy manfaatdorligini o‘sish darajasini oshirish zaruriyati alohida ta’kidlanadi. Bunda islohotlar jarayonida asosan chiziqli-funksional boshqaruvdan divizional boshqaruviga o‘tish amalga oshirilyapti, bu ishlab chiqarish boshqaruvidan rentabellikni boshqarishga chaqiradi. Bu maqsadlarga erishish tarmoqda samaradorlikning muvofiqlashtirilgan ko‘rsatkichlari, moliyaviy rejalashtirish (byudjetlash) va boshqaruv hisobi tiziminiqo‘llashga asoslangan korporativ boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etishni talab etadi. SHu sababdan boshqaruv sohasida muhim vazifalar faoliyat turlari bo‘yicha xarajatlarni alohida hisobga olish, asosiy umumiy va umumxo‘jalik xarajatlarni taqsimlashni asoslashni oshirish, faoliyat turlari va tuzilmaviy bo‘linmalar bo‘yicha xarajatlarni nazorat qilish, xarajatlarni operativ tahlili va boshqarish imkoniyati hisoblanadi. Temir yo‘l transportining amaliy ishida alohida texnologik jarayonlarni yaxshilash, tashishning alohida yo‘nalishlarini optimal yuklash kabi ko‘plab texnik-iqtisodiy masalalar echiladi.

Bu masalalarni echish bilan band bo‘lgan temir yo‘l transporti mutaxassislari tashish tannarxini hisoblash uslublarini yaxshi egallagan bo‘lishlari, bu vazifalarni echishda alohida uslublarni qo‘llash xususiyatlarini bilishlari lozim. Bu uslublar qo‘llanilishining ko‘p yillik amaliyoti shuni ko‘rsatdiki, ular tarmoqni isloh qilish sharoitida ham samarali foydalanilishi mumkin.

Temir yo‘lda tashish tannarxi kalkulyasiyasi fani temir yo‘l transporti mahsulotining tannarxini aniqlash uslublarini o‘rganadi va uni tahlil qiladi. SHuningdek “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ hamda uning tuzilmaviy bo‘linmalarida yuzaga keluvchi texnik-iqtisodiy masalalarni hal etishda bu uslublarni qo‘llanishini ko‘rib chiqadi.

Mazkur fan bozor iqtisodiyoti qonunlariga, iqtisodiy nazariyaning asosiy tamoyillariga asoslanadi va transport iqtisodiyotini asosiy bo‘limlaridan biri hisoblanadi.

Temir yo‘l transporti samaradorligini oshirishni ishlab chiqarishni jadallashtirish, mavjud resurslardan samarali foydalanish, xizmatlar sifatini yaxshilash asosida amalga oshirish mumkin. Ishlab chiqarish samaradorligini baholash uchun muhim ko‘rsatkichlardan biri mahsulot, tovar va xizmatlar tannarxi hisoblanadi[1].

Temir yo‘l transportining amaliy ishida juda ko‘plab texnik-iqtisodiy masalalar echiladi. Bu masalalarga yuk va yo‘lovchi tashishning optimal variantini tashkil etish, texnologik jarayonlarni yaxshilash, harakatlanuvchi tarkib va boshqa texnikalarning o‘ta zamonaviy turlarini qo‘llash, transport va ishlab chiqarish jarayonlari boshqaruvini avtomatlashtirish samaradorligini aniqlash va boshqalar kiradi.

Yuqoridagi masalalarni echish bilan bog‘liq faoliyatni olib boruvchi xodimlar temir yo‘lda tashish va tashish ishlarining alohida turlari tannarxini hisoblash uslublari va tahlilini yaxshi bilishlari zarur. Temir yo‘l transportida ishlab chiqarish jarayonini murakkabligi sababli iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farqli ravishda tashish tannarxini hisoblash ham murakkab.

1.2. TEMIR YO‘LLARNING EKSPLUATATSION XARAJATLARI MOHIYATI VA TASNIFI

Tashish jarayoni bilan bog‘liq pullik xarajatlar ekspluatatsion xarajatlar deb aytiladi. Ekspluatatsion xarajatlar xarajat elementlari bo‘yicha rejalashtiriladi. Iqtisodiy elementlar – bu mahsulotni ishlab chiqarish uchun bir turkumli xarajatlar turidir.

Ekspluatatsion xarajatlar tuzilmasi mehnatga haq to‘lash xarajatlari, xomashyo, yoqilg‘i, elektr energiya va boshqa material xarajatlaridan tarkib topadigan moddiy xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari asosiy vositalar amortizatsiyasi, ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar va boshqa xarajatlar ham kiritiladi. Alohida moddalar xarajatlari xarajatlarni yuzaga kelish joyi bo‘yicha va temir yo‘l transporti xo‘jaliklari bo‘yicha guruhlanadi. Alohida xo‘jaliklar xarajatlarini solishtirma ulushi umumiy ekspluatatsion xarajatlar miqdorida bir xil emas. Yuqori solishtirma ulush hisobida lokomotiv xo‘jaligi (27 %), yo‘l xo‘jaligi (25 %), vagon xo‘jaligi (12 %) xarajatlari egallaydi. Bu xo‘jaliklar hissasiga umumiy ekspluatatsion xarajatlarning 64% ga yaqini to‘g‘ri keladi.

Alohida ish turlari, ishlab chiqarish operatsiyalari yoki bir turkumli operatsiyalar bo‘yicha xarajatlar mos keluvchi xarajat moddalariga birlashtiriladi.

Ekspluatatsion xarajatlar miqdoriga tashish hajmi, transportning texnik jihozlanganligi, ilg‘or texnologiyalarni joriy qilish, texnik vositalardan foydalanish va ularni yangilash jadalligi, mehnat sifati va moyilligi, resurslar va xarajatlarni me’yorlash va boshqa ko‘p omillar ta’sir etadi. Ekspluatatsion xarajatlar nomenklatura moddalari bo‘yicha rejalashtiriladi va hisobga olinadi.

Har bir moddaga ma’lum bir raqam berilgan va o‘lchov belgilangan, unga muvofiq berilgan moddaning xarajatlari miqdori aniqlanadi.

Ekspluatatsion xarajatlar ish haqi, yoqilg‘i, elektr energiya, materiallar, amortizatsiya ajratmalari xarajatlari va boshqa xarajatlar yig‘indisidan tarkib topadi. Ekspluatatsion xarajatlar temir yo‘l transporti tuzilmaviy korxonalari bo‘yicha tashishni bajarish uchun zarur bo‘lgan joriy xarajatlarni kiritgan holda hisobga olinadi.

Alohida tuzilmalar bo‘yicha xarajatlar tuzilmasi bir xil emas. U texnik jihozlanganlik, mehnat unumdorligi, materiallar, yoqilg‘i, elektr energiya narxlariga bog‘liq.

Temir yo‘lda O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom amal qiladi.

Bu Nizomda korxonalar faoliyatining moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi keltiriladi. Moliyaviy natijalar quyidagi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi: mahsulotni sotishdan olinadigan yalpi foyda (mahsulotni sotishdan olinadigan sof tushum bilan sotilgan mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi orasidagi farq); asosiy faoliyatdan olingan foyda (mahsulotni sotishdan olinadigan yalpi foyda bilan davr xarajatlari orasidagi farq plyus, minus boshqa daromadlar yoki asosiy faoliyatda ko‘rilgan zarar); umumxo‘jalikdan olingan foyda (yoki zarar) (asosiy faoliyatdan olingan jami yalpi foyda minus divident bo‘yicha daromad va davr xarajatlari plyus asosiy faoliyatdan olingan foyda asosiy faoliyatda ko‘rilgan boshqa zararlar); soliq to‘lagandan keyingi foyda (umumxo‘jalik faoliyatdan olingan foyda va favqulodda foyda va zararlar saldosining yig‘indisi); soliq to‘lagandan so‘ng korxonani ixtiyorida qoluvchi yilning sof foydasi (soliq to‘lagangacha bo‘lgan foyda minus daromad (yoki foyda) solig‘i minus yana qayerdadir hisobga olinmaydigan boshqa soliqlar).

Ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan ekspluatatsion xarajatlar asosiy va umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi. Har bir xo‘jalikning ishlab chiqarish jarayoni bilan uzviy bog‘langan, xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar asosiy xarajatlar deb aytiladi. Lekin har bir xo‘jalik uchun xos bo‘lgan asosiy xarajatlarda xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar ajratib ko‘rsatiladi.

Xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy xarajatlar tarkibiga ishlab chiqarish personalining qo‘shimcha ish haqi xarajatlari, ta’til, davlat va jamoat topshiriqlarini bajargan davri uchun to‘lovlar, forma kiyimlarini chegirma narxi, boshqaruv apparati tarkibiga kirmaydigan xodimlarning xizmat safarlari xarajatlari, texnika xavfsizligi bo‘yicha xarajatlar va hokazo kiradi.

Umumxo‘jalik xarajatlari deb, korxonani boshqarish va ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarga aytiladi. Ular o‘z navbatida boshqaruv apparatini saqlash xarajatlarisiz va boshqaruv apparatini saqlash bo‘yicha umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi.

Bu guruhga ishlab chiqarish uchastkalari (sexlari) personalining ish haqi xarajatlari, xizmat ko‘rsatish, umumxo‘jalik ahamiyatidagi bino, inshootlar va inventarlarni joriy ta’mirlash, umumxo‘jalik ahamiyatidagi asosiy vositalar amortizatsiyasi, kadrlarni tayyorlash bo‘yicha xarajatlar kiritiladi.

Tashish tannarxiga kiritilishiga nisbatan xarajatlar to‘g‘ri va egri xarajatlarga bo‘linadi.

To‘g‘ri xarajatlar bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan va to‘g‘ridan to‘g‘ri hisobga olinuvchi xujjatdan ma’lum bir tashish turining tannarxiga kiritilishi mumkin (masalan, yuk va saralash stansiyalarining xarajatlari hisob hujjatlaridan to‘g‘ri yuk tashish tannarxiga kiritilishi mumkin).

Egri xarajatlar bir necha turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi. Bu xarajatlarni ma’lum bir turdagi mahsulot tannarxiga kiritish uchun ularni avval tashish turlari bo‘yicha taqsimlash zarur. Masalan, yo‘l xo‘jaligi xarajatlarini yuk va yo‘lovchi tashish tannarxiga kiritish kerak. Ularni avval u yoki bu turdagi ish ko‘rsatkichlariga proporsional bo‘lgan ish o‘lchovlariga taqsimlaydilar.

Xarajatlarning umumiy miqdorida egri xarajatlar salmoqli hajmni tashkil etadi.

Tashish jarayoni, yuk aylanmasini o‘sishi yoki kamayishi hisobiga xarajatlar miqdorini o‘zgarishiga bog‘liq holda xarajatlar tashish hajmiga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmaganga (yoki shartli-doimiy) xarajatlarga bo‘linadi.

Bog‘liq xarajatlar deb, tashish hajmining o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional o‘lchanadigan xarajatlarga aytiladi. Bunday xarajatlarga poyezdlarni tortish uchun yoqilg‘i, elektr energiya, lokomotiv va vagonlarni ta’mirlash, ularni amortizatsiyasi va hakazo kiradi.

Shartli-doimiy xarajatlar deb, tashish hajmini o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘zgarmaydigan yoki kam o‘zgaradigan xarajatlarga aytiladi. Bu xarajatlarga temir yo‘lning doimiy qurilmalarini (tortuv nimstansiyalari, signallashtirish va aloqa qurilmalari, boshq.) joriy saqlash, ta’mirlash va ularni amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar kiradi.

Nomeklaturada temir yo‘lning ekspluatatsion va yordamchi-ko‘makchi faoliyatiga ko‘ra barcha bo‘limlar bo‘yicha xarajatlar stavkasi va o‘lchovlar ajratib ko‘rsatilgan. Nomenklatura jami 760 moddadan iborat, ulardan 288 tasi xo‘jaliklar bo‘yicha taqsimlanib, ekspluatatsion faoliyatga kiritilgan. Xo‘jalik ichida temir yo‘l transporti korxonalarida bajariladigan har bir ish turiga modda raqami beriladi va unda aniq bir ish turini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar va xarajat o‘lchovi ko‘rsatiladi.

1.3. TEMIR YO‘L TRANSPORTIDA XARAJATLAR VA TANNARXNI KAMAYTIRISH VAZIFALARI

Temir yo‘l transportini samarali boshqaruvining muhim sharti ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirish hisoblanadi.

Ekspluatatsion xarajatlarni ikkita qutb uslubi: «erishilgandan» va aniq operatsiyalar, ish turlari uchun resurslar sarfining natural me’yorlari hamda resurslarning tender narxi asosida rejalashtirish mavjud.

«Erishilgan» uslub bilan har qanday ko‘rsatkich xarajatlarini rejalashtirish bir qator salbiy jihatlarga ega:

· o‘tgan davrning haqiqiy xarajatlariga asoslanadi, ularning ma’lum bir qismi esa noratsional hisoblanadi;

· tarmoqning tejamli bo‘linmalari uchun o‘ta keskin qizg‘inlik va hisobot davrida xarajatlarni oshishiga olib kelganlar uchun esa keskin bo‘lmagan vaziyat hisoblanadi;

· qo‘shimcha tejalgan xarajatlarni rag‘batlantirmaydi, chunki har bir haqiqiy tejab qolingan so‘m korxonaning keyingi rejaviy davrida ekspluatatsion xarajatlarini va ularga asoslanadigan moliyalashtirishni aynan bir xil qisqarishini anglatadi.

Ko‘rsatilgan salbiy jihatlarga qaramay, xarajatlarni rejalashtirishda bunday yondashuvdan to‘liq kechib bo‘lmaydi, chunki bir tomondan o‘tgan davrdagi xarajatlar – obyektiv haqiqat, unga munosabat qanday bo‘lishidan qat’iy nazar uni e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi, boshqa tomondan o‘tgan davrning haqiqiy ko‘rsatkichlaridan foydalanishni to‘liq ozod etadigan joriy xarajatlarni rejalashtirishning samarali uslublari mavjud emas[2].

Temir yo‘l transporti korxonalarining joriy xarajatlari kutilayotgan tashish hajmidan kelib chiqib, hamda ko‘zda tutilayotgan texnik qayta qurollanish, harakatlanuvchi tarkib va boshqa texnik vositalardan yanada samarali foydalanish, resurslarni tejaydigan texnologiyalarni qo‘llash,mehnat sarfini qisqartirish zahiralaridan foydalanish, materiallar, yoqilg‘i, elektr energiyani tejash, shuningdek unumsiz xarajatlarni bartaraf etish bo‘yicha tadbirlar o‘tkazishni hisobga olgan holda boshqa ishlar va xizmatlar rejalashtiriladi.

Ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirish bir xil turdagi xarajatlar, ya’ni iqtisodiy elementlar bo‘yicha amalga oshiriladi.

Ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirishning mavjud tizimi bir tomondan yetarli darajada oddiy va egiluvchan, boshqa tomondan unga jiddiy kamchiliklarga xos, xususan:

· o‘tgan davrlardagi haqiqiy xarajatlarga oriyentatsiya qilinadi;

· ekspluatatsion xarajatlar kuchsiz aks ettiriladi;

· tashish tuzilmasi yetarli darajada aks etmaydi, xususan mahalliy ish va boshq.

Rejaviy xarajatlarni alohida xo‘jaliklar bo‘yicha mehnat va moddiy resurslar xarajatining me’yorlari asosida aniqlanadigan jami xarajatlar bilan mos kelmasligi alohida muammo hisoblanadi.

Solishtirma ekspluatatsion xarajatlarni asoslagan holda rejalashtirish va qisqartirishni optimallash uchun adekvat normativ baza zarur. Xarajatlarni yuk va yo‘lovchi tashish xarajati hisobiga bo‘lish va infratuzilma tashkil etuvchilarini ajratish sharoitida har bir xo‘jalik bo‘yicha ekspluatatsion xarajatlarni me’yorlash quyida ishlab chiqilgan sxema bo‘yicha amalga oshirilishi kerak.

Etalon deb, transport ishi birligi yoki normal texnologiya va harakat xavfsizligiga rioya qilishda bitta texnik birlikka to‘g‘ri keladigan minimal solishtirma xarajatlarga aytiladi. Etalon me’yorlash g‘oyasini amaliy realizatsiya qilish bir turdagi korxonalar guruhida ekspluatatsion xarajatlarning minimal miqdorini aniqlashdan iborat. Bu minimal xarajatlar berilgan korxonada xavfsiz ish va texnik vositalarni normal saqlashni ta’minlash sharoitida bir turdagi korxonalarning barcha guruhlari uchun “etalon” deb olinadi va qolgan korxonalarda ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirish uchun oriyentir bo‘lib xizmat qiladi. Etalon me’yorlash tamoyilining bosh xususiyati – “rejada” samarasi kam korxonalarni samarali korxonalarga yaqinlashtirishdir.

Xarajatlarni me’yorlash jarayoni quyidagicha namoyon bo‘ladi. Barcha tuzilmaviy bo‘linmalar ularning ishiga ta’sir etuvchi obyektiv omillarga bog‘liq holatda guruhlanadi. Yo‘l, elektr ta’minot, SSB va aloqa xo‘jaligining korxonalari uchun guruhlash asosida liniyalar kategoriyasi yotadi (yo‘l xo‘jaligi bo‘yicha – yo‘l klasslari ham).

Korxonalarning har bir guruhi hududiy kesimda bo‘linishi kerak (masalan, «Shimol», «Sharq», «Markaz», «Janub»), ular uchun hajm o‘lchovi (bog‘liq xarajatlar qismida) va 1 texnik birlik (doimiy xarajatlar kesimida) uchun etalon solishtirma xarajatlar aniqlanadi. Etalon bo‘lmagan korxonalar uchun ularning xarajatlarini etalon darajasiga keltirish algoritmi ishlab chiqiladi va bu algoritmni amalga oshirish muddatlari aniqlanadi.

Korxonalar guruhi bo‘yicha etalon xarajatlar asosida temir yo‘lning xo‘jaliklari bo‘yicha yaxlit holatda etalon xarajatlari aniqlanadi.

Alohida korxonalar bo‘yicha xarajatlarni etalon me’yorlash barcha muammolarni hal etmaydi, chunki ularning har birining ishlab chiqarish quvvatlari optimal bo‘lmasligi mumkin. Shu sababdan alohida korxonalarning xarajatlarini emas, balki xarajatlarning umumiy miqdorini minimallashtirish vazifasi qo‘yilishi kerak. Ma’lumki, umumiy optimum bo‘linmalar yig‘indisiga teng emas, shuning uchun etalon xarajatlarini har bir temir yo‘l bo‘yicha butun xo‘jaliklar uchun yaxlit aniqlanishi lozim.

Har bir xo‘jalik bo‘yicha bog‘liq xarajatlarning etalon miqdori o‘lchovning etalon miqdorini o‘lchov birligiga to‘g‘ri keluvchi bog‘liq xarajatlar qismidagi etalon solishtirma xarajatlarga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi. O‘lchov birligi uchun bog‘liq xarajatlar qismida etalon solishtirma xarajatlar berilgan xo‘jalikning korxonalar guruhi va ma’lum bir guruhga mos keluvchi sharoitlarda bajariladigan ishning solishtirma ulushi bo‘yicha etalon solishtirma xarajatlar asosida aniqlanadi.

Xo‘jalik bo‘yicha doimiy xarajatlar etaloni ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning optimal darajasi va korxonalar guruhi hamda xo‘jalikning ishida har bir korxonalar guruhining solishtirma ulushi bo‘yicha aniqlanadigan ishlab chiqarish quvvatining birligiga to‘g‘ri keladigan etalon solishtirma doimiy xarajatlardan kelib chiqib aniqlanishi kerak.

Alohida har bir xo‘jalik bo‘yicha xarajatlarni minimallashtirish tarmoq bo‘yicha xarajatlarning minimumini ta’minlamasligi mumkin. Shuning uchun tuzilmaviy bo‘linmalar va xo‘jaliklar bo‘yicha aniqlangan xarajatlar normativlari asosida tashish jarayoni (boshlang‘ich-tugatish va harakat) operatsiyalari bo‘yicha etalon xarajatlar aniqlanishi lozim.

Shunday qilib, alohida xo‘jaliklarning etalon xarajatlari va tashish jarayonining iqtisodiy asoslangan optimallashuvi asosida tashish jarayonining operatsiyalari bo‘yicha yaxlit temir yo‘llar va tarmoq bo‘yicha etalon xarajatlar aniqlanadi. Shu bilan birga bunday yondashuv takomillashuvni talab etadi, chunki u haqiqiy erishilgan natijalarga asoslanadi (mayli, yaxshi korxonalarda ham), ikkinchidan qandaydir mezonlar bo‘yicha korxonalarni bir turdagi guruhlarga birlashtirishda barcha obyektiv farqlarni hisobga olish mumkin emas, ya’ni bunday korxonalarning bir turdaligi nisbiy bo‘ladi. Shuning uchun ekspluatatsion xarajatlarni boshqarish uslublarini takomillashtirish muammosi dolzarb hisoblanadi va keyingi nazariy va amaliy tadqiqotlarni talab etadi.

Fanda ishlab chiqarish xarajatlari, tannarx va uning ahamiyati; ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi; “O‘TY” AJning xarajatlar Nomenklaturasi; ekspluatatsion xarajatlar va ularni rejalashtirish tartibi; kalkulyasiya qilish uslublari; temir yo‘l transportining alohida korxonalarida mahsulot va xizmatlar tannarxini hisoblash tartibi kabi mavzular bayon etiladi. SHuningdek xarajatlar stavkasi uslubi va uni texnik-iqtisodiy hisoblarda qo‘llash, ekspluatatsion xarajatlar, tashish tannarxini tahlil qilish masalalari ham keng yoritiladi.

МАВЗУ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ХАРАЖАТЛАРИ ВА МАҲСУЛОТ ТАННАРХИ

2-MA’RUZA

ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA MAHSULOT TANNARXI

REJA:

2.1. Xarajat tushunchasi va uning turlari

2.2. Maxsulot tannarxi tushunchasi, ko‘rsatkichlari va uni kamaytirish yo‘llari

2.3. Temir yo‘lda tashish tannarxi

Tayanch so’z va iboralar:

Ishlab chiqarish xarajatlari, xarajatlar toifasi, xarajatlar tahlili, mahsulot tannarxi, tashishtannarxi, kamayib boruvchi qaytim qonuni, aniq sharoitlarda tashish tanarxini hisoblash.

2.1. XARAJAT TUSHUNCHASI VA UNING TURLARI

Ishlab chikarish xarajatlari - bu maxsulotni ishlab chikarish uchun sarflangan xom - ashyo va ish kuchi. Ularning xajmi maxsulotni ishlab chikarish uchun sarflangan ish vakti bilan ulchanadi.

Xarajatlarni ikkita kategoriyaga ajratib farqlash kerak:

1. Ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘lik xarajatlar - bu xom - ashyo, materiallar, yoqilgi, mahsulot tayyorlovchiga beriladigan ish haki, ishlab chiqarish texnikasining amortizatsiyasi va boshqalar;

2. Aylanish xarajatlari kategoriyasi mahsulotni sotish jarayoni bilan bog‘lik bulib, u o‘z navbatida ikki ko‘rinishda bo‘lgan xarajatlar turiga bo‘linadi:

- birinchidan, ko‘shimcha aylanish xarajatlari - mahsulot narxini oshiradigan va mahsulot sotilgandan keyingi saralash va tashish xarajatlari;

- ikkinchidan, sof aylanish xarajatlari - bu sotish, marketing, reklama qilish uchun qilingan xarajatlar.

Ayrim omillar ishlab chiqarishda, korxonalarda doimo qo‘llaniladi, ular ishlab chiqarish hajmiga bog‘lik emas. Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‘lik bo‘lmagan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. Bularga misol tariqasida bank kredit to‘lovi, ijara to‘lovi, soliq - sug‘urta to‘lovlari, amortizatsiya ajratmalari, boshqaruv xarajatlari, qo‘riqlash xarajatlari va shunga o‘xshash.

O‘zgarib turuvchi ishlab chiqarish xarajatlariga xizmat ko‘rsatuvchi, ishlab chiqarishdagi mutaxassisga to‘lanadigan ish haki, xom ashyo va materiallar, yoqilg‘i, elektrenergiya va boshqalar uchun to‘lov kiradi.[1]

Xarajatlar tahlilini qisqa yoki uzoq muddatli vaqt intervalida o‘tkazish mumkin. Qiska vaqt oralig‘ida faqat o‘zgaruvchi xarajatlar o‘zgarsa, uzoq muddatli vaqt oralig‘ida o‘zgaruvchi xarajatlar ham, doimiylari ham o‘zgarishi mumkin. Qiska muddatda xarajatlarning o‘zgarishi qaytarish qonuniga bo‘ysunadi. Uning mohiyati shundaki, ishlab chiqarishda qandaydir bitta o‘zgaruvchi resurs ishlatilganda, uning foydaliligi avvaliga oshadi, keyin sekinlashadi, oxirgi mahsulot ma’lum bir bosqichda qisqaradi, oxirgi xarajatlar esa oshadi. Uzoq muddatli vaqt intervalida xarajatning o‘zgarishi ma’lum qonun doirasiga bo‘ysunadi. Firma, tashkilot ish hajmini tug‘ri tanlashga imkon beradi. Agar firma ishlab chiqarish hajmini kengaytirsa, boshlang‘ich bosqichda bu mahsulot birligiga nisbatan sarf- xarajatning samaradorligi yaxshi tarafga o‘zgaradi. Tashkilotning ishhajmi yanada oshirilsa, samaradorlik miqyosi zararli tomonga o‘zgaradi, o‘rtacha xarajatlar oshadi.

Barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, lekin asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar; korxonaning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararni hisoblashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar; daromad yoki foyda solig‘ini to‘laganga qadar olingan foyda yoki zararni hisoblashda hisobga olinadigan favqulodda zararlar.

«Nizomda» mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi berilgan. Unda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ishlab chiqarish yoki mahsulotni qayta ishlash jarayonida foydalaniladigan – tabiiy resurslar, xomashyo, yoqilg‘i, mehnat resurslari va ishlab chiqarish bilan bog‘liq boshqa xarajatlarni qiymatini aks ettirishi qayd qilingan.

Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etilishi bilan asoslanadigan bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar kiritiladi.

Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi: ishlab chiqarish material xarajatlari, ishlab chiqarish tusidagi mehnatga haq to‘lash xarajatlari, yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalari, ishlab chiqarish tusidagi asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, ishlab chiqarish ahamiyatidagi boshqa xarajatlar. Bu elementlar bo‘yicha ularning mazmuniga ko‘ra moddalar keltiriladi.

Davr xarajatlari – bu bevosita ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan sarf-xarajatlardir: boshqaruv bo‘yicha xarajatlar, mahsulotni yetkazish xarajatlari, umumxo‘jalik ahamiyatidagi xarajatlar.

Masalan, davr xarajatlariga boshqaruv personaliga kiruvchi xodimlarning mehnatiga haq to‘lash xarajatlari, boshqaruv apparatiga kiruvchi xodimlarga tegishli yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalari, korxona va uning tuzilmaviy bo‘linmalarini boshqaruv apparati xodimlarini, moddiy-texnik bazasi, transport xizmatini saqlash va hokazo kiradi. Har bir ko‘rsatkich bo‘yicha moddalar va ularning mazmuni keltirilgan.

Mustaqil bo‘limga korxonalarning ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyati natijasida olinadigan daromadlar ro‘yxati ajratilgan. Nihoyada, tovar-moddiy zahiralar, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelajak davri xarajatlariga baho beriladi va soliqqa tortiladigan bazani aniqlash tartibi yoritiladi.

Temir yo‘l transportida ekspluatatsion xarajatlar hisobi va rejalashtirish “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ xarajatlari Nomenklaturasi bilan tartibga solinadi.

Nomenklatura ikki qismdan iborat. 1-qism «Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi» deb nomlanadi. Bu qismda quyidagilar ajratib ko‘rsatiladi: temir yo‘l aksionerlik jamiyatining ekspluatatsion faoliyati.

Ishlab chiqarish tannarxi xo‘jalikning alohida tarmoqlari bo‘yicha hisoblanadi:

1. Yo‘lovchi, konteynerda tashish va tijorat ishlari xo‘jaligi (1-32mod.);

2. Lokomotiv xo‘jaligi.(41-140 mod.);

3. Vagon xo‘jaligi (151-180 mod.);

4. Yo‘l xo‘jaligi. (181- 204 mod.);

5. Fuqarolik inshootlari xo‘jaligi (205 –210 mod.);

6. Signallashtirish va aloqa xo‘jaligi (211-228 mod.);

7. Elektrlashtirish va energetika xo‘jaligi (229-235 mod.);

8. Hisoblash tovar kontoralari va tiklash poyezdlari (236-237 mod.);

9. MDH hududida xorijiy temir yo‘llar tomonidan tashishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar (238-239 mod.).

Nomenklaturada xarajatlar guruhlarga taqsimlanadi. Bu guruhlash asosiy (ekspluatatsion) va yordamchi-ko‘makchi faoliyatga taqsimlanadigan faoliyat turlari bo‘yicha amalga oshiriladi.

Ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan ekspluatatsion xarajatlar asosiy va umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi. Har bir xo‘jalikning ishlab chiqarish jarayoni bilan uzviy bog‘langan, xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar asosiy xarajatlar deb aytiladi. Lekin har bir xo‘jalik uchun xos bo‘lgan asosiy xarajatlarda xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar ajratib ko‘rsatiladi.

Xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy xarajatlar tarkibiga ishlab chiqarish personalining qo‘shimcha ish haqi xarajatlari, ta’til, davlat va jamoat topshiriqlarini bajargan davri uchun to‘lovlar, forma kiyimlarini chegirma narxi, boshqaruv apparati tarkibiga kirmaydigan xodimlarning xizmat safarlari xarajatlari, texnika xavfsizligi bo‘yicha xarajatlar va hokazo kiradi.

Umumxo‘jalik xarajatlari deb, korxonani boshqarish va ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarga aytiladi. Ular o‘z navbatida boshqaruv apparatini saqlash xarajatlarisiz va boshqaruv apparatini saqlash bo‘yicha umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi.

Bu guruhga ishlab chiqarish uchastkalari (sexlari) personalining ish haqi xarajatlari, xizmat ko‘rsatish, umumxo‘jalik ahamiyatidagi bino, inshootlar va inventarlarni joriy ta’mirlash, umumxo‘jalik ahamiyatidagi asosiy vositalar amortizatsiyasi, kadrlarni tayyorlash bo‘yicha xarajatlar kiritiladi.

Tashish tannarxiga kiritilishiga nisbatan xarajatlar to‘g‘ri va egri xarajatlarga bo‘linadi.

To‘g‘ri xarajatlar bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan va to‘g‘ridan to‘g‘ri hisobga olinuvchi xujjatdan ma’lum bir tashish turining tannarxiga kiritilishi mumkin (masalan, yuk va saralash stansiyalarining xarajatlari hisob hujjatlaridan to‘g‘ri yuk tashish tannarxiga kiritilishi mumkin).

Egri xarajatlar bir necha turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi. Bu xarajatlarni ma’lum bir turdagi mahsulot tannarxiga kiritish uchun ularni avval tashish turlari bo‘yicha taqsimlash zarur. Masalan, yo‘l xo‘jaligi xarajatlarini yuk va yo‘lovchi tashish tannarxiga kiritish kerak. Ularni avval u yoki bu turdagi ish ko‘rsatkichlariga proporsional bo‘lgan ish o‘lchovlariga taqsimlaydilar.

Xarajatlarning umumiy miqdorida egri xarajatlar salmoqli hajmni tashkil etadi.

Tashish jarayoni, yuk aylanmasini o‘sishi yoki kamayishi hisobiga xarajatlar miqdorini o‘zgarishiga bog‘liq holda xarajatlar tashish hajmiga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmaganga (yoki shartli-doimiy) xarajatlarga bo‘linadi.

Bog‘liq xarajatlar deb, tashish hajmining o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional o‘lchanadigan xarajatlarga aytiladi. Bunday xarajatlarga poyezdlarni tortish uchun yoqilg‘i, elektr energiya, lokomotiv va vagonlarni ta’mirlash, ularni amortizatsiyasi va hakazo kiradi.

Shartli-doimiy xarajatlar deb, tashish hajmini o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘zgarmaydigan yoki kam o‘zgaradigan xarajatlarga aytiladi. Bu xarajatlarga temir yo‘lning doimiy qurilmalarini (tortuv nimstansiyalari, signallashtirish va aloqa qurilmalari, boshq.) joriy saqlash, ta’mirlash va ularni amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar kiradi.

Nomeklaturada temir yo‘lning ekspluatatsion va yordamchi-ko‘makchi faoliyatiga ko‘ra barcha bo‘limlar bo‘yicha xarajatlar stavkasi va o‘lchovlar ajratib ko‘rsatilgan. Nomenklatura jami 760 moddadan iborat, ulardan 288 tasi xo‘jaliklar bo‘yicha taqsimlanib, ekspluatatsion faoliyatga kiritilgan. Xo‘jalik ichida temir yo‘l transporti korxonalarida bajariladigan har bir ish turiga modda raqami beriladi va unda aniq bir ish turini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar va xarajat o‘lchovi ko‘rsatiladi.

Masalan, 1-modda – biletlarni sotish (1000 ta jo‘natilgan yo‘lovchilar), 2-modda - bagajni qabul qilish va topshirish (1t jo‘natilgan va kelgan bagaj).

Moddalar bo‘yicha yordamchi-ko‘makchi faoliyat ham taqsimlanadi. U 301 moddadan 760 moddagacha bo‘lgan moddalarni qamrab olgan.

Biroq, agar ekspluatatsion faoliyatda moddalar raqami ketma-ketlikda 1 dan 288 gacha bo‘lsa, yordamchi-ko‘makchi faoliyat bo‘yicha esa bu holat kuzatilmaydi. Yordamchi qishloq xo‘jaligi bo‘yicha xarajat moddalari – 350-376 gacha tashkil etadi, so‘ngra konteyner tashish va tijorat ishlari xo‘jaligi 421 dan 428 gacha keladi, keyin lokomotiv xo‘jaligi 475 dan 477 gacha boshlanadi, vagon xo‘jaligi 481-483 gacha, yo‘l xo‘jaligi 501-538 gacha bo‘lgan moddalarni o‘z ichiga oladi va hokazo, ya’ni avvalgi Nomenklatura bilan qiyoslaganda qayd etilgan xo‘jaliklarda qandaydir o‘zgarishlar yuz bergani uchun bu moddalar o‘z kuchini yo‘qotib mavjud bo‘lmay qoldi.

2.2. MAXSULOT TANNARXI TUSHUNCHASI, KO‘RSATKICHLARI VA UNI KAMAYTIRISH YO‘LLARI

Tannarx - bu mahsulotni ishlab chikarishda ketgan xarajatlarning pul shaklida ifodalanishi. Tannarx - tashkilotning iqtisodiy faoliyatini belgilovchi muhim ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Tannarx majmuaviy ko‘rsatkich bo‘lib, ishlatilgan material va ish vositalarini xarakterlaydi, ish xajmini oshirishni belgilaydi, asosiy vositalarning ishlatish darajasi, samaradorlikni va tashkilotdagi ish sur’atini oshiradi. Tannarxning kamayishi juda katta ahamiyatga ega, chunki u resurslarni kam sarflab, tashkilot ish rentabelligini o‘sishga yordam beradi. Tannarxda tashkilotning butun faoliyati o‘z aksini topadi:

- ishlab chikarish jarayonini shakllantirish;

- xom ashyo, yokilgi, elektrenergiya, material va boshqa xarajatlarni kamaytirish tartibi;

- asosiy vositalarni va xarakat tarkibini ishlatish sifati va darajasi, shuningdek aylanma vositalarini ishlatish va boshkalar.

2.3. TEMIR YO‘LDA TASHISH TANNARXI

Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishda transport muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistan Respublikasi transport kompleksining xizmat ko‘rsatish bo‘lagi 10% ni tashkil kiladi. Respublikada temir yo‘lda tashish asosiy o‘rinni egallaydi va yuqori tashish ko‘rsatkichiga ega; tashish tannarxi nisbatan arzon, yuqori tezlik va harakatning muntazamligi, iqlim sharoitga bog‘lik emasligi va atrof-muhitga kam ta’sir etishi bilan ham ustuvor turadi.

Xalk xo‘jaligining yirik sub’ektlarini to‘xtovsiz zamonaviy sharoitlarda ishlashi, mamlakatning xar bir regionida temir yo‘l transporti ishi bilan uzviy bog‘liq. Temir yo‘lga taalluqli bo‘lgan omillar va tashish tannarxining arzonligi mamlakat iqtisodiy rivojlanishini belgilovchi muhim omillardan biri hisoblanadi.

Bugungi kunda tashiladigan yuklar umumiy hajmining 23% temir yo‘l transporti ulushiga to‘g‘ri keladi, agar quvur transportida tashiladigan yuklar hisobga olinmasa, temir yo‘l transportiga 89% yuk to‘g‘ri keladi. Temir yo‘l transportida tashish tannarxi avtotransportga qaraganda 3-5 marta kam, havo transportiga qaraganda esa 12-15 marta arzon hisoblanadi.

Temir yo‘lda tashish ishida avtomobil va havo yo‘llarining tashish ishlaridan ancha kam mehnat sarfi talab kilinadi; bundan tashqari elektrpoezdning tortish kuchi ekologik jihatdan boshqa transport vositalaridan ancha toza, temir yo‘l boshkaruvi ishlarining yaxshilanishi mamlakat transport ishi xarajatlarini kamayishi va uning samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega.

Tashish tannarxini arzonlashtirishning mavjud yo‘llarini aniqlash uchun xarajatlarni aniq ajratilgan moddalar, xo‘jaliklar, ish turlari, ishlab chiqarish jarayoni va xarajat elementlari bo‘yicha to‘g‘ri rejalashtirilishi kerak. Bu borada, barcha transport turlariga bir xil yondashib, transport turlariga ko‘ra ularning tannarxi xam bir-birlaridan farqqilib turadi, bularni tashish tannarxining ko‘rsatkichlari va transport tariflarini o‘rganishda esda tutmoq lozim.

Tashish tannarxini hisoblashda, yangi texnika, texnologiyalarni samaradorligi xamda, transportning bo‘limlari, xo‘jaliklari, bajarilgan xizmatlarni baholashda, zararni aniqlashda texnik — iqtisodiy baholash muhimdir.

Temir yo‘lda tashish quyidagi tashish tannarxi bilan belgilangan:

10keltirilgan tonna-km, o‘rtacha tannarxi;

10 tonna-km tannarxi;

10 yulovchi-km tannarxi.

Temir yo‘lda yo‘lovchi tashish xajmi umumiy tashish xajmining 10%ni tashkil qiladi, shuning uchun o‘rtacha tannarxda uncha farq qilmaydi. Lekin «O‘TY» AJ da tashishning o‘rtacha tannarxi taxminan yuk tashishdan 3 barobar ortiq bo‘lib kelmokda. Anik sharoitdagi yuk tashishning tannarxini xisoblash uchun maxsus xisob usullari ishlatiladi. Tashish tannarxi kompaniya, uzellar bo‘yicha, yukning turi, poezd kategoriyasi, vagon turi, tashish uchastkalarining xolati, tortish kuchi turlariga qarab keskin farqqiladi. Temir yo‘lda yuk tashishning tannarxi yukning aylanishi darajasiga bog‘lik bo‘ladi. Yuk aylanishining kichik miqdorlarida ularning tannarxi keskin oshadi, shuning uchun tannarxning to‘liqmiqdori ko‘payadi va katta xajmdagi yuk aylanishidan qimmat bo‘ladi. Tashish tannarxi, shuningdek tortuv turiga xam bog‘lik. Yuqori kuchlanishli elektr xarakat tarkibini ishlatish mehnat unumdorligini oshishiga xizmat qiladi. Elektrovozlarning ta’mirlash ishlari va xizmat ko‘rsatish xarajatlari teplovozlarnikidan ikki marta kam.

Temir yo‘lda tashish tannarxiga asosan yuk aylanmasining o‘sishi ta’sir ko‘rsatadi. Chunki umumiy xarajatlar ichida tashish xajmi bilan bevosita bog‘lik bo‘lmagan xarajatlar ko‘p qismni egallaydi. Shuning uchun yuk aylanmasi kamayib ketsa, shartli - doimiy xarajatlarning ulushi umumiy xarajatlar ichida oshib ketadi, bu esa tashishni to‘lik tannarxini oshirib yuboradi.

Tashish tannarxiga tashish masofasi xam katta ta’sir ko‘rsatadi. Boshlang‘ich va oxirgi ishlarni bajarishdagi xarajatlar yuk boradigan joylarni yirokligiga bog‘lik emas, shuningdek masofani qisqartirish tannarxini oshiradi. Shuning uchun temir yo‘llarda yuk tashishning tannarxi qisqa masofalar (25-50 km)da "O‘zbekistan temir yo‘llari" AJ bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan esa bir necha baravar yuqori.

Har bir tuzilmaviy korxona bajaradigan ish xarakteriga muvofiq tannarxni hisoblaydi. Masalan, vagon deposi bitta depo ta`miri bilan ta`mirlangan vagon, bitta ta`mirlangan konteyner, bitta yuvilgan yoki bug`langan sisterna tannarxini hisoblaydi.

Lokomotiv deposida yukli harakatda 1000 tkm brutto, yo`lovchi harakatida 1000 tkm brutto, xo`jalik harakatida 1000 lok-soat, manyovr ishida 1000 lok-soat tannarxi hisoblanadi. Stansiyalar uchun 1 tonna ortilgan va tushirilgan yuk tannarxi, bitta jo`natilgan vagon tannarxi hisoblanadi va hokazo.

Ekspluatatsiya xarajatlarini hisobga olish va hisobot shakllaridan kelib chiqib, tashish tannarxini tashish turlari, tortuv turlari bo`yicha hisoblashning alohida metodikasi mavjud. MTUda tashish turlari bo`yicha tashish tannarxini hisoblash uchun uchta uslub qo`llaniladi: 1) xarajatlarni mos keluvchi tashish turiga kiritish; 2) xarajatlar tashish turlari bo`yicha o`lchovlarga proporsional ravishda taqsimlanadi; 3) avval taqsimlangan asosiy xarajatlar yoki asosiy ish haqiga proportsional taqsimlanadi.

Yuk va yo`lovchi tashish tannarxini hisoblash uchun ekspluatatsiya xarajatlarini yuk va yo`lovchi tashishga ajratish bo`yicha jadval tuziladi. Bu yerda ikki tashish turiga ham kiradigan egri xarajatlarni taqsimlashda qiyinchiliklar tug`iladi. Ularni taqsimlash ikki usul bilan olib boriladi, ya`ni u yoki bu ish o`lchovlariga proporsional, yoki barchasiga proporsional yoki avval taqsimlangan xarajatlarning qismiga proporsional taqsimlanadi. Qolgan xarajatlar to`g`ri xarajatlar hisoblanadi yoki bevosita yuk, yoki yo`lovchi tashishga kiritiladi. Xarajatlarni taqsimlashning bu uslubi tortuv turlari bo`yicha yuk va yo`lovchi tashish tannarxi, yo`lovchi, bagaj va pochta tashish tannarxini aniqlashda qo`llaniladi.

Mintaqaviy temir yo`l uzellari bo`yicha tashish tannarxi yo`llar profili va liniyalarning joylashgan joyi, tashish hajmi va xarakteri, texnik qurollanganlik, ekspluatatsiya xususiyatlariga bog`liq holda o`zgarib turadi.

Profil va joylashgan joylarni ko`rib chiqishda nishablik va qiyaliklarni mavjudligi, ayniqsa poyezdning og`irligi va tezligiga ta`sir etuvchi hisobiy nishabliklarni; poyezdni tortish uchun yoqilg`i va elektr energiyani solishtirma xarajatiga ta`sir etuvchi og`ir profillarni, harakatlanuvchi tarkib va yo`lning ustki tuzilishini ta`mirlash va saqlash xarajatlarini; qo`shimcha saqlash xarajatlarini talab etadigan tonnel va ko`priklarni mavjudligini; poyezdlarni tortish uchun yoqilg`i va elektr energiyani solishtirma xarajatiga ta`sir etuvchi iqlim sharoiti, vagon va binolarni isitish, shpallar, aloqa liniyalari ustunlarini xizmat ko`rsatish muddati uchun xarajatlarni, shuningdek ish haqiga rayon va qo`shimcha koeffitsiyentlar, yoqilg`i, elektr energiya va materiallar narxini o`zgarib turishini hisobga olish kerak.

Tashish hajmi va xarakteri ta`sirini ko`rib chiqishda tashish zichligini; yo`nalishlar bo`yicha tashish hajmi nisbatini, vagonlarni bo`sh holda va lokomotivlarni zaxirada yurishi mavjudligini; yuk oqimi tuzilmasi va tannarxga ta`sir qiluvchi va o`zgarishiga olib keluvchi yuklangan vagonlarning dinamik yuklamasi miqdorini; yo`lovchi oqim tuzilmasi va vagon sig`imini; maxsus harakatlanuvchi tarkibni talab etuvchi yuklarni mavjudligini; yuk va yo`lovchi tashishda mavsumlar, oylar bo`yicha, shuningdek oy va sutka ichidagi tengsizliklarni; mahalliy ishni solishtirma ulushini hisobga olish zarur.

Texnik qurolanganlikni ko`rib chiqish ikki yo`llik uchastkalarni mavjudligi, stansiyalarning rivojlanganlik darajasi, tortuv turi va lokomotiv quvvati, yerning ustki tuzilishi va aloqa qurilmalarini quvvati bilan bog`liq.

Ekspluatatsiya xususiyatlari uzoq yo`nalishga harakatlanadigan poyezdlarni shakllantirish, yuk jo`natuvchilarning yo`nalish marshrutlarini shakllantirish bilan bog`liq.

Tashish tannarxini kamaytirishning ma`lum bir yo`llari mavjud. Tashish tannarxini pasayishi resurslar sarfini kamayishini bildiradi. Lekin tashish tannarxini o`zgarishini baholashda shuni hisobga olish zarurki, har doim ham tashish tannarxini kamayishi temir yo`l transporti ishini yaxshilanganidan darak bermaydi. Demak, tashish tannarxini iste`mol qilinadigan resurslar narxini kamayishiga nisbatan sekin sur`atlar bilan kamayishi resurslarni natural ko`rinishda iste`mol qilinishi ortganini bildiradi.

Tashish tannarxini o`sishi ham har doim transport ishini yaxshilanganligidan darak bermaydi. Masalan, maxsus vagonlarda yuqori tannarx bilan tashiladigan yuklar ulushini ortishi yuk tashish tannarxini o`sishiga olib keladi, biroq bu transport ishini samaradorligi kamayganini bildirmaydi.

Shuning uchun tannarxning o`zgarishini tahlil qilishda o`zgarish sabablarini aniqlash va ularni miqdoriy baholanishini amalga oshirish lozim. Tannarxning o`zgarishini baholashda tannarxning o`zgarishini tashishdan olinadigan daromadning o`zgarishi bilan taqqoslash kerak.

Tashish tannarxini kamaytirish ma`lum bir tadbirlarni o`tkazish yo`li bilan amalga oshirish mumkin. Bunday tadbirlar qatoriga tashish hajmini oshirish, harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish sifat ko`rsatkichlarini yaxshilash, mehnat unumdorligini oshirish, elektr energiya, yoqilg`i va materiallar sarfi me`yorini kamaytirish, ilg`or texnika va texnologiyalarni joriy etish, ish sifatini oshirish kabi vazifalarni kiritish mumkin.Ularni quyida ko`rib chiqamiz.

Tashish hajmini o`sishi. Tashish hajmini o`sishi bilan xarajatlar ham o`sadi, lekin tashishga nisbatan sekinroq o’sadi. Bunga asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash, yangi texnikani qo`llash, tashish jarayonini takomillashgan uslublar bilan tashkil etish, katta quvvatga ega harakatlanuvchi tarkib ishini yo`lga qo`yish, ishchi kuchidan foydalanishni yaxshilash turtki bo`ladi. Tashishni ortishi xarajatlarga bir necha yillardan keyin, ya`ni qachonki lokomotivlar, vagonlarni ta`mirlashning barcha turlari, yo`llar ta`miri oshgandagina ta`sir qilishi mumkin.

Harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish sifat ko`rsatkichlarini yaxshilash. Ba`zi bir sifat ko`rsatkichlari bilan tannarx teskari aloqa sifatida bog`langan: poyezd og`irligi, vagonning dinamik yuklamasi, uchastka tezligi, vagon sig`imi, tarkibdagi vagonlar soni. Boshqa ko`rsatkichlar bilan esa to`g`ri bog`langan bo`lib, ularga vagonlarning bo`sh holda yurish foizi, lokomotivlarning yordamchi holda yurish foizi va boshqa ko`rsatkichlar kiradi.

Mehnat unumdorligini o`sishi. Odatda mehnat unumdorligini o`sishi bilan o`rtacha oylik ish haqi miqdori ham o`sadi.

Elektr energiya, yoqilg`i va materiallar sarfi me`yorini kamayishi ham tannarxning kamayishiga ta`sir ko`rsatadi.

Ilg`or texnika va texnologiyani joriy etish. Harakatlanuvchi tarkibdan foydalanishni yaxshilash, mehnat unumdorligini o`sishi, moddiy xarajatlar solishtirma ulushini kamayishi, ishlab chiqarish xavfsizligi va mehnat muhofazasiga o`z ta`sirini o`tkazadi.

Ish sifatini oshirish harakatlanuvchi tarkibni sifatli ta`mirlash, lokomotivlarni rejadan tashqari ta`mirlash foizini kamaytirish bilan bog`liq, parkda qo`shimcha lokomotivlarni saqlash yoki yo`llarning holati yomonligi hisobiga poyezdlarning harakat tezligini chegaralash esa xarajatlarni oshishiga olib keladi.

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.P5

Show more...

2-MA’RUZA

ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA MAHSULOT TANNARXI

REJA:

2.1. Xarajat tushunchasi va uning turlari

2.2. Maxsulot tannarxi tushunchasi, ko‘rsatkichlari va uni kamaytirish yo‘llari

2.3. Temir yo‘lda tashish tannarxi

Tayanch so’z va iboralar:

Ishlab chiqarish xarajatlari, xarajatlar toifasi, xarajatlar tahlili, mahsulot tannarxi, tashishtannarxi, kamayib boruvchi qaytim qonuni, aniq sharoitlarda tashish tanarxini hisoblash.

2.1. XARAJAT TUSHUNCHASI VA UNING TURLARI

Ishlab chikarish xarajatlari - bu maxsulotni ishlab chikarish uchun sarflangan xom - ashyo va ish kuchi. Ularning xajmi maxsulotni ishlab chikarish uchun sarflangan ish vakti bilan ulchanadi.

Xarajatlarni ikkita kategoriyaga ajratib farqlash kerak:

1. Ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘lik xarajatlar - bu xom - ashyo, materiallar, yoqilgi, mahsulot tayyorlovchiga beriladigan ish haki, ishlab chiqarish texnikasining amortizatsiyasi va boshqalar;

2. Aylanish xarajatlari kategoriyasi mahsulotni sotish jarayoni bilan bog‘lik bulib, u o‘z navbatida ikki ko‘rinishda bo‘lgan xarajatlar turiga bo‘linadi:

- birinchidan, ko‘shimcha aylanish xarajatlari - mahsulot narxini oshiradigan va mahsulot sotilgandan keyingi saralash va tashish xarajatlari;

- ikkinchidan, sof aylanish xarajatlari - bu sotish, marketing, reklama qilish uchun qilingan xarajatlar.

Ayrim omillar ishlab chiqarishda, korxonalarda doimo qo‘llaniladi, ular ishlab chiqarish hajmiga bog‘lik emas. Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‘lik bo‘lmagan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. Bularga misol tariqasida bank kredit to‘lovi, ijara to‘lovi, soliq - sug‘urta to‘lovlari, amortizatsiya ajratmalari, boshqaruv xarajatlari, qo‘riqlash xarajatlari va shunga o‘xshash.

O‘zgarib turuvchi ishlab chiqarish xarajatlariga xizmat ko‘rsatuvchi, ishlab chiqarishdagi mutaxassisga to‘lanadigan ish haki, xom ashyo va materiallar, yoqilg‘i, elektrenergiya va boshqalar uchun to‘lov kiradi.[1]

Xarajatlar tahlilini qisqa yoki uzoq muddatli vaqt intervalida o‘tkazish mumkin. Qiska vaqt oralig‘ida faqat o‘zgaruvchi xarajatlar o‘zgarsa, uzoq muddatli vaqt oralig‘ida o‘zgaruvchi xarajatlar ham, doimiylari ham o‘zgarishi mumkin. Qiska muddatda xarajatlarning o‘zgarishi qaytarish qonuniga bo‘ysunadi. Uning mohiyati shundaki, ishlab chiqarishda qandaydir bitta o‘zgaruvchi resurs ishlatilganda, uning foydaliligi avvaliga oshadi, keyin sekinlashadi, oxirgi mahsulot ma’lum bir bosqichda qisqaradi, oxirgi xarajatlar esa oshadi. Uzoq muddatli vaqt intervalida xarajatning o‘zgarishi ma’lum qonun doirasiga bo‘ysunadi. Firma, tashkilot ish hajmini tug‘ri tanlashga imkon beradi. Agar firma ishlab chiqarish hajmini kengaytirsa, boshlang‘ich bosqichda bu mahsulot birligiga nisbatan sarf- xarajatning samaradorligi yaxshi tarafga o‘zgaradi. Tashkilotning ishhajmi yanada oshirilsa, samaradorlik miqyosi zararli tomonga o‘zgaradi, o‘rtacha xarajatlar oshadi.

Barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, lekin asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar; korxonaning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararni hisoblashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar; daromad yoki foyda solig‘ini to‘laganga qadar olingan foyda yoki zararni hisoblashda hisobga olinadigan favqulodda zararlar.

«Nizomda» mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi berilgan. Unda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ishlab chiqarish yoki mahsulotni qayta ishlash jarayonida foydalaniladigan – tabiiy resurslar, xomashyo, yoqilg‘i, mehnat resurslari va ishlab chiqarish bilan bog‘liq boshqa xarajatlarni qiymatini aks ettirishi qayd qilingan.

Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etilishi bilan asoslanadigan bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar kiritiladi.

Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi: ishlab chiqarish material xarajatlari, ishlab chiqarish tusidagi mehnatga haq to‘lash xarajatlari, yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalari, ishlab chiqarish tusidagi asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, ishlab chiqarish ahamiyatidagi boshqa xarajatlar. Bu elementlar bo‘yicha ularning mazmuniga ko‘ra moddalar keltiriladi.

Davr xarajatlari – bu bevosita ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan sarf-xarajatlardir: boshqaruv bo‘yicha xarajatlar, mahsulotni yetkazish xarajatlari, umumxo‘jalik ahamiyatidagi xarajatlar.

Masalan, davr xarajatlariga boshqaruv personaliga kiruvchi xodimlarning mehnatiga haq to‘lash xarajatlari, boshqaruv apparatiga kiruvchi xodimlarga tegishli yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalari, korxona va uning tuzilmaviy bo‘linmalarini boshqaruv apparati xodimlarini, moddiy-texnik bazasi, transport xizmatini saqlash va hokazo kiradi. Har bir ko‘rsatkich bo‘yicha moddalar va ularning mazmuni keltirilgan.

Mustaqil bo‘limga korxonalarning ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyati natijasida olinadigan daromadlar ro‘yxati ajratilgan. Nihoyada, tovar-moddiy zahiralar, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelajak davri xarajatlariga baho beriladi va soliqqa tortiladigan bazani aniqlash tartibi yoritiladi.

Temir yo‘l transportida ekspluatatsion xarajatlar hisobi va rejalashtirish “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ xarajatlari Nomenklaturasi bilan tartibga solinadi.

Nomenklatura ikki qismdan iborat. 1-qism «Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi» deb nomlanadi. Bu qismda quyidagilar ajratib ko‘rsatiladi: temir yo‘l aksionerlik jamiyatining ekspluatatsion faoliyati.

Ishlab chiqarish tannarxi xo‘jalikning alohida tarmoqlari bo‘yicha hisoblanadi:

1. Yo‘lovchi, konteynerda tashish va tijorat ishlari xo‘jaligi (1-32mod.);

2. Lokomotiv xo‘jaligi.(41-140 mod.);

3. Vagon xo‘jaligi (151-180 mod.);

4. Yo‘l xo‘jaligi. (181- 204 mod.);

5. Fuqarolik inshootlari xo‘jaligi (205 –210 mod.);

6. Signallashtirish va aloqa xo‘jaligi (211-228 mod.);

7. Elektrlashtirish va energetika xo‘jaligi (229-235 mod.);

8. Hisoblash tovar kontoralari va tiklash poyezdlari (236-237 mod.);

9. MDH hududida xorijiy temir yo‘llar tomonidan tashishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar (238-239 mod.).

Nomenklaturada xarajatlar guruhlarga taqsimlanadi. Bu guruhlash asosiy (ekspluatatsion) va yordamchi-ko‘makchi faoliyatga taqsimlanadigan faoliyat turlari bo‘yicha amalga oshiriladi.

Ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan ekspluatatsion xarajatlar asosiy va umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi. Har bir xo‘jalikning ishlab chiqarish jarayoni bilan uzviy bog‘langan, xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar asosiy xarajatlar deb aytiladi. Lekin har bir xo‘jalik uchun xos bo‘lgan asosiy xarajatlarda xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar ajratib ko‘rsatiladi.

Xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy xarajatlar tarkibiga ishlab chiqarish personalining qo‘shimcha ish haqi xarajatlari, ta’til, davlat va jamoat topshiriqlarini bajargan davri uchun to‘lovlar, forma kiyimlarini chegirma narxi, boshqaruv apparati tarkibiga kirmaydigan xodimlarning xizmat safarlari xarajatlari, texnika xavfsizligi bo‘yicha xarajatlar va hokazo kiradi.

Umumxo‘jalik xarajatlari deb, korxonani boshqarish va ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarga aytiladi. Ular o‘z navbatida boshqaruv apparatini saqlash xarajatlarisiz va boshqaruv apparatini saqlash bo‘yicha umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi.

Bu guruhga ishlab chiqarish uchastkalari (sexlari) personalining ish haqi xarajatlari, xizmat ko‘rsatish, umumxo‘jalik ahamiyatidagi bino, inshootlar va inventarlarni joriy ta’mirlash, umumxo‘jalik ahamiyatidagi asosiy vositalar amortizatsiyasi, kadrlarni tayyorlash bo‘yicha xarajatlar kiritiladi.

Tashish tannarxiga kiritilishiga nisbatan xarajatlar to‘g‘ri va egri xarajatlarga bo‘linadi.

To‘g‘ri xarajatlar bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan va to‘g‘ridan to‘g‘ri hisobga olinuvchi xujjatdan ma’lum bir tashish turining tannarxiga kiritilishi mumkin (masalan, yuk va saralash stansiyalarining xarajatlari hisob hujjatlaridan to‘g‘ri yuk tashish tannarxiga kiritilishi mumkin).

Egri xarajatlar bir necha turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi. Bu xarajatlarni ma’lum bir turdagi mahsulot tannarxiga kiritish uchun ularni avval tashish turlari bo‘yicha taqsimlash zarur. Masalan, yo‘l xo‘jaligi xarajatlarini yuk va yo‘lovchi tashish tannarxiga kiritish kerak. Ularni avval u yoki bu turdagi ish ko‘rsatkichlariga proporsional bo‘lgan ish o‘lchovlariga taqsimlaydilar.

Xarajatlarning umumiy miqdorida egri xarajatlar salmoqli hajmni tashkil etadi.

Tashish jarayoni, yuk aylanmasini o‘sishi yoki kamayishi hisobiga xarajatlar miqdorini o‘zgarishiga bog‘liq holda xarajatlar tashish hajmiga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmaganga (yoki shartli-doimiy) xarajatlarga bo‘linadi.

Bog‘liq xarajatlar deb, tashish hajmining o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional o‘lchanadigan xarajatlarga aytiladi. Bunday xarajatlarga poyezdlarni tortish uchun yoqilg‘i, elektr energiya, lokomotiv va vagonlarni ta’mirlash, ularni amortizatsiyasi va hakazo kiradi.

Shartli-doimiy xarajatlar deb, tashish hajmini o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘zgarmaydigan yoki kam o‘zgaradigan xarajatlarga aytiladi. Bu xarajatlarga temir yo‘lning doimiy qurilmalarini (tortuv nimstansiyalari, signallashtirish va aloqa qurilmalari, boshq.) joriy saqlash, ta’mirlash va ularni amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar kiradi.

Nomeklaturada temir yo‘lning ekspluatatsion va yordamchi-ko‘makchi faoliyatiga ko‘ra barcha bo‘limlar bo‘yicha xarajatlar stavkasi va o‘lchovlar ajratib ko‘rsatilgan. Nomenklatura jami 760 moddadan iborat, ulardan 288 tasi xo‘jaliklar bo‘yicha taqsimlanib, ekspluatatsion faoliyatga kiritilgan. Xo‘jalik ichida temir yo‘l transporti korxonalarida bajariladigan har bir ish turiga modda raqami beriladi va unda aniq bir ish turini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar va xarajat o‘lchovi ko‘rsatiladi.

Masalan, 1-modda – biletlarni sotish (1000 ta jo‘natilgan yo‘lovchilar), 2-modda - bagajni qabul qilish va topshirish (1t jo‘natilgan va kelgan bagaj).

Moddalar bo‘yicha yordamchi-ko‘makchi faoliyat ham taqsimlanadi. U 301 moddadan 760 moddagacha bo‘lgan moddalarni qamrab olgan.

Biroq, agar ekspluatatsion faoliyatda moddalar raqami ketma-ketlikda 1 dan 288 gacha bo‘lsa, yordamchi-ko‘makchi faoliyat bo‘yicha esa bu holat kuzatilmaydi. Yordamchi qishloq xo‘jaligi bo‘yicha xarajat moddalari – 350-376 gacha tashkil etadi, so‘ngra konteyner tashish va tijorat ishlari xo‘jaligi 421 dan 428 gacha keladi, keyin lokomotiv xo‘jaligi 475 dan 477 gacha boshlanadi, vagon xo‘jaligi 481-483 gacha, yo‘l xo‘jaligi 501-538 gacha bo‘lgan moddalarni o‘z ichiga oladi va hokazo, ya’ni avvalgi Nomenklatura bilan qiyoslaganda qayd etilgan xo‘jaliklarda qandaydir o‘zgarishlar yuz bergani uchun bu moddalar o‘z kuchini yo‘qotib mavjud bo‘lmay qoldi.

2.2. MAXSULOT TANNARXI TUSHUNCHASI, KO‘RSATKICHLARI VA UNI KAMAYTIRISH YO‘LLARI

Tannarx - bu mahsulotni ishlab chikarishda ketgan xarajatlarning pul shaklida ifodalanishi. Tannarx - tashkilotning iqtisodiy faoliyatini belgilovchi muhim ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Tannarx majmuaviy ko‘rsatkich bo‘lib, ishlatilgan material va ish vositalarini xarakterlaydi, ish xajmini oshirishni belgilaydi, asosiy vositalarning ishlatish darajasi, samaradorlikni va tashkilotdagi ish sur’atini oshiradi. Tannarxning kamayishi juda katta ahamiyatga ega, chunki u resurslarni kam sarflab, tashkilot ish rentabelligini o‘sishga yordam beradi. Tannarxda tashkilotning butun faoliyati o‘z aksini topadi:

- ishlab chikarish jarayonini shakllantirish;

- xom ashyo, yokilgi, elektrenergiya, material va boshqa xarajatlarni kamaytirish tartibi;

- asosiy vositalarni va xarakat tarkibini ishlatish sifati va darajasi, shuningdek aylanma vositalarini ishlatish va boshkalar.

2.3. TEMIR YO‘LDA TASHISH TANNARXI

Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishda transport muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistan Respublikasi transport kompleksining xizmat ko‘rsatish bo‘lagi 10% ni tashkil kiladi. Respublikada temir yo‘lda tashish asosiy o‘rinni egallaydi va yuqori tashish ko‘rsatkichiga ega; tashish tannarxi nisbatan arzon, yuqori tezlik va harakatning muntazamligi, iqlim sharoitga bog‘lik emasligi va atrof-muhitga kam ta’sir etishi bilan ham ustuvor turadi.

Xalk xo‘jaligining yirik sub’ektlarini to‘xtovsiz zamonaviy sharoitlarda ishlashi, mamlakatning xar bir regionida temir yo‘l transporti ishi bilan uzviy bog‘liq. Temir yo‘lga taalluqli bo‘lgan omillar va tashish tannarxining arzonligi mamlakat iqtisodiy rivojlanishini belgilovchi muhim omillardan biri hisoblanadi.

Bugungi kunda tashiladigan yuklar umumiy hajmining 23% temir yo‘l transporti ulushiga to‘g‘ri keladi, agar quvur transportida tashiladigan yuklar hisobga olinmasa, temir yo‘l transportiga 89% yuk to‘g‘ri keladi. Temir yo‘l transportida tashish tannarxi avtotransportga qaraganda 3-5 marta kam, havo transportiga qaraganda esa 12-15 marta arzon hisoblanadi.

Temir yo‘lda tashish ishida avtomobil va havo yo‘llarining tashish ishlaridan ancha kam mehnat sarfi talab kilinadi; bundan tashqari elektrpoezdning tortish kuchi ekologik jihatdan boshqa transport vositalaridan ancha toza, temir yo‘l boshkaruvi ishlarining yaxshilanishi mamlakat transport ishi xarajatlarini kamayishi va uning samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega.

Tashish tannarxini arzonlashtirishning mavjud yo‘llarini aniqlash uchun xarajatlarni aniq ajratilgan moddalar, xo‘jaliklar, ish turlari, ishlab chiqarish jarayoni va xarajat elementlari bo‘yicha to‘g‘ri rejalashtirilishi kerak. Bu borada, barcha transport turlariga bir xil yondashib, transport turlariga ko‘ra ularning tannarxi xam bir-birlaridan farqqilib turadi, bularni tashish tannarxining ko‘rsatkichlari va transport tariflarini o‘rganishda esda tutmoq lozim.

Tashish tannarxini hisoblashda, yangi texnika, texnologiyalarni samaradorligi xamda, transportning bo‘limlari, xo‘jaliklari, bajarilgan xizmatlarni baholashda, zararni aniqlashda texnik — iqtisodiy baholash muhimdir.

Temir yo‘lda tashish quyidagi tashish tannarxi bilan belgilangan:

10keltirilgan tonna-km, o‘rtacha tannarxi;

10 tonna-km tannarxi;

10 yulovchi-km tannarxi.

Temir yo‘lda yo‘lovchi tashish xajmi umumiy tashish xajmining 10%ni tashkil qiladi, shuning uchun o‘rtacha tannarxda uncha farq qilmaydi. Lekin «O‘TY» AJ da tashishning o‘rtacha tannarxi taxminan yuk tashishdan 3 barobar ortiq bo‘lib kelmokda. Anik sharoitdagi yuk tashishning tannarxini xisoblash uchun maxsus xisob usullari ishlatiladi. Tashish tannarxi kompaniya, uzellar bo‘yicha, yukning turi, poezd kategoriyasi, vagon turi, tashish uchastkalarining xolati, tortish kuchi turlariga qarab keskin farqqiladi. Temir yo‘lda yuk tashishning tannarxi yukning aylanishi darajasiga bog‘lik bo‘ladi. Yuk aylanishining kichik miqdorlarida ularning tannarxi keskin oshadi, shuning uchun tannarxning to‘liqmiqdori ko‘payadi va katta xajmdagi yuk aylanishidan qimmat bo‘ladi. Tashish tannarxi, shuningdek tortuv turiga xam bog‘lik. Yuqori kuchlanishli elektr xarakat tarkibini ishlatish mehnat unumdorligini oshishiga xizmat qiladi. Elektrovozlarning ta’mirlash ishlari va xizmat ko‘rsatish xarajatlari teplovozlarnikidan ikki marta kam.

Temir yo‘lda tashish tannarxiga asosan yuk aylanmasining o‘sishi ta’sir ko‘rsatadi. Chunki umumiy xarajatlar ichida tashish xajmi bilan bevosita bog‘lik bo‘lmagan xarajatlar ko‘p qismni egallaydi. Shuning uchun yuk aylanmasi kamayib ketsa, shartli - doimiy xarajatlarning ulushi umumiy xarajatlar ichida oshib ketadi, bu esa tashishni to‘lik tannarxini oshirib yuboradi.

Tashish tannarxiga tashish masofasi xam katta ta’sir ko‘rsatadi. Boshlang‘ich va oxirgi ishlarni bajarishdagi xarajatlar yuk boradigan joylarni yirokligiga bog‘lik emas, shuningdek masofani qisqartirish tannarxini oshiradi. Shuning uchun temir yo‘llarda yuk tashishning tannarxi qisqa masofalar (25-50 km)da "O‘zbekistan temir yo‘llari" AJ bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan esa bir necha baravar yuqori.

Har bir tuzilmaviy korxona bajaradigan ish xarakteriga muvofiq tannarxni hisoblaydi. Masalan, vagon deposi bitta depo ta`miri bilan ta`mirlangan vagon, bitta ta`mirlangan konteyner, bitta yuvilgan yoki bug`langan sisterna tannarxini hisoblaydi.

Lokomotiv deposida yukli harakatda 1000 tkm brutto, yo`lovchi harakatida 1000 tkm brutto, xo`jalik harakatida 1000 lok-soat, manyovr ishida 1000 lok-soat tannarxi hisoblanadi. Stansiyalar uchun 1 tonna ortilgan va tushirilgan yuk tannarxi, bitta jo`natilgan vagon tannarxi hisoblanadi va hokazo.

Ekspluatatsiya xarajatlarini hisobga olish va hisobot shakllaridan kelib chiqib, tashish tannarxini tashish turlari, tortuv turlari bo`yicha hisoblashning alohida metodikasi mavjud. MTUda tashish turlari bo`yicha tashish tannarxini hisoblash uchun uchta uslub qo`llaniladi: 1) xarajatlarni mos keluvchi tashish turiga kiritish; 2) xarajatlar tashish turlari bo`yicha o`lchovlarga proporsional ravishda taqsimlanadi; 3) avval taqsimlangan asosiy xarajatlar yoki asosiy ish haqiga proportsional taqsimlanadi.

Yuk va yo`lovchi tashish tannarxini hisoblash uchun ekspluatatsiya xarajatlarini yuk va yo`lovchi tashishga ajratish bo`yicha jadval tuziladi. Bu yerda ikki tashish turiga ham kiradigan egri xarajatlarni taqsimlashda qiyinchiliklar tug`iladi. Ularni taqsimlash ikki usul bilan olib boriladi, ya`ni u yoki bu ish o`lchovlariga proporsional, yoki barchasiga proporsional yoki avval taqsimlangan xarajatlarning qismiga proporsional taqsimlanadi. Qolgan xarajatlar to`g`ri xarajatlar hisoblanadi yoki bevosita yuk, yoki yo`lovchi tashishga kiritiladi. Xarajatlarni taqsimlashning bu uslubi tortuv turlari bo`yicha yuk va yo`lovchi tashish tannarxi, yo`lovchi, bagaj va pochta tashish tannarxini aniqlashda qo`llaniladi.

Mintaqaviy temir yo`l uzellari bo`yicha tashish tannarxi yo`llar profili va liniyalarning joylashgan joyi, tashish hajmi va xarakteri, texnik qurollanganlik, ekspluatatsiya xususiyatlariga bog`liq holda o`zgarib turadi.

Profil va joylashgan joylarni ko`rib chiqishda nishablik va qiyaliklarni mavjudligi, ayniqsa poyezdning og`irligi va tezligiga ta`sir etuvchi hisobiy nishabliklarni; poyezdni tortish uchun yoqilg`i va elektr energiyani solishtirma xarajatiga ta`sir etuvchi og`ir profillarni, harakatlanuvchi tarkib va yo`lning ustki tuzilishini ta`mirlash va saqlash xarajatlarini; qo`shimcha saqlash xarajatlarini talab etadigan tonnel va ko`priklarni mavjudligini; poyezdlarni tortish uchun yoqilg`i va elektr energiyani solishtirma xarajatiga ta`sir etuvchi iqlim sharoiti, vagon va binolarni isitish, shpallar, aloqa liniyalari ustunlarini xizmat ko`rsatish muddati uchun xarajatlarni, shuningdek ish haqiga rayon va qo`shimcha koeffitsiyentlar, yoqilg`i, elektr energiya va materiallar narxini o`zgarib turishini hisobga olish kerak.

Tashish hajmi va xarakteri ta`sirini ko`rib chiqishda tashish zichligini; yo`nalishlar bo`yicha tashish hajmi nisbatini, vagonlarni bo`sh holda va lokomotivlarni zaxirada yurishi mavjudligini; yuk oqimi tuzilmasi va tannarxga ta`sir qiluvchi va o`zgarishiga olib keluvchi yuklangan vagonlarning dinamik yuklamasi miqdorini; yo`lovchi oqim tuzilmasi va vagon sig`imini; maxsus harakatlanuvchi tarkibni talab etuvchi yuklarni mavjudligini; yuk va yo`lovchi tashishda mavsumlar, oylar bo`yicha, shuningdek oy va sutka ichidagi tengsizliklarni; mahalliy ishni solishtirma ulushini hisobga olish zarur.

Texnik qurolanganlikni ko`rib chiqish ikki yo`llik uchastkalarni mavjudligi, stansiyalarning rivojlanganlik darajasi, tortuv turi va lokomotiv quvvati, yerning ustki tuzilishi va aloqa qurilmalarini quvvati bilan bog`liq.

Ekspluatatsiya xususiyatlari uzoq yo`nalishga harakatlanadigan poyezdlarni shakllantirish, yuk jo`natuvchilarning yo`nalish marshrutlarini shakllantirish bilan bog`liq.

Tashish tannarxini kamaytirishning ma`lum bir yo`llari mavjud. Tashish tannarxini pasayishi resurslar sarfini kamayishini bildiradi. Lekin tashish tannarxini o`zgarishini baholashda shuni hisobga olish zarurki, har doim ham tashish tannarxini kamayishi temir yo`l transporti ishini yaxshilanganidan darak bermaydi. Demak, tashish tannarxini iste`mol qilinadigan resurslar narxini kamayishiga nisbatan sekin sur`atlar bilan kamayishi resurslarni natural ko`rinishda iste`mol qilinishi ortganini bildiradi.

Tashish tannarxini o`sishi ham har doim transport ishini yaxshilanganligidan darak bermaydi. Masalan, maxsus vagonlarda yuqori tannarx bilan tashiladigan yuklar ulushini ortishi yuk tashish tannarxini o`sishiga olib keladi, biroq bu transport ishini samaradorligi kamayganini bildirmaydi.

Shuning uchun tannarxning o`zgarishini tahlil qilishda o`zgarish sabablarini aniqlash va ularni miqdoriy baholanishini amalga oshirish lozim. Tannarxning o`zgarishini baholashda tannarxning o`zgarishini tashishdan olinadigan daromadning o`zgarishi bilan taqqoslash kerak.

Tashish tannarxini kamaytirish ma`lum bir tadbirlarni o`tkazish yo`li bilan amalga oshirish mumkin. Bunday tadbirlar qatoriga tashish hajmini oshirish, harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish sifat ko`rsatkichlarini yaxshilash, mehnat unumdorligini oshirish, elektr energiya, yoqilg`i va materiallar sarfi me`yorini kamaytirish, ilg`or texnika va texnologiyalarni joriy etish, ish sifatini oshirish kabi vazifalarni kiritish mumkin.Ularni quyida ko`rib chiqamiz.

Tashish hajmini o`sishi. Tashish hajmini o`sishi bilan xarajatlar ham o`sadi, lekin tashishga nisbatan sekinroq o’sadi. Bunga asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash, yangi texnikani qo`llash, tashish jarayonini takomillashgan uslublar bilan tashkil etish, katta quvvatga ega harakatlanuvchi tarkib ishini yo`lga qo`yish, ishchi kuchidan foydalanishni yaxshilash turtki bo`ladi. Tashishni ortishi xarajatlarga bir necha yillardan keyin, ya`ni qachonki lokomotivlar, vagonlarni ta`mirlashning barcha turlari, yo`llar ta`miri oshgandagina ta`sir qilishi mumkin.

Harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish sifat ko`rsatkichlarini yaxshilash. Ba`zi bir sifat ko`rsatkichlari bilan tannarx teskari aloqa sifatida bog`langan: poyezd og`irligi, vagonning dinamik yuklamasi, uchastka tezligi, vagon sig`imi, tarkibdagi vagonlar soni. Boshqa ko`rsatkichlar bilan esa to`g`ri bog`langan bo`lib, ularga vagonlarning bo`sh holda yurish foizi, lokomotivlarning yordamchi holda yurish foizi va boshqa ko`rsatkichlar kiradi.

Mehnat unumdorligini o`sishi. Odatda mehnat unumdorligini o`sishi bilan o`rtacha oylik ish haqi miqdori ham o`sadi.

Elektr energiya, yoqilg`i va materiallar sarfi me`yorini kamayishi ham tannarxning kamayishiga ta`sir ko`rsatadi.

Ilg`or texnika va texnologiyani joriy etish. Harakatlanuvchi tarkibdan foydalanishni yaxshilash, mehnat unumdorligini o`sishi, moddiy xarajatlar solishtirma ulushini kamayishi, ishlab chiqarish xavfsizligi va mehnat muhofazasiga o`z ta`sirini o`tkazadi.

Ish sifatini oshirish harakatlanuvchi tarkibni sifatli ta`mirlash, lokomotivlarni rejadan tashqari ta`mirlash foizini kamaytirish bilan bog`liq, parkda qo`shimcha lokomotivlarni saqlash yoki yo`llarning holati yomonligi hisobiga poyezdlarning harakat tezligini chegaralash esa xarajatlarni oshishiga olib keladi.

МАВЗУ. МАҲСУЛОТ (ИШ, ХИЗМАТЛАР)НИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВА СОТИШ ХАРАЖАТЛАРИ ТАРКИБИ ҲАМДА МОЛИЯВИЙ НАТИЖАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ТАРТИБИ ТЎҒРИСИДА НИЗОМ

3-MA’RUZA

MAHSULOT (ISH, XIZMATLAR)NI ISHLAB CHIQARISH VA SOTISH XARAJATLARI TARKIBI HAMDA MOLIYAVIY NATIJALARNI SHAKLLANTIRISH TARTIBI TO‘G‘RISIDA NIZOM

REJA:

1.1. Xarajatlarni guruhlash

1.2. Mahsulot (ish, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiluvchi xarajatlar tarkibi

1.3. Davr xarajatlari

Tayanch so’z va iboralar:

Mahsulot, ish, xizmat, ishlab chiqarish, sotish, zarar, foyda, yalpi foyda, umumxo’jalik, soliq, resurslar, to’g’ri, egri xarajatlar

3.1. XARAJATLARNI GURUHLASH

Ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxi korxona (firma)ga uni ishlab chiqarish va sotish qanchaga tushishini ko‘rsatadi.

Tannarxni aniqlash uchun u yoki bu turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni aniqlash lozim, bu o‘z navbatidatannarxga kiritiladigan xarajatlar tarkibi va tasnifini bilishni talab etadi. Bunda mahsulot(ish, xizmat)ni ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha xarajatlarni aniqlashning yagona metodologik asoslari ta’minlanishi kerak. Bu va boshqa masalalar O‘zR VM tomonidan 1999yil 5 fevralda 54-sonli Qarori bilan tasdiqlangan.

Bu Nizomda korxonalar faoliyatining moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi keltiriladi. Moliyaviy natijalar quyidagi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi: mahsulotni sotishdan olinadigan yalpi foyda (mahsulotni sotishdan olinadigan sof tushum bilan sotilgan mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi orasidagi farq); asosiy faoliyatdan olingan foyda (mahsulotni sotishdan olinadigan yalpi foyda bilan davr xarajatlari orasidagi farq plyus, minus boshqa daromadlar yoki asosiy faoliyatda ko‘rilgan zarar); umumxo‘jalikdan olingan foyda (yoki zarar) (asosiy faoliyatdan olingan jami yalpi foyda minus divident bo‘yicha daromad va davr xarajatlari plyus asosiy faoliyatdan olingan foyda asosiy faoliyatda ko‘rilgan boshqa zararlar); soliq to‘lagandan keyingi foyda (umumxo‘jalik faoliyatdan olingan foyda va favqulodda foyda va zararlar saldosining yig‘indisi); soliq to‘lagandan so‘ng korxonani ixtiyorida qoluvchi yilning sof foydasi (soliq to‘lagangacha bo‘lgan foyda minus daromad (yoki foyda) solig‘i minus yana qayerdadir hisobga olinmaydigan boshqa soliqlar).

Bu xujjatda korxonalarning xo‘jalik faoliyatida yuzaga keluvchi xarajatlar ro‘yxati beriladi.

Barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, lekin asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar; korxonaning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararni hisoblashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar; daromad yoki foyda solig‘ini to‘laganga qadar olingan foyda yoki zararni hisoblashda hisobga olinadigan favqulodda zararlar.

3.2. MAHSULOT (ISH, XIZMATLAR)NING ISHLAB CHIQARISH TANNARXIGA KIRITILUVCHI XARAJATLAR TARKIBI

Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi to’g’risidagi xujjatda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ishlab chiqarish yoki mahsulotni qayta ishlash jarayonida foydalaniladigan – tabiiy resurslar, xomashyo, yoqilg‘i, mehnat resurslari va ishlab chiqarish bilan bog‘liq boshqa xarajatlarni qiymatini aks ettirishi qayd qilingan.

Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etilishi bilan asoslanadigan bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar kiritiladi.[1]

Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi: ishlab chiqarish material xarajatlari, ishlab chiqarish tusidagi mehnatga haq to‘lash xarajatlari, yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalari, ishlab chiqarish tusidagi asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, ishlab chiqarish ahamiyatidagi boshqa xarajatlar. Bu elementlar bo‘yicha ularning mazmuniga ko‘ra moddalar keltiriladi.

Temir yo‘l transporti korxonalarining joriy xarajatlari kutilayotgan tashish hajmidan kelib chiqib, hamda ko‘zda tutilayotgan texnik qayta qurollanish, harakatlanuvchi tarkib va boshqa texnik vositalardan yanada samarali foydalanish, resurslarni tejaydigan texnologiyalarni qo‘llash,mehnat sarfini qisqartirish zahiralaridan foydalanish, materiallar, yoqilg‘i, elektr energiyani tejash, shuningdek unumsiz xarajatlarni bartaraf etish bo‘yicha tadbirlar o‘tkazishni hisobga olgan holda boshqa ishlar va xizmatlar rejalashtiriladi.

Ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirish bir xil turdagi xarajatlar, ya’ni iqtisodiy elementlar bo‘yicha amalga oshiriladi.

Mehnatga haq to‘lash fondi talab etiladigan xodimlar soni va bir ishchining o‘rtacha oylik ish haqisi bo‘yicha rejalashtiriladi. Xodimlar soni to‘rt usul bilan aniqlanadi:

1) ish hajmi va ishlab chiqarish me’yorlari bo‘yicha;

2) ish hajmi va ish birligining mehnat sig‘imi bo‘yicha;

3) xizmat ko‘rsatiladigan ob’ektlar va bir ob’ektga to‘g‘ri keladigan xodimlar me’yorlari bo‘yicha;

4) korxonalar soni va shtat jadvali bo‘yicha.

Tuzilmaviy korxonalarda xodimlar soni alohida guruhlar, kasblar, va lavozimlar bo‘yicha ishga chiquvchi va ro‘yxatdagi tarkib sifatida aniqlanadi.

Barcha kasbdagi ishchilar uchun ro‘yxatdagi soni quyidagicha aniqlanadi:

,

bunda – ma’lum bir ishlab chiqarish guruhi yoki kasbdagi xodimlar soni, kishi;

– ta’tilda bo‘lgan, kasallik tufayli ishga chiqmagan, davlat majburiyatlarini bajaruvchi xodimlar o‘rnini hisobga oluvchi koeffitsiyent.

Alohida ishlab chiqarish guruhlari va kasblar bo‘yicha rejaviy mehnatga haq to‘lash:

,

bunda – bir xodimning o‘rtacha oylik ish haqisi, so‘m;

– ishlanmagan vaqt uchun mehnatga haq to‘lash va ta’til, davlat majburiyatlarini bajarish vaqti uchun to‘lovlarni o‘z ichiga kirituvchi koeffitsiyent.

O‘rtacha oylik ish haqi miqdori korxonada qabul qilingan turli kasbdagi xodimlar mehnatiga haq to‘lash shakli, tizimi, sharoitlari, qo‘shimcha haq va mukofotdan kelib chiqib belgilanadi. Xodimlarning kasal bo‘lgan kunlari uchun to‘lovlar ish haqi fondiga kirmaydi, chunki ular ijtimoiy sug‘urta fondidan amalga oshiriladi.

Ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar (Yagona ijtimoiy to‘lov) qonunchilik bilan belgilangan sug‘urta badallari me’yorlari bo‘yicha mehnatga haq to‘lash fondidan foizlarda pensiya fondiga, ijtimoiy sug‘urta fondiga, majburiy tibbiy sug‘urta fondlariga rejalashtiriladi. Yagona ijtimoiy soliqning umumiy miqdori 24 % ni tashkil etadi. Bundan tashqari “Ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar” elementi bo‘yicha ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash va kasbiy kasalliklar profilaktikasi uchun majburiy ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar hisoblanadi.

Yoqilg‘i, elektr energiya, materiallar uchun xarajatlar rejaviy tashish hajmini (ish turlari, xizmatlar) bajarish uchun zarur bo‘lgan shu turdagi resurslar miqdori va tegishli resurs birligining narxi bo‘yicha rejalashtiriladi. Resurslar soni to‘rtta usul bilan aniqlanadi:

– belgilangan ish hajmi va o‘lchov birligining me’yorlari bo‘yicha;

– alohida guruh xodimlarining talab etiladigan soni va bir xodim uchun xarajatlar me’yorlari bo‘yicha;

– qurilma va jihozlar soni va qurilma birligi uchun xarajatlar me’yorlari bo‘yicha;

– korxonalar soni va ularning har biriga yaxlitlangan xarajatlar me’yorlari bo‘yicha.

Masalan, poyezd tortuvi uchun yoqilg‘i (elektr energiya) vagonlarning tonna-kilometr bruttosi birligidagi ish hajmi , 10000 tonna-km brutto uchun yoqilg‘i (elektr energiya) sarfining o‘rtacha me’yori va 1 kg shartli yoqilg‘i yoki 1 kVt·soat elektr energiya narxi asosida hisoblanadi:

.

Materiallar va boshqa xarajatlarni hisoblashning normativ uslubini qo‘llash imkoniyati umuman yo‘q bo‘lgan xarajatlar moddalari bo‘yicha rejalashtirilayotgan davr sharoitlariga xos holda korrektirovka qilish orqali hisobot ma’lumotlaridan foydalaniladi [11].

Amortizatsion ajratmalarni rejalashtirish berilgan obyekt uchun uni foydali ishlatish muddati yoki bir turdagi obyektlar guruhi uchun yillik o‘rtacha amortizatsiya me’yoridan kelib chiqib aniqlanadigan amortizatsiya me’yoriga muvofiq amalga oshiriladi.

Amortizatsiyani hisoblashning chiziqli va chiziqli bo‘lmagan uslubi qo‘llaniladi.

Chiziqli uslubni qo‘llashda amortizatsiya qilinadigan mulk obyektiga nisbatan bir oyga hisoblangan amortizatsiya summasi uning boshlang‘ich (tiklanish) narxi va berilgan obyekt uchun aniqlangan amortizatsiya me’yoriga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi.

Amaliyotda keng qo‘llaniladigan chiziqli uslub bilan hisoblashda amortizatsiya me’yori asosiy vositalarning har bir obyekti bo‘yicha hisoblanadi:

,

bunda K – asosiy vositalar obyektining boshlang‘ich narxidan foizda ifodalangan amortizatsiya me’yori;

n – foydali ishlatish muddati, oy.

Chiziqli bo‘lmagan uslubni qo‘llashda amortizatsiya qilinadigan mulk obyektiga nisbatan bir oyga hisoblangan amortizatsiya summasi amortizatsiya qilinadigan mulk obyektining qoldiq narxi va berilgan obyekt uchun aniqlangan tezlashtirilgan amortizatsiya me’yoriga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi.

Chiziqli bo‘lmagan uslubni qo‘llashda amortizatsiya qilinadigan mulk ob’ektining amortizatsiya me’yori quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

,

bunda K – amortizatsiya qilinadigan mulkning berilgan obektiga qo‘llaniladigan qoldiq qiymatiga foizlarda bo‘lgan amortizatsiya me’yori;

n – amortizatsiya qilinadigan mulkning berilgan obyektini foydali ishlatish muddati, oy.

Asosiy vositalarni harakatini rejalashtirishda amortizatsiya qilinadigan mulk obyekti bo‘yicha amortizatsiya summasining hisobi obyektni ekspluatatsiyaga kiritish oyidan so‘ng keladigan oydan boshlanadi, va obyekt to‘liq ro‘yxatdan chiqarilgandan so‘ng keyingi oyda to‘xtatiladi.

Ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirishning mavjud tizimi bir tomondan yetarli darajada oddiy va egiluvchan, boshqa tomondan unga jiddiy kamchiliklarga xos, xususan:

· o‘tgan davrlardagi haqiqiy xarajatlarga oriyentatsiya qilinadi;

· ekspluatatsion xarajatlar kuchsiz aks ettiriladi;

· tashish tuzilmasi yetarli darajada aks etmaydi, xususan mahalliy ish va boshq.

Rejaviy xarajatlarni alohida xo‘jaliklar bo‘yicha mehnat va moddiy resurslar xarajatining me’yorlari asosida aniqlanadigan jami xarajatlar bilan mos kelmasligi alohida muammo hisoblanadi. Alohida har bir xo‘jalik bo‘yicha xarajatlarni minimallashtirish tarmoq bo‘yicha xarajatlarning minimumini ta’minlamasligi mumkin. Shuning uchun tuzilmaviy bo‘linmalar va xo‘jaliklar bo‘yicha aniqlangan xarajatlar normativlari asosida tashish jarayoni (boshlang‘ich-tugatish va harakat) operatsiyalari bo‘yicha etalon xarajatlar aniqlanishi lozim.

Shunday qilib, alohida xo‘jaliklarning etalon xarajatlari va tashish jarayonining iqtisodiy asoslangan optimallashuvi asosida tashish jarayonining operatsiyalari bo‘yicha yaxlit temir yo‘llar va tarmoq bo‘yicha etalon xarajatlar aniqlanadi. Shu bilan birga bunday yondashuv takomillashuvni talab etadi, chunki u haqiqiy erishilgan natijalarga asoslanadi (mayli, yaxshi korxonalarda ham), ikkinchidan qandaydir mezonlar bo‘yicha korxonalarni bir turdagi guruhlarga birlashtirishda barcha obyektiv farqlarni hisobga olish mumkin emas, ya’ni bunday korxonalarning bir turdaligi nisbiy bo‘ladi. Shuning uchun ekspluatatsion xarajatlarni boshqarish uslublarini takomillashtirish muammosi dolzarb hisoblanadi va keyingi nazariy va amaliy tadqiqotlarni talab etadi.

3.3. DAVR XARAJATLARI

Davr xarajatlari – bu bevosita ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan sarf-xarajatlardir: boshqaruv bo‘yicha xarajatlar, mahsulotni yetkazish xarajatlari, umumxo‘jalik ahamiyatidagi xarajatlar.

Masalan, davr xarajatlariga boshqaruv personaliga kiruvchi xodimlarning mehnatiga haq to‘lash xarajatlari, boshqaruv apparatiga kiruvchi xodimlarga tegishli yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalari, korxona va uning tuzilmaviy bo‘linmalarini boshqaruv apparati xodimlarini, moddiy-texnik bazasi, transport xizmatini saqlash va hokazo kiradi. Har bir ko‘rsatkich bo‘yicha moddalar va ularning mazmuni keltirilgan.

Mustaqil bo‘limga korxonalarning ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyati natijasida olinadigan daromadlar ro‘yxati ajratilgan. Nihoyada, tovar-moddiy zahiralar, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelajak davri xarajatlariga baho beriladi va soliqqa tortiladigan bazani aniqlash tartibi yoritiladi.

Nizomga muvofiq barcha xarajatlar quyidagi tartibda guruhlanadi:

· Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:

- to‘g‘ri va egri moddiy xarajatlar;

- to‘g‘ri va egri mehnat xarajatlari;

- to‘g‘ri va egri ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar;

· ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, lekindavr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar (asosiy faoliyatdan olinadigan foydada hisobga olinadi):

- sotish xarajatlari;

- boshqaruv xarajatlari;

- boshqa operatsion xarajatlar va zararlar;

· xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlari:

- foizlar bo‘yicha xarajatlar;

- xorijiy valyuta bilan operatsiyalar bo‘yicha kurslarning salbiy tafovuti;

- qimmatbaho qog‘ozlarga kiritilgan mablag‘larni qayta baholash;

- moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar;

· favqulotda zararlar (daromad solig‘ini to‘laganga qadar foydani yoki zararni hisoblashda hisobga olinadi).

Mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga mahsulot (ish, xizmat)ni bevosita ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar kiradi.

Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi:

· ishlab chiqarish moddiy xarajatlar;

· ishlab chiqarish tusidagi mehnatga haq to‘lash xarajatlari;

· ishlab chiqarish bilan bog‘liq ijtimoiy sug‘urta ajratmalari;

· asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;

· ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar.

Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar tushuniladi, ya’ni xo‘jalik yurituvchi sub’ektni boshqaruvi, mahsulotni sotish va umumxo‘jalik ahamiyatidagi boshqa xarajatlardir.

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.P14

Show more...

3-MA’RUZA

MAHSULOT (ISH, XIZMATLAR)NI ISHLAB CHIQARISH VA SOTISH XARAJATLARI TARKIBI HAMDA MOLIYAVIY NATIJALARNI SHAKLLANTIRISH TARTIBI TO‘G‘RISIDA NIZOM

REJA:

1.1. Xarajatlarni guruhlash

1.2. Mahsulot (ish, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiluvchi xarajatlar tarkibi

1.3. Davr xarajatlari

Tayanch so’z va iboralar:

Mahsulot, ish, xizmat, ishlab chiqarish, sotish, zarar, foyda, yalpi foyda, umumxo’jalik, soliq, resurslar, to’g’ri, egri xarajatlar

3.1. XARAJATLARNI GURUHLASH

Ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxi korxona (firma)ga uni ishlab chiqarish va sotish qanchaga tushishini ko‘rsatadi.

Tannarxni aniqlash uchun u yoki bu turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni aniqlash lozim, bu o‘z navbatidatannarxga kiritiladigan xarajatlar tarkibi va tasnifini bilishni talab etadi. Bunda mahsulot(ish, xizmat)ni ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha xarajatlarni aniqlashning yagona metodologik asoslari ta’minlanishi kerak. Bu va boshqa masalalar O‘zR VM tomonidan 1999yil 5 fevralda 54-sonli Qarori bilan tasdiqlangan.

Bu Nizomda korxonalar faoliyatining moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi keltiriladi. Moliyaviy natijalar quyidagi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi: mahsulotni sotishdan olinadigan yalpi foyda (mahsulotni sotishdan olinadigan sof tushum bilan sotilgan mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi orasidagi farq); asosiy faoliyatdan olingan foyda (mahsulotni sotishdan olinadigan yalpi foyda bilan davr xarajatlari orasidagi farq plyus, minus boshqa daromadlar yoki asosiy faoliyatda ko‘rilgan zarar); umumxo‘jalikdan olingan foyda (yoki zarar) (asosiy faoliyatdan olingan jami yalpi foyda minus divident bo‘yicha daromad va davr xarajatlari plyus asosiy faoliyatdan olingan foyda asosiy faoliyatda ko‘rilgan boshqa zararlar); soliq to‘lagandan keyingi foyda (umumxo‘jalik faoliyatdan olingan foyda va favqulodda foyda va zararlar saldosining yig‘indisi); soliq to‘lagandan so‘ng korxonani ixtiyorida qoluvchi yilning sof foydasi (soliq to‘lagangacha bo‘lgan foyda minus daromad (yoki foyda) solig‘i minus yana qayerdadir hisobga olinmaydigan boshqa soliqlar).

Bu xujjatda korxonalarning xo‘jalik faoliyatida yuzaga keluvchi xarajatlar ro‘yxati beriladi.

Barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, lekin asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar; korxonaning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararni hisoblashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar; daromad yoki foyda solig‘ini to‘laganga qadar olingan foyda yoki zararni hisoblashda hisobga olinadigan favqulodda zararlar.

3.2. MAHSULOT (ISH, XIZMATLAR)NING ISHLAB CHIQARISH TANNARXIGA KIRITILUVCHI XARAJATLAR TARKIBI

Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi to’g’risidagi xujjatda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ishlab chiqarish yoki mahsulotni qayta ishlash jarayonida foydalaniladigan – tabiiy resurslar, xomashyo, yoqilg‘i, mehnat resurslari va ishlab chiqarish bilan bog‘liq boshqa xarajatlarni qiymatini aks ettirishi qayd qilingan.

Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etilishi bilan asoslanadigan bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar kiritiladi.[1]

Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi: ishlab chiqarish material xarajatlari, ishlab chiqarish tusidagi mehnatga haq to‘lash xarajatlari, yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalari, ishlab chiqarish tusidagi asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, ishlab chiqarish ahamiyatidagi boshqa xarajatlar. Bu elementlar bo‘yicha ularning mazmuniga ko‘ra moddalar keltiriladi.

Temir yo‘l transporti korxonalarining joriy xarajatlari kutilayotgan tashish hajmidan kelib chiqib, hamda ko‘zda tutilayotgan texnik qayta qurollanish, harakatlanuvchi tarkib va boshqa texnik vositalardan yanada samarali foydalanish, resurslarni tejaydigan texnologiyalarni qo‘llash,mehnat sarfini qisqartirish zahiralaridan foydalanish, materiallar, yoqilg‘i, elektr energiyani tejash, shuningdek unumsiz xarajatlarni bartaraf etish bo‘yicha tadbirlar o‘tkazishni hisobga olgan holda boshqa ishlar va xizmatlar rejalashtiriladi.

Ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirish bir xil turdagi xarajatlar, ya’ni iqtisodiy elementlar bo‘yicha amalga oshiriladi.

Mehnatga haq to‘lash fondi talab etiladigan xodimlar soni va bir ishchining o‘rtacha oylik ish haqisi bo‘yicha rejalashtiriladi. Xodimlar soni to‘rt usul bilan aniqlanadi:

1) ish hajmi va ishlab chiqarish me’yorlari bo‘yicha;

2) ish hajmi va ish birligining mehnat sig‘imi bo‘yicha;

3) xizmat ko‘rsatiladigan ob’ektlar va bir ob’ektga to‘g‘ri keladigan xodimlar me’yorlari bo‘yicha;

4) korxonalar soni va shtat jadvali bo‘yicha.

Tuzilmaviy korxonalarda xodimlar soni alohida guruhlar, kasblar, va lavozimlar bo‘yicha ishga chiquvchi va ro‘yxatdagi tarkib sifatida aniqlanadi.

Barcha kasbdagi ishchilar uchun ro‘yxatdagi soni quyidagicha aniqlanadi:

,

bunda – ma’lum bir ishlab chiqarish guruhi yoki kasbdagi xodimlar soni, kishi;

– ta’tilda bo‘lgan, kasallik tufayli ishga chiqmagan, davlat majburiyatlarini bajaruvchi xodimlar o‘rnini hisobga oluvchi koeffitsiyent.

Alohida ishlab chiqarish guruhlari va kasblar bo‘yicha rejaviy mehnatga haq to‘lash:

,

bunda – bir xodimning o‘rtacha oylik ish haqisi, so‘m;

– ishlanmagan vaqt uchun mehnatga haq to‘lash va ta’til, davlat majburiyatlarini bajarish vaqti uchun to‘lovlarni o‘z ichiga kirituvchi koeffitsiyent.

O‘rtacha oylik ish haqi miqdori korxonada qabul qilingan turli kasbdagi xodimlar mehnatiga haq to‘lash shakli, tizimi, sharoitlari, qo‘shimcha haq va mukofotdan kelib chiqib belgilanadi. Xodimlarning kasal bo‘lgan kunlari uchun to‘lovlar ish haqi fondiga kirmaydi, chunki ular ijtimoiy sug‘urta fondidan amalga oshiriladi.

Ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar (Yagona ijtimoiy to‘lov) qonunchilik bilan belgilangan sug‘urta badallari me’yorlari bo‘yicha mehnatga haq to‘lash fondidan foizlarda pensiya fondiga, ijtimoiy sug‘urta fondiga, majburiy tibbiy sug‘urta fondlariga rejalashtiriladi. Yagona ijtimoiy soliqning umumiy miqdori 24 % ni tashkil etadi. Bundan tashqari “Ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar” elementi bo‘yicha ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash va kasbiy kasalliklar profilaktikasi uchun majburiy ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar hisoblanadi.

Yoqilg‘i, elektr energiya, materiallar uchun xarajatlar rejaviy tashish hajmini (ish turlari, xizmatlar) bajarish uchun zarur bo‘lgan shu turdagi resurslar miqdori va tegishli resurs birligining narxi bo‘yicha rejalashtiriladi. Resurslar soni to‘rtta usul bilan aniqlanadi:

– belgilangan ish hajmi va o‘lchov birligining me’yorlari bo‘yicha;

– alohida guruh xodimlarining talab etiladigan soni va bir xodim uchun xarajatlar me’yorlari bo‘yicha;

– qurilma va jihozlar soni va qurilma birligi uchun xarajatlar me’yorlari bo‘yicha;

– korxonalar soni va ularning har biriga yaxlitlangan xarajatlar me’yorlari bo‘yicha.

Masalan, poyezd tortuvi uchun yoqilg‘i (elektr energiya) vagonlarning tonna-kilometr bruttosi birligidagi ish hajmi , 10000 tonna-km brutto uchun yoqilg‘i (elektr energiya) sarfining o‘rtacha me’yori va 1 kg shartli yoqilg‘i yoki 1 kVt·soat elektr energiya narxi asosida hisoblanadi:

.

Materiallar va boshqa xarajatlarni hisoblashning normativ uslubini qo‘llash imkoniyati umuman yo‘q bo‘lgan xarajatlar moddalari bo‘yicha rejalashtirilayotgan davr sharoitlariga xos holda korrektirovka qilish orqali hisobot ma’lumotlaridan foydalaniladi [11].

Amortizatsion ajratmalarni rejalashtirish berilgan obyekt uchun uni foydali ishlatish muddati yoki bir turdagi obyektlar guruhi uchun yillik o‘rtacha amortizatsiya me’yoridan kelib chiqib aniqlanadigan amortizatsiya me’yoriga muvofiq amalga oshiriladi.

Amortizatsiyani hisoblashning chiziqli va chiziqli bo‘lmagan uslubi qo‘llaniladi.

Chiziqli uslubni qo‘llashda amortizatsiya qilinadigan mulk obyektiga nisbatan bir oyga hisoblangan amortizatsiya summasi uning boshlang‘ich (tiklanish) narxi va berilgan obyekt uchun aniqlangan amortizatsiya me’yoriga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi.

Amaliyotda keng qo‘llaniladigan chiziqli uslub bilan hisoblashda amortizatsiya me’yori asosiy vositalarning har bir obyekti bo‘yicha hisoblanadi:

,

bunda K – asosiy vositalar obyektining boshlang‘ich narxidan foizda ifodalangan amortizatsiya me’yori;

n – foydali ishlatish muddati, oy.

Chiziqli bo‘lmagan uslubni qo‘llashda amortizatsiya qilinadigan mulk obyektiga nisbatan bir oyga hisoblangan amortizatsiya summasi amortizatsiya qilinadigan mulk obyektining qoldiq narxi va berilgan obyekt uchun aniqlangan tezlashtirilgan amortizatsiya me’yoriga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi.

Chiziqli bo‘lmagan uslubni qo‘llashda amortizatsiya qilinadigan mulk ob’ektining amortizatsiya me’yori quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

,

bunda K – amortizatsiya qilinadigan mulkning berilgan obektiga qo‘llaniladigan qoldiq qiymatiga foizlarda bo‘lgan amortizatsiya me’yori;

n – amortizatsiya qilinadigan mulkning berilgan obyektini foydali ishlatish muddati, oy.

Asosiy vositalarni harakatini rejalashtirishda amortizatsiya qilinadigan mulk obyekti bo‘yicha amortizatsiya summasining hisobi obyektni ekspluatatsiyaga kiritish oyidan so‘ng keladigan oydan boshlanadi, va obyekt to‘liq ro‘yxatdan chiqarilgandan so‘ng keyingi oyda to‘xtatiladi.

Ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirishning mavjud tizimi bir tomondan yetarli darajada oddiy va egiluvchan, boshqa tomondan unga jiddiy kamchiliklarga xos, xususan:

· o‘tgan davrlardagi haqiqiy xarajatlarga oriyentatsiya qilinadi;

· ekspluatatsion xarajatlar kuchsiz aks ettiriladi;

· tashish tuzilmasi yetarli darajada aks etmaydi, xususan mahalliy ish va boshq.

Rejaviy xarajatlarni alohida xo‘jaliklar bo‘yicha mehnat va moddiy resurslar xarajatining me’yorlari asosida aniqlanadigan jami xarajatlar bilan mos kelmasligi alohida muammo hisoblanadi. Alohida har bir xo‘jalik bo‘yicha xarajatlarni minimallashtirish tarmoq bo‘yicha xarajatlarning minimumini ta’minlamasligi mumkin. Shuning uchun tuzilmaviy bo‘linmalar va xo‘jaliklar bo‘yicha aniqlangan xarajatlar normativlari asosida tashish jarayoni (boshlang‘ich-tugatish va harakat) operatsiyalari bo‘yicha etalon xarajatlar aniqlanishi lozim.

Shunday qilib, alohida xo‘jaliklarning etalon xarajatlari va tashish jarayonining iqtisodiy asoslangan optimallashuvi asosida tashish jarayonining operatsiyalari bo‘yicha yaxlit temir yo‘llar va tarmoq bo‘yicha etalon xarajatlar aniqlanadi. Shu bilan birga bunday yondashuv takomillashuvni talab etadi, chunki u haqiqiy erishilgan natijalarga asoslanadi (mayli, yaxshi korxonalarda ham), ikkinchidan qandaydir mezonlar bo‘yicha korxonalarni bir turdagi guruhlarga birlashtirishda barcha obyektiv farqlarni hisobga olish mumkin emas, ya’ni bunday korxonalarning bir turdaligi nisbiy bo‘ladi. Shuning uchun ekspluatatsion xarajatlarni boshqarish uslublarini takomillashtirish muammosi dolzarb hisoblanadi va keyingi nazariy va amaliy tadqiqotlarni talab etadi.

3.3. DAVR XARAJATLARI

Davr xarajatlari – bu bevosita ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan sarf-xarajatlardir: boshqaruv bo‘yicha xarajatlar, mahsulotni yetkazish xarajatlari, umumxo‘jalik ahamiyatidagi xarajatlar.

Masalan, davr xarajatlariga boshqaruv personaliga kiruvchi xodimlarning mehnatiga haq to‘lash xarajatlari, boshqaruv apparatiga kiruvchi xodimlarga tegishli yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalari, korxona va uning tuzilmaviy bo‘linmalarini boshqaruv apparati xodimlarini, moddiy-texnik bazasi, transport xizmatini saqlash va hokazo kiradi. Har bir ko‘rsatkich bo‘yicha moddalar va ularning mazmuni keltirilgan.

Mustaqil bo‘limga korxonalarning ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyati natijasida olinadigan daromadlar ro‘yxati ajratilgan. Nihoyada, tovar-moddiy zahiralar, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelajak davri xarajatlariga baho beriladi va soliqqa tortiladigan bazani aniqlash tartibi yoritiladi.

Nizomga muvofiq barcha xarajatlar quyidagi tartibda guruhlanadi:

· Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:

- to‘g‘ri va egri moddiy xarajatlar;

- to‘g‘ri va egri mehnat xarajatlari;

- to‘g‘ri va egri ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar;

· ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, lekindavr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar (asosiy faoliyatdan olinadigan foydada hisobga olinadi):

- sotish xarajatlari;

- boshqaruv xarajatlari;

- boshqa operatsion xarajatlar va zararlar;

· xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlari:

- foizlar bo‘yicha xarajatlar;

- xorijiy valyuta bilan operatsiyalar bo‘yicha kurslarning salbiy tafovuti;

- qimmatbaho qog‘ozlarga kiritilgan mablag‘larni qayta baholash;

- moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar;

· favqulotda zararlar (daromad solig‘ini to‘laganga qadar foydani yoki zararni hisoblashda hisobga olinadi).

Mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga mahsulot (ish, xizmat)ni bevosita ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar kiradi.

Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi:

· ishlab chiqarish moddiy xarajatlar;

· ishlab chiqarish tusidagi mehnatga haq to‘lash xarajatlari;

· ishlab chiqarish bilan bog‘liq ijtimoiy sug‘urta ajratmalari;

· asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;

· ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar.

Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar tushuniladi, ya’ni xo‘jalik yurituvchi sub’ektni boshqaruvi, mahsulotni sotish va umumxo‘jalik ahamiyatidagi boshqa xarajatlardir.

МАВЗУ. ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИ ХАРАЖАТЛАРИНИ ГУРУҲЛАШ. "ЎТЙ" АЖ ХАРАЖАТЛАРИ НОМЕНКЛАТУРАСИНИ ТУЗИЛИШИ ТАМОЙИЛЛАРИ

4-MA’RUZA

TEMIR YO‘L TRANSPORTI XARAJATLARINI GURUHLASH. “O‘TY” AJ XARAJATLARI NOMENKLATURASINI TUZILISHI TAMOYILLARI

REJA:

4.1. Xarajatlarni guruhlash tamoyillari

4.2. Tarmoq nomenklaturasining tuzilishi

Tayanch so’z va iboralar:

Mahsulot, ish, xizmat, ishlab chiqarish, xarajatlar, guruhlash, to’g’ri, egri xarajatlar, xarajatlar nomenklaturasi, davr xarajatlari,guruhlash tamoyillari

4.1. XARAJATLARNI GURUHLASH TAMOYILLARI

1. Xarajatlarni guruhlash temir yo’l transporti xarajatlarini ularni qoplash manbalaridan kelib chiqib quyidagi sinflarga bo’linishini ta’minlaydi:

a) maxsulot (ish, hizmat) ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar, jumladan to’gri va egri xarajatlar;

b) ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, ammo asosiy faoliyatdan keladigan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar;

v) ho’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlar. Bu xarajatlar umumho’jalik faoliyatidagi foyda yoki zararni hisobidagi e’tiborga olinadi;

g) foyda uchun soliqni to’langunga qadar foyda yoki zararni hisobidagi olinadigan favqulotdagi zararlar;

2. Xarajatlarni har bir sinf doirasida xarajatlarni guruhlash ularni faoliyat turlari bo’yicha bo’linishini nazarda tutadi, (ya’ni ekspluatatsion (tashish bo’yicha) va yordamchi-ko’makchi).

3. Har bir faoliyat turi doirasida xarajatlarni guruhlash temir yo’l transporti xo’jaliklari, iqtisodiy elementlar va xarajat moddalari bo’yicha ketma-ket taqsimlanishini ta’minlaydi.

Temir yo‘l transportida ekspluatatsion xarajatlar hisobi va rejalashtirish “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ xarajatlari Nomenklaturasi bilan tartibga solinadi.

Nomenklatura ikki qismdan iborat. 1-qism «Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi» deb nomlanadi. Bu qismda quyidagilar ajratib ko‘rsatiladi: temir yo‘l aksionerlik jamiyatining ekspluatatsion faoliyati.

Ishlab chiqarish tannarxi xo‘jalikning alohida tarmoqlari bo‘yicha hisoblanadi:

1. Yo‘lovchi, konteynerda tashish va tijorat ishlari xo‘jaligi (1-32mod.);

2. Lokomotiv xo‘jaligi.(41-140 mod.);

3. Vagon xo‘jaligi (151-180 mod.);

4. Yo‘l xo‘jaligi. (181- 204 mod.);

5. Fuqarolik inshootlari xo‘jaligi (205 –210 mod.);

6. Signallashtirish va aloqa xo‘jaligi (211-228 mod.);

7. Elektrlashtirish va energetika xo‘jaligi (229-235 mod.);

8. Hisoblash tovar kontoralari va tiklash poyezdlari (236-237 mod.);

9. MDH hududida xorijiy temir yo‘llar tomonidan tashishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar (238-239 mod.).

Nomenklaturada xarajatlar guruhlarga taqsimlanadi. Bu guruhlash asosiy (ekspluatatsion) va yordamchi-ko‘makchi faoliyatga taqsimlanadigan faoliyat turlari bo‘yicha amalga oshiriladi.

Ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan ekspluatatsion xarajatlar asosiy va umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi. Har bir xo‘jalikning ishlab chiqarish jarayoni bilan uzviy bog‘langan, xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar asosiy xarajatlar deb aytiladi. Lekin har bir xo‘jalik uchun xos bo‘lgan asosiy xarajatlarda xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar ajratib ko‘rsatiladi.

Xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy xarajatlar tarkibiga ishlab chiqarish personalining qo‘shimcha ish haqi xarajatlari, ta’til, davlat va jamoat topshiriqlarini bajargan davri uchun to‘lovlar, forma kiyimlarini chegirma narxi, boshqaruv apparati tarkibiga kirmaydigan xodimlarning xizmat safarlari xarajatlari, texnika xavfsizligi bo‘yicha xarajatlar va hokazo kiradi.

Umumxo‘jalik xarajatlari deb, korxonani boshqarish va ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarga aytiladi. Ular o‘z navbatida boshqaruv apparatini saqlash xarajatlarisiz va boshqaruv apparatini saqlash bo‘yicha umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi.

Bu guruhga ishlab chiqarish uchastkalari (sexlari) personalining ish haqi xarajatlari, xizmat ko‘rsatish, umumxo‘jalik ahamiyatidagi bino, inshootlar va inventarlarni joriy ta’mirlash, umumxo‘jalik ahamiyatidagi asosiy vositalar amortizatsiyasi, kadrlarni tayyorlash bo‘yicha xarajatlar kiritiladi.

Tashish tannarxiga kiritilishiga nisbatan xarajatlar to‘g‘ri va egri xarajatlarga bo‘linadi.

To‘g‘ri xarajatlar bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan va to‘g‘ridan to‘g‘ri hisobga olinuvchi xujjatdan ma’lum bir tashish turining tannarxiga kiritilishi mumkin (masalan, yuk va saralash stansiyalarining xarajatlari hisob hujjatlaridan to‘g‘ri yuk tashish tannarxiga kiritilishi mumkin).

Egri xarajatlar bir necha turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi. Bu xarajatlarni ma’lum bir turdagi mahsulot tannarxiga kiritish uchun ularni avval tashish turlari bo‘yicha taqsimlash zarur. Masalan, yo‘l xo‘jaligi xarajatlarini yuk va yo‘lovchi tashish tannarxiga kiritish kerak. Ularni avval u yoki bu turdagi ish ko‘rsatkichlariga proporsional bo‘lgan ish o‘lchovlariga taqsimlaydilar.

Xarajatlarning umumiy miqdorida egri xarajatlar salmoqli hajmni tashkil etadi.

Tashish jarayoni, yuk aylanmasini o‘sishi yoki kamayishi hisobiga xarajatlar miqdorini o‘zgarishiga bog‘liq holda xarajatlar tashish hajmiga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmaganga (yoki shartli-doimiy) xarajatlarga bo‘linadi.

Bog‘liq xarajatlar deb, tashish hajmining o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional o‘lchanadigan xarajatlarga aytiladi. Bunday xarajatlarga poyezdlarni tortish uchun yoqilg‘i, elektr energiya, lokomotiv va vagonlarni ta’mirlash, ularni amortizatsiyasi va hakazo kiradi.

Shartli-doimiy xarajatlar deb, tashish hajmini o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘zgarmaydigan yoki kam o‘zgaradigan xarajatlarga aytiladi. Bu xarajatlarga temir yo‘lning doimiy qurilmalarini (tortuv nimstansiyalari, signallashtirish va aloqa qurilmalari, boshq.) joriy saqlash, ta’mirlash va ularni amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar kiradi.

Nomenklatura moddalari va xarajatlar elementlari bo’yicha xarajatlarni klassifitatsiyalash muhim ahamiyatga ega. Xarajatlarni moddalar bo’yicha guruhlash maxsulot tannarxini kalkulyatsiyasida foydalanadi va vositalarning joyi va sarflanish maqsadini hisobga olishga ko’mak beradi, tannarx rejasini rejaning boshqa bo’limlari bilan bog’lash, shuningdek vositalarning sarflanishini nazorat qilishni ta’minlaydi.

Xarajatlarning moddalari bo’yicha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi:

- Xom-ashyo va materiallar;

- Sotib olinadigan komplektlanuvchi mehnatlar, yarim fabrikatlar va kooperatsiyalangan korxonalar hizmati;

- Tehnologik maqsad uchun yoqilg’i va energiya;

- Ishlab chiqarish ishchilarning asosiy ish xaqi;

- Ishlab chiqarish ishchilarning qo’shimcha ish xaqi;

- Ijtimoiy to’lov;

- Ishlab chiqarishni tayyorlash va o’zlashtirish xarajatlari;

- Instrumentlar, moslamalar eskirish va boshqa maxsus xarajatlar;

- Qurilmalarni ta’minlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlari;

- Seh xarajatlari;

- Umum ishlab chiqarish xarajatlari;

- Brak hisobiga yo’qotishlar;

- Boshqa ishlab chiqarish xarajatlari;

- Ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar.

Maxsulot tannarxiga quyidagi asosiy tehnik-iqtisodiy omillar ma’sir ko’rsatadi:

Ishlab chiqarishning tehnik darajasini oshirish, ishlab chiqaradigan maxsulot hajmini va tuzilmasining o’zgarish, ishlab chiqairsh va mehnatni tashkil qilishni yahshilash va boshqalar.[1]

Har doim ham tannarning kamayishi temir yo’l transporti ishini yahshilashganini ko’rsatmaydi. Lekin tashish tannarxi iste’mol qilinadigan resurslar narxining pasayib sur’atiga nisbatan sekin sur’atlar bilan kamayishi resurslarni natural ko’rinishda iste’mol qilishi ko’payganidan dalolat beradi.

Nomeklaturada temir yo‘lning ekspluatatsion va yordamchi-ko‘makchi faoliyatiga ko‘ra barcha bo‘limlar bo‘yicha xarajatlar stavkasi va o‘lchovlar ajratib ko‘rsatilgan. Nomenklatura jami 760 moddadan iborat, ulardan 288 tasi xo‘jaliklar bo‘yicha taqsimlanib, ekspluatatsion faoliyatga kiritilgan. Xo‘jalik ichida temir yo‘l transporti korxonalarida bajariladigan har bir ish turiga modda raqami beriladi va unda aniq bir ish turini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar va xarajat o‘lchovi ko‘rsatiladi.

Masalan, 1-modda – biletlarni sotish (1000 ta jo‘natilgan yo‘lovchilar), 2-modda - bagajni qabul qilish va topshirish (1t jo‘natilgan va kelgan bagaj).

Moddalar bo‘yicha yordamchi-ko‘makchi faoliyat ham taqsimlanadi. U 301 moddadan 760 moddagacha bo‘lgan moddalarni qamrab olgan.

Biroq, agar ekspluatatsion faoliyatda moddalar raqami ketma-ketlikda 1 dan 288 gacha bo‘lsa, yordamchi-ko‘makchi faoliyat bo‘yicha esa bu holat kuzatilmaydi. Yordamchi qishloq xo‘jaligi bo‘yicha xarajat moddalari – 350-376 gacha tashkil etadi, so‘ngra konteyner tashish va tijorat ishlari xo‘jaligi 421 dan 428 gacha keladi, keyin lokomotiv xo‘jaligi 475 dan 477 gacha boshlanadi, vagon xo‘jaligi 481-483 gacha, yo‘l xo‘jaligi 501-538 gacha bo‘lgan moddalarni o‘z ichiga oladi va hokazo, ya’ni avvalgi Nomenklatura bilan qiyoslaganda qayd etilgan xo‘jaliklarda qandaydir o‘zgarishlar yuz bergani uchun bu moddalar o‘z kuchini yo‘qotib mavjud bo‘lmay qoldi.

Ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirish bir xil turdagi xarajatlar, ya’ni iqtisodiy elementlar bo‘yicha amalga oshiriladi.

Mehnatga haq to‘lash fondi talab etiladigan xodimlar soni va bir ishchining o‘rtacha oylik ish haqisi bo‘yicha rejalashtiriladi. Xodimlar soni to‘rt usul bilan aniqlanadi:

1) ish hajmi va ishlab chiqarish me’yorlari bo‘yicha;

2) ish hajmi va ish birligining mehnat sig‘imi bo‘yicha;

3) xizmat ko‘rsatiladigan ob’ektlar va bir ob’ektga to‘g‘ri keladigan xodimlar me’yorlari bo‘yicha;

4) korxonalar soni va shtat jadvali bo‘yicha.

Yagona ijtimoiy to‘lov qonunchilik bilan belgilangan sug‘urta badallari me’yorlari bo‘yicha mehnatga haq to‘lash fondidan foizlarda pensiya fondiga, ijtimoiy sug‘urta fondiga, majburiy tibbiy sug‘urta fondlariga rejalashtiriladi. Yagona ijtimoiy soliqning umumiy miqdori 24 % ni tashkil etadi. Bundan tashqari “Ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar” elementi bo‘yicha ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash va kasbiy kasalliklar profilaktikasi uchun majburiy ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar hisoblanadi.

Moddiy xarajatlar rejaviy tashish hajmini (ish turlari, xizmatlar) bajarish uchun zarur bo‘lgan shu turdagi resurslar miqdori va tegishli resurs birligining narxi bo‘yicha rejalashtiriladi. Resurslar soni to‘rtta usul bilan aniqlanadi:

– belgilangan ish hajmi va o‘lchov birligining me’yorlari bo‘yicha;

– alohida guruh xodimlarining talab etiladigan soni va bir xodim uchun xarajatlar me’yorlari bo‘yicha;

– qurilma va jihozlar soni va qurilma birligi uchun xarajatlar me’yorlari bo‘yicha;

– korxonalar soni va ularning har biriga yaxlitlangan xarajatlar me’yorlari bo‘yicha.

Amortizatsion ajratmalari berilgan obyekt uchun uni foydali ishlatish muddati yoki bir turdagi obyektlar guruhi uchun yillik o‘rtacha amortizatsiya me’yoridan kelib chiqib aniqlanadigan amortizatsiya me’yoriga muvofiq amalga oshiriladi. Amortizatsiyani hisoblashning chiziqli va chiziqli bo‘lmagan uslubi qo‘llaniladi.

Chiziqli uslubni qo‘llashda amortizatsiya qilinadigan mulk obyektiga nisbatan bir oyga hisoblangan amortizatsiya summasi uning boshlang‘ich (tiklanish) narxi va berilgan obyekt uchun aniqlangan amortizatsiya me’yoriga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi.

Boshqa xarajatlar o’z ichiga shunday xarajatlarni oladiki, ularning birortasi yuqoridagi iqtisodiy xarajat elementlariga kiritish mumkin emas. Masalan atrof-muhutni ifloslantiruvchi chiqindilar uchun to’lovlar, xizmat safarlarini to’lovlari, axborot va bank xizmatlari, ekologik, sog’lomlashtirish, madaniyat va hordiq chiqarish muassasalari, xayriya fondlari, xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, jismoniya tarbiya va sport bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar misol bo’lishi mumkin. Bu xarajat elementi tarkibiga, shuningdek davlat byudjetiga temir yo’l korxonalaridan majburiy undiriladigan soliqlar va yig’imlar ham kiradi.

Temir yo’l transportida boshqa xarajatlar sifatida turli xil sudlar bo’yicha chiqqan chiqimlar, debitorlik qarzini fnulyatsiya (bekor qilish), avvalgi hisobot davri uchun yuz bergan zararlarni qoplash, o’g’irlik oqibatida yuz bergan kamomadni qoplash (agar aybdor shaxs topilmagan bo’lsa), shuningdek turli xil jarimalar, penyalarva boshqa jazolash ko’rinishidagi xarajatlar kiradi.

4.2. TARMOQ NOMENKLATURASINING TUZILISHI

“O’TY” AJ ning xarajatlar nomenklaturasi yuqorida aytib o’tilganidek xarajatlar ta kibi to’g’risidagi nizomga asosan tuzilgan. Tarmoq nomenklaturasining 1-qismi 2 ta bo’limdan iboratdir: A. Temir yo’l transportining ekspluatatsion faoliyati. B. Temir yo’l transportining yordamchi-ko’makchi faoliyati.

A bo’limi o’z ichiga turli xil xo’jaliklarning maxsus xarajatlarini (I-IX moddalar)va barcha temir yo’l tarmog’I uchun umumiy bo’lgan asosiy xarajatlarni (X modda)ni oladi.

B bo’limi o’z ichiga yordamchi ko’makchi faoliyatga mansub bo’lgan 9 ta moddani (XI-XIX) oladi. Birinchi qismning har bir bo‘limi (A va B) aniq bir ishlar, xizmatlar turlari bo‘yicha moddalarni o‘z tarkibiga olgan bo‘lib, temir yo‘lda tannarx va tariflarni tashish turlari, tortish turlari, yuk turlari bo‘yicha aniqlash uchun qo‘llaniladi.

Xarajatlar Nomenklaturasining 2-qismi davr xarajatlari deb nomlanadi va uning tarkibiga quyidagi bo‘limlar kiradi:

2.1. Sotish bilan bog‘liq xarajatlar

2.2. Ma’muriy xarajatlar

2.3. Boshqa operatsion xarajatlar

2.4. Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan ayriluvchi joriy hisobot davrining xarajatlari.

SHuni aytib o‘tish joizki yuqorida ko‘rsatilgan bo‘limlarning nomerlari xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi nizomning moddalariga mos tushadi. Har bir xarajatlar moddasiga izohlar va tushuntirishlar berilgan.

2.1. bo‘limi o‘z ichiga temir yo‘l kompaniyasi uchun mo‘ljallangan tovarlarni tashib berish xarajatlari. Uchinchi tashkilotlarning transport vositalarining turib qolishi yuzasidan kelib chiqqan jarimalar. Transport bozorini o‘rganish bo‘yicha xarajatlar (marketing va reklama xarajatlari) bu bo‘limda shuningdek umumiy ovqatlanish va savdo-sotiq tashkilotlarining xarajatlari ham aks etiladi.

2.2. bo‘limi o‘z ichiga boshqaruv personalini mehnatiga haq to‘lash va uni ijtimoiy sug‘urtalash xarajatlari, engil aviomashinalarni ijaraga olish, ekspluatatsiya qilish va ta’mirlash, boshqaruvning texnik vositalariga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash, ma’muriy boshqaruv ehtiyojlar uchun zarur bo‘lanadigan xonalar bino va inshoatlarning ijarasi uchun haq, ma’muriy ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy vositalarning ta’miri va amortizatsiyasi, shaharlararo telefon so‘zlashuvlar uchun to‘lovlar va boshqa xarajatlar kiradi.

2.3. bo‘limi o‘z ichiga temir yo‘l transportida kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, axborot va auditorlik xizmatlari, sog‘liqni saqlash va dam olishni tashkil etish tadbirlari bo‘yicha xarajatlar, temir yo‘lda tashish bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlarni xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan bajarishi natijasida yuzaga keluvchi xarajatlar (shahar va qishloqlarni obodonlashtirish, qishloq xo‘jaligiga yordamlashish va boshq.)

2.4. bo‘limi o‘z ichiga quyidagi xarajatlarni oladi:

- temir yo‘lda yangi boshqaruv tizimlarini texnologiyalarini o‘rnatish, amalda tadbiq qilish xarajatlari,ratsionalizatorlik fikrlari bo‘yicha yangi g‘oyalarni va loyihalarni tadbiq qilish;

- boshqaruv tizimi texnologiyalarini takomillashtirish va yangisini joriy etish bo‘yicha xarajatlar, ixtiro va ratsionalizatsiya bo‘yicha xarajatlar.

Xarajatlar nomenklaturasining 3-qismi moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar:

- xorijiy valyutalar bilan bajariladigan operatsiyalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari;

- bank foizlari bo‘yicha to‘lovlar;

- qayta baholash bo‘yicha ko‘rilgan zararlar;

- boshqa moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar.

Xarajatlar nomenklaturasining 4-qismi favqulotda zararlar: noodatiy xarajatlarni qoplash bo‘yicha xarajatlar.

YOrdamchi-ko‘makchi faoliyat (B bo‘limi)ning XI bo‘limida stansiya, vokzal va poezdlarda yuk jo‘natuvchilar, yuk qabul qiluvchilar va yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar aks ettiriladi. XII bo‘limi – Qishloq xo‘jaligi xarajatlari alohida o‘simlikshunoslik va chorvachilik (sut va go‘sht etishtirish), ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar hamda chorvachilik mahsulotini qayta ishlash bo‘yicha ko‘rib chiqiladi. XIII – XIX bo‘limlari bo‘yicha mos ravishda konteyner tashuvlari va tijorat ishlari xo‘jaligi, lokomotiv xo‘jaligi, vagon xo‘jaligi, yo‘l xo‘jaligi (yo‘lni ta’mirlash ustaxonalari va pitomnik, oranjeriyalar), elektrlashtirish va energetika xo‘jaligi, xalqaro tashishlar bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatish, boshqa xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar va ishlab chiqarishlarni va ularning xarajatlarini aks ettiradi. YOrdamchi-ko‘makchi faoliyat bo‘limida ham alohida davr xarajatlari, moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar va favqulotda zararlar ko‘rib chiqiladi.

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.P7

Show more...

4-MA’RUZA

TEMIR YO‘L TRANSPORTI XARAJATLARINI GURUHLASH. “O‘TY” AJ XARAJATLARI NOMENKLATURASINI TUZILISHI TAMOYILLARI

REJA:

4.1. Xarajatlarni guruhlash tamoyillari

4.2. Tarmoq nomenklaturasining tuzilishi

Tayanch so’z va iboralar:

Mahsulot, ish, xizmat, ishlab chiqarish, xarajatlar, guruhlash, to’g’ri, egri xarajatlar, xarajatlar nomenklaturasi, davr xarajatlari,guruhlash tamoyillari

4.1. XARAJATLARNI GURUHLASH TAMOYILLARI

1. Xarajatlarni guruhlash temir yo’l transporti xarajatlarini ularni qoplash manbalaridan kelib chiqib quyidagi sinflarga bo’linishini ta’minlaydi:

a) maxsulot (ish, hizmat) ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar, jumladan to’gri va egri xarajatlar;

b) ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, ammo asosiy faoliyatdan keladigan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar;

v) ho’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlar. Bu xarajatlar umumho’jalik faoliyatidagi foyda yoki zararni hisobidagi e’tiborga olinadi;

g) foyda uchun soliqni to’langunga qadar foyda yoki zararni hisobidagi olinadigan favqulotdagi zararlar;

2. Xarajatlarni har bir sinf doirasida xarajatlarni guruhlash ularni faoliyat turlari bo’yicha bo’linishini nazarda tutadi, (ya’ni ekspluatatsion (tashish bo’yicha) va yordamchi-ko’makchi).

3. Har bir faoliyat turi doirasida xarajatlarni guruhlash temir yo’l transporti xo’jaliklari, iqtisodiy elementlar va xarajat moddalari bo’yicha ketma-ket taqsimlanishini ta’minlaydi.

Temir yo‘l transportida ekspluatatsion xarajatlar hisobi va rejalashtirish “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ xarajatlari Nomenklaturasi bilan tartibga solinadi.

Nomenklatura ikki qismdan iborat. 1-qism «Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi» deb nomlanadi. Bu qismda quyidagilar ajratib ko‘rsatiladi: temir yo‘l aksionerlik jamiyatining ekspluatatsion faoliyati.

Ishlab chiqarish tannarxi xo‘jalikning alohida tarmoqlari bo‘yicha hisoblanadi:

1. Yo‘lovchi, konteynerda tashish va tijorat ishlari xo‘jaligi (1-32mod.);

2. Lokomotiv xo‘jaligi.(41-140 mod.);

3. Vagon xo‘jaligi (151-180 mod.);

4. Yo‘l xo‘jaligi. (181- 204 mod.);

5. Fuqarolik inshootlari xo‘jaligi (205 –210 mod.);

6. Signallashtirish va aloqa xo‘jaligi (211-228 mod.);

7. Elektrlashtirish va energetika xo‘jaligi (229-235 mod.);

8. Hisoblash tovar kontoralari va tiklash poyezdlari (236-237 mod.);

9. MDH hududida xorijiy temir yo‘llar tomonidan tashishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar (238-239 mod.).

Nomenklaturada xarajatlar guruhlarga taqsimlanadi. Bu guruhlash asosiy (ekspluatatsion) va yordamchi-ko‘makchi faoliyatga taqsimlanadigan faoliyat turlari bo‘yicha amalga oshiriladi.

Ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan ekspluatatsion xarajatlar asosiy va umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi. Har bir xo‘jalikning ishlab chiqarish jarayoni bilan uzviy bog‘langan, xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar asosiy xarajatlar deb aytiladi. Lekin har bir xo‘jalik uchun xos bo‘lgan asosiy xarajatlarda xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar ajratib ko‘rsatiladi.

Xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy xarajatlar tarkibiga ishlab chiqarish personalining qo‘shimcha ish haqi xarajatlari, ta’til, davlat va jamoat topshiriqlarini bajargan davri uchun to‘lovlar, forma kiyimlarini chegirma narxi, boshqaruv apparati tarkibiga kirmaydigan xodimlarning xizmat safarlari xarajatlari, texnika xavfsizligi bo‘yicha xarajatlar va hokazo kiradi.

Umumxo‘jalik xarajatlari deb, korxonani boshqarish va ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarga aytiladi. Ular o‘z navbatida boshqaruv apparatini saqlash xarajatlarisiz va boshqaruv apparatini saqlash bo‘yicha umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi.

Bu guruhga ishlab chiqarish uchastkalari (sexlari) personalining ish haqi xarajatlari, xizmat ko‘rsatish, umumxo‘jalik ahamiyatidagi bino, inshootlar va inventarlarni joriy ta’mirlash, umumxo‘jalik ahamiyatidagi asosiy vositalar amortizatsiyasi, kadrlarni tayyorlash bo‘yicha xarajatlar kiritiladi.

Tashish tannarxiga kiritilishiga nisbatan xarajatlar to‘g‘ri va egri xarajatlarga bo‘linadi.

To‘g‘ri xarajatlar bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan va to‘g‘ridan to‘g‘ri hisobga olinuvchi xujjatdan ma’lum bir tashish turining tannarxiga kiritilishi mumkin (masalan, yuk va saralash stansiyalarining xarajatlari hisob hujjatlaridan to‘g‘ri yuk tashish tannarxiga kiritilishi mumkin).

Egri xarajatlar bir necha turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi. Bu xarajatlarni ma’lum bir turdagi mahsulot tannarxiga kiritish uchun ularni avval tashish turlari bo‘yicha taqsimlash zarur. Masalan, yo‘l xo‘jaligi xarajatlarini yuk va yo‘lovchi tashish tannarxiga kiritish kerak. Ularni avval u yoki bu turdagi ish ko‘rsatkichlariga proporsional bo‘lgan ish o‘lchovlariga taqsimlaydilar.

Xarajatlarning umumiy miqdorida egri xarajatlar salmoqli hajmni tashkil etadi.

Tashish jarayoni, yuk aylanmasini o‘sishi yoki kamayishi hisobiga xarajatlar miqdorini o‘zgarishiga bog‘liq holda xarajatlar tashish hajmiga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmaganga (yoki shartli-doimiy) xarajatlarga bo‘linadi.

Bog‘liq xarajatlar deb, tashish hajmining o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional o‘lchanadigan xarajatlarga aytiladi. Bunday xarajatlarga poyezdlarni tortish uchun yoqilg‘i, elektr energiya, lokomotiv va vagonlarni ta’mirlash, ularni amortizatsiyasi va hakazo kiradi.

Shartli-doimiy xarajatlar deb, tashish hajmini o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘zgarmaydigan yoki kam o‘zgaradigan xarajatlarga aytiladi. Bu xarajatlarga temir yo‘lning doimiy qurilmalarini (tortuv nimstansiyalari, signallashtirish va aloqa qurilmalari, boshq.) joriy saqlash, ta’mirlash va ularni amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar kiradi.

Nomenklatura moddalari va xarajatlar elementlari bo’yicha xarajatlarni klassifitatsiyalash muhim ahamiyatga ega. Xarajatlarni moddalar bo’yicha guruhlash maxsulot tannarxini kalkulyatsiyasida foydalanadi va vositalarning joyi va sarflanish maqsadini hisobga olishga ko’mak beradi, tannarx rejasini rejaning boshqa bo’limlari bilan bog’lash, shuningdek vositalarning sarflanishini nazorat qilishni ta’minlaydi.

Xarajatlarning moddalari bo’yicha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi:

- Xom-ashyo va materiallar;

- Sotib olinadigan komplektlanuvchi mehnatlar, yarim fabrikatlar va kooperatsiyalangan korxonalar hizmati;

- Tehnologik maqsad uchun yoqilg’i va energiya;

- Ishlab chiqarish ishchilarning asosiy ish xaqi;

- Ishlab chiqarish ishchilarning qo’shimcha ish xaqi;

- Ijtimoiy to’lov;

- Ishlab chiqarishni tayyorlash va o’zlashtirish xarajatlari;

- Instrumentlar, moslamalar eskirish va boshqa maxsus xarajatlar;

- Qurilmalarni ta’minlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlari;

- Seh xarajatlari;

- Umum ishlab chiqarish xarajatlari;

- Brak hisobiga yo’qotishlar;

- Boshqa ishlab chiqarish xarajatlari;

- Ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar.

Maxsulot tannarxiga quyidagi asosiy tehnik-iqtisodiy omillar ma’sir ko’rsatadi:

Ishlab chiqarishning tehnik darajasini oshirish, ishlab chiqaradigan maxsulot hajmini va tuzilmasining o’zgarish, ishlab chiqairsh va mehnatni tashkil qilishni yahshilash va boshqalar.[1]

Har doim ham tannarning kamayishi temir yo’l transporti ishini yahshilashganini ko’rsatmaydi. Lekin tashish tannarxi iste’mol qilinadigan resurslar narxining pasayib sur’atiga nisbatan sekin sur’atlar bilan kamayishi resurslarni natural ko’rinishda iste’mol qilishi ko’payganidan dalolat beradi.

Nomeklaturada temir yo‘lning ekspluatatsion va yordamchi-ko‘makchi faoliyatiga ko‘ra barcha bo‘limlar bo‘yicha xarajatlar stavkasi va o‘lchovlar ajratib ko‘rsatilgan. Nomenklatura jami 760 moddadan iborat, ulardan 288 tasi xo‘jaliklar bo‘yicha taqsimlanib, ekspluatatsion faoliyatga kiritilgan. Xo‘jalik ichida temir yo‘l transporti korxonalarida bajariladigan har bir ish turiga modda raqami beriladi va unda aniq bir ish turini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar va xarajat o‘lchovi ko‘rsatiladi.

Masalan, 1-modda – biletlarni sotish (1000 ta jo‘natilgan yo‘lovchilar), 2-modda - bagajni qabul qilish va topshirish (1t jo‘natilgan va kelgan bagaj).

Moddalar bo‘yicha yordamchi-ko‘makchi faoliyat ham taqsimlanadi. U 301 moddadan 760 moddagacha bo‘lgan moddalarni qamrab olgan.

Biroq, agar ekspluatatsion faoliyatda moddalar raqami ketma-ketlikda 1 dan 288 gacha bo‘lsa, yordamchi-ko‘makchi faoliyat bo‘yicha esa bu holat kuzatilmaydi. Yordamchi qishloq xo‘jaligi bo‘yicha xarajat moddalari – 350-376 gacha tashkil etadi, so‘ngra konteyner tashish va tijorat ishlari xo‘jaligi 421 dan 428 gacha keladi, keyin lokomotiv xo‘jaligi 475 dan 477 gacha boshlanadi, vagon xo‘jaligi 481-483 gacha, yo‘l xo‘jaligi 501-538 gacha bo‘lgan moddalarni o‘z ichiga oladi va hokazo, ya’ni avvalgi Nomenklatura bilan qiyoslaganda qayd etilgan xo‘jaliklarda qandaydir o‘zgarishlar yuz bergani uchun bu moddalar o‘z kuchini yo‘qotib mavjud bo‘lmay qoldi.

Ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirish bir xil turdagi xarajatlar, ya’ni iqtisodiy elementlar bo‘yicha amalga oshiriladi.

Mehnatga haq to‘lash fondi talab etiladigan xodimlar soni va bir ishchining o‘rtacha oylik ish haqisi bo‘yicha rejalashtiriladi. Xodimlar soni to‘rt usul bilan aniqlanadi:

1) ish hajmi va ishlab chiqarish me’yorlari bo‘yicha;

2) ish hajmi va ish birligining mehnat sig‘imi bo‘yicha;

3) xizmat ko‘rsatiladigan ob’ektlar va bir ob’ektga to‘g‘ri keladigan xodimlar me’yorlari bo‘yicha;

4) korxonalar soni va shtat jadvali bo‘yicha.

Yagona ijtimoiy to‘lov qonunchilik bilan belgilangan sug‘urta badallari me’yorlari bo‘yicha mehnatga haq to‘lash fondidan foizlarda pensiya fondiga, ijtimoiy sug‘urta fondiga, majburiy tibbiy sug‘urta fondlariga rejalashtiriladi. Yagona ijtimoiy soliqning umumiy miqdori 24 % ni tashkil etadi. Bundan tashqari “Ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar” elementi bo‘yicha ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash va kasbiy kasalliklar profilaktikasi uchun majburiy ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar hisoblanadi.

Moddiy xarajatlar rejaviy tashish hajmini (ish turlari, xizmatlar) bajarish uchun zarur bo‘lgan shu turdagi resurslar miqdori va tegishli resurs birligining narxi bo‘yicha rejalashtiriladi. Resurslar soni to‘rtta usul bilan aniqlanadi:

– belgilangan ish hajmi va o‘lchov birligining me’yorlari bo‘yicha;

– alohida guruh xodimlarining talab etiladigan soni va bir xodim uchun xarajatlar me’yorlari bo‘yicha;

– qurilma va jihozlar soni va qurilma birligi uchun xarajatlar me’yorlari bo‘yicha;

– korxonalar soni va ularning har biriga yaxlitlangan xarajatlar me’yorlari bo‘yicha.

Amortizatsion ajratmalari berilgan obyekt uchun uni foydali ishlatish muddati yoki bir turdagi obyektlar guruhi uchun yillik o‘rtacha amortizatsiya me’yoridan kelib chiqib aniqlanadigan amortizatsiya me’yoriga muvofiq amalga oshiriladi. Amortizatsiyani hisoblashning chiziqli va chiziqli bo‘lmagan uslubi qo‘llaniladi.

Chiziqli uslubni qo‘llashda amortizatsiya qilinadigan mulk obyektiga nisbatan bir oyga hisoblangan amortizatsiya summasi uning boshlang‘ich (tiklanish) narxi va berilgan obyekt uchun aniqlangan amortizatsiya me’yoriga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi.

Boshqa xarajatlar o’z ichiga shunday xarajatlarni oladiki, ularning birortasi yuqoridagi iqtisodiy xarajat elementlariga kiritish mumkin emas. Masalan atrof-muhutni ifloslantiruvchi chiqindilar uchun to’lovlar, xizmat safarlarini to’lovlari, axborot va bank xizmatlari, ekologik, sog’lomlashtirish, madaniyat va hordiq chiqarish muassasalari, xayriya fondlari, xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, jismoniya tarbiya va sport bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar misol bo’lishi mumkin. Bu xarajat elementi tarkibiga, shuningdek davlat byudjetiga temir yo’l korxonalaridan majburiy undiriladigan soliqlar va yig’imlar ham kiradi.

Temir yo’l transportida boshqa xarajatlar sifatida turli xil sudlar bo’yicha chiqqan chiqimlar, debitorlik qarzini fnulyatsiya (bekor qilish), avvalgi hisobot davri uchun yuz bergan zararlarni qoplash, o’g’irlik oqibatida yuz bergan kamomadni qoplash (agar aybdor shaxs topilmagan bo’lsa), shuningdek turli xil jarimalar, penyalarva boshqa jazolash ko’rinishidagi xarajatlar kiradi.

4.2. TARMOQ NOMENKLATURASINING TUZILISHI

“O’TY” AJ ning xarajatlar nomenklaturasi yuqorida aytib o’tilganidek xarajatlar ta kibi to’g’risidagi nizomga asosan tuzilgan. Tarmoq nomenklaturasining 1-qismi 2 ta bo’limdan iboratdir: A. Temir yo’l transportining ekspluatatsion faoliyati. B. Temir yo’l transportining yordamchi-ko’makchi faoliyati.

A bo’limi o’z ichiga turli xil xo’jaliklarning maxsus xarajatlarini (I-IX moddalar)va barcha temir yo’l tarmog’I uchun umumiy bo’lgan asosiy xarajatlarni (X modda)ni oladi.

B bo’limi o’z ichiga yordamchi ko’makchi faoliyatga mansub bo’lgan 9 ta moddani (XI-XIX) oladi. Birinchi qismning har bir bo‘limi (A va B) aniq bir ishlar, xizmatlar turlari bo‘yicha moddalarni o‘z tarkibiga olgan bo‘lib, temir yo‘lda tannarx va tariflarni tashish turlari, tortish turlari, yuk turlari bo‘yicha aniqlash uchun qo‘llaniladi.

Xarajatlar Nomenklaturasining 2-qismi davr xarajatlari deb nomlanadi va uning tarkibiga quyidagi bo‘limlar kiradi:

2.1. Sotish bilan bog‘liq xarajatlar

2.2. Ma’muriy xarajatlar

2.3. Boshqa operatsion xarajatlar

2.4. Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan ayriluvchi joriy hisobot davrining xarajatlari.

SHuni aytib o‘tish joizki yuqorida ko‘rsatilgan bo‘limlarning nomerlari xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi nizomning moddalariga mos tushadi. Har bir xarajatlar moddasiga izohlar va tushuntirishlar berilgan.

2.1. bo‘limi o‘z ichiga temir yo‘l kompaniyasi uchun mo‘ljallangan tovarlarni tashib berish xarajatlari. Uchinchi tashkilotlarning transport vositalarining turib qolishi yuzasidan kelib chiqqan jarimalar. Transport bozorini o‘rganish bo‘yicha xarajatlar (marketing va reklama xarajatlari) bu bo‘limda shuningdek umumiy ovqatlanish va savdo-sotiq tashkilotlarining xarajatlari ham aks etiladi.

2.2. bo‘limi o‘z ichiga boshqaruv personalini mehnatiga haq to‘lash va uni ijtimoiy sug‘urtalash xarajatlari, engil aviomashinalarni ijaraga olish, ekspluatatsiya qilish va ta’mirlash, boshqaruvning texnik vositalariga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash, ma’muriy boshqaruv ehtiyojlar uchun zarur bo‘lanadigan xonalar bino va inshoatlarning ijarasi uchun haq, ma’muriy ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy vositalarning ta’miri va amortizatsiyasi, shaharlararo telefon so‘zlashuvlar uchun to‘lovlar va boshqa xarajatlar kiradi.

2.3. bo‘limi o‘z ichiga temir yo‘l transportida kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, axborot va auditorlik xizmatlari, sog‘liqni saqlash va dam olishni tashkil etish tadbirlari bo‘yicha xarajatlar, temir yo‘lda tashish bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlarni xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan bajarishi natijasida yuzaga keluvchi xarajatlar (shahar va qishloqlarni obodonlashtirish, qishloq xo‘jaligiga yordamlashish va boshq.)

2.4. bo‘limi o‘z ichiga quyidagi xarajatlarni oladi:

- temir yo‘lda yangi boshqaruv tizimlarini texnologiyalarini o‘rnatish, amalda tadbiq qilish xarajatlari,ratsionalizatorlik fikrlari bo‘yicha yangi g‘oyalarni va loyihalarni tadbiq qilish;

- boshqaruv tizimi texnologiyalarini takomillashtirish va yangisini joriy etish bo‘yicha xarajatlar, ixtiro va ratsionalizatsiya bo‘yicha xarajatlar.

Xarajatlar nomenklaturasining 3-qismi moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar:

- xorijiy valyutalar bilan bajariladigan operatsiyalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari;

- bank foizlari bo‘yicha to‘lovlar;

- qayta baholash bo‘yicha ko‘rilgan zararlar;

- boshqa moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar.

Xarajatlar nomenklaturasining 4-qismi favqulotda zararlar: noodatiy xarajatlarni qoplash bo‘yicha xarajatlar.

YOrdamchi-ko‘makchi faoliyat (B bo‘limi)ning XI bo‘limida stansiya, vokzal va poezdlarda yuk jo‘natuvchilar, yuk qabul qiluvchilar va yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar aks ettiriladi. XII bo‘limi – Qishloq xo‘jaligi xarajatlari alohida o‘simlikshunoslik va chorvachilik (sut va go‘sht etishtirish), ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar hamda chorvachilik mahsulotini qayta ishlash bo‘yicha ko‘rib chiqiladi. XIII – XIX bo‘limlari bo‘yicha mos ravishda konteyner tashuvlari va tijorat ishlari xo‘jaligi, lokomotiv xo‘jaligi, vagon xo‘jaligi, yo‘l xo‘jaligi (yo‘lni ta’mirlash ustaxonalari va pitomnik, oranjeriyalar), elektrlashtirish va energetika xo‘jaligi, xalqaro tashishlar bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatish, boshqa xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar va ishlab chiqarishlarni va ularning xarajatlarini aks ettiradi. YOrdamchi-ko‘makchi faoliyat bo‘limida ham alohida davr xarajatlari, moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar va favqulotda zararlar ko‘rib chiqiladi.

МАВЗУ. ХАРАЖАТ ЭЛЕМЕНТЛАРИ БЎЙИЧА ХАРАЖАТЛАРНИ ҲИСОБЛАШ УСЛУБЛАРИ

5-MA’RUZA

XARAJATLAR ELEMENTLARI BO’YICHA XARAJATLARNI HISOBLASH USLUBLARI

REJA:

5.1. Mehnatga haq to‘lash fondi va yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalarini rejalashtirish tartibi

5.2. Yoqilg‘i, elektr energiya va material xarajatlarini hisoblash

Tayanch so’z va iboralar:

Biznes-reja, xarajat elementlari, iqtisodiy belgilar, ekspluatatsiya xarajatlari, ishlovchilar kontingenti

5.1. MEHNATGA HAQ TO‘LASH FONDI VA YAGONA IJTIMOIY TO‘LOV AJRATMALARINI REJALASHTIRISH TARTIBI

Xarajatlarni me’yorlash, rejalashtirish va hisobga olish xarajat tarkibi to’g’risidagi Nizomga muvofiq tarmoq nomenklaturasining barcha bo’limlari bo’yicha xarajatlarni guruhlash asosida amalga oshirilishi lozim:

1. Material xarajatlari;

2. Ish-xaqi xarajatlari;

3. Yagona ijtimoiy to’lov (soliq);

4. Asosiy vositalar va nomoddiy va aktivlar amortizatsiyasi;

5. Boshqa xarajatlar:

- ishlab chiqarishdagi ishchilarning asosiy ish xaqi;

- ishlab chiqaish ishchilarning qo’shimcha ish xaqi;

- yagona ijtimoiy to’lovlar;

- ishlab chiqarishni tayyorlash va o’zlashtirish;

- instrumentlarni, moslamalarni eskirishi va boshqa maxsus xarajatlar

- qurilmalarni ta’minlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlari

- seh xarajatlari;

- brak hisobiga yo’qotishlar;

- boshqa ishlab chiqarish xarajatlari;

- ishlab chiqarishdan tashkarida xarajatlar.

- Ishlab chiqarish xarajatlari quyidagi iqtisodiy elementlar bo’yicha guruhlanadi:

- xom-ashyo va asosiy materiallar;

- sotib olinadigan va komplektlochvi buyumlar, yarim fabrikatlar va - korxonalarning hizmati;

- yordamchi materiallar;

- tashqaridan yoqilg’i;

- tashqaridan energiya;

- asosiy va qo’shimcha ish xaqi;

- yagona ijtimoiy to’lov;

- asosiy fondlarning amortizatsiyasi;

- boshqa xarajatlar.

Maxsulot tannarxining o’zgarishiga tehnik-iqtisodiy omillarning ta’sirini aniqlash uchun xarajatlar umumiy miqdori shartli-doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga bo’linadi.

Shartli-doimiy xarajatlarga joriy davr davomida maxsulot ishlab chiqarish hajmining o’zgarishida xarajatlarning absolyut miqdori o’zgarmagan xarajatlar kiradi. Ularga isitish, binolarni yoritish, seh va boshqaruv personalining ish haki, doimiy qurilmalar bo’yicha amortizatsion ajratmalar, umumho’jalik xarajatlari kiradi.

- Temir yo’l transportida progressiv turdagi tehnika va tehnologiyalarni joriy qilish;

- Tashish hajmining o’sishi, jumladan raqobat qiluvchi transport turlar bilan qo’shimcha tashishlar jalb qilishi;

- Transport ishi sifatini oshirish, jumladan ekspluatasion ish sifatini;

- Mehnat unumdorligini oshirish;

- Asosiy fondlardan foydalinigini va samaradorligini oshirish;

- Natural ko’rinishda tashish birligiga to’g’ri keladigan resurslar xarajati me’yorini qisqartirish.

Eksplatatatsion xarajatlar rejasi transport rejalaridan biri va temir yo’llar eksplutatsiyasi rejasining tarkibiy qismi hisoblanadi. U tashish rejasi, harakatlanuvchi tarkib ishi rejasi, mehnat rejasi vat emir yo’l transportining umumiy ishlab chiqarish rejasining boshqa bo’limlari asosida ishlab chiqiladi. Eksplatatsion xarajatlar rjasining maqsadi – (transportni) rejalashtirilgan tashish hajmini bajarish uchun transportni zaruriy pul vositalari bilan taminlashdir. (ish haqi fondi, yoqilg’i, elektir energiya, material xarajatlari).

Eksplatatsion xarajatlar xarajatlar elementlari bo’yicha rejalashtiriladi

Ish haqi fondini aniqlash uchun talab etiladigan ishlovchilar kontengenti, o’rtacha oylik ish haqi hisoblanadi. Yagona ijtimoiy to’lov tashish bo’yicha ish haqi fondidan foiz hisobida aniqlanadi.

Tuzilmaviy korxonalarda ishlovchilar soni alohida guruhlar, kasblar va lavozimlar bo’yicha ishga chiquvchi va ro’yxatdagi tarkib sifatida aniqlanadi.

Ishga chiquvchi ishlovchilar tarkibi uch usul bilan aniqlanadi:

-rejaviy ish hajmi va ishlab chiqarish meyorlari bo’yicha yoki rejaviy mehnat sig’imi va vaqt meyorlari bo’yicha;

-obyektlar soni va bir obyektga to’g’ri keluvchi ishchi kuchining sarfi meyori bo’yicha;

-korxona soni va shtat jadvali bo’yicha;

Birinchi usul yukli xarakatda poyezd lokomotivmativlarining lokomotivmativ brigadalar kontengenti, poyezd brigadalari, lokomotivmativlarni joriy tamirlash, vagonlarni gepo tamiri, yo’l va inshootlarni tamirlash bo’yicha ishchilar, gruzchik, vagon kuzatuvchilari (provodniklar) va boshqa kasb egalarini aniqlash uchun qollaniladi. Bu usul bilan eksplatatsion kontingentning 20% ga yaqini vat emir yo’l ishchilarining tahminan 25% rejalashtiriladi.

Ish hajmi va mehnat sarfi meyorlari turli guruh va kasb ishchilari uchun turli o’lchovlarga belgilanadi. Masalan yukli harakatdagi lokomotivmativ brigadalarining soni (pbr) lokomotivmativlarning chiziqli bosib o’tadigan masofasi (lok km) orqali aks etadigan yillik ish hajmi va bitta lokomotivmativ brigadaning bir oulik ishlab chiqarish meyori (mS) bo’yicha aniqlanadi:

Pbr=MSl/12 mS

2-usul bilan temir yo’lning eksplatatsion kontingentining kata qismi (60%) va umumiy MHF=tahminan 50% aniqlanadi. Bu usul bilan yo’l va suniy inshoatlarni joriy tamirlovchi ishchilarning kata qismi, strelka o’tkazuvchi (strelochnik), lokomotivmativlarning ekipirovkasidagi ishchilar, vagonlarni texnik ko’rikdan o’tkazish punktidagi ishlovchilar, aloqa va signallashtirish xo’jaligidagi ishchilar, poyezdlarni qabul qilish va junatish stansiyalarida manyovr ishlaridagi ishchilar, primosdatchiklar va boshqalar hisoblanadi.

Ishchi kuchi sarfi meyorlari ish sharoiti, obyektning texnik jihozlanganligi, ish hajmi va intensivligini hisobga oladi. Bazi meyorlar markazlashgan holda belgilanadi va kompaniya buyruqlarida ko’rsatiladi, boshqalari esa korxonalarda ishlab chiqariladi.

Xodimlar kontengentini rejadagi ishning smenaliligi va kasblarning o’rindoshlik imkoniyati etiborga olinadi.

3-usul bilan korxonanig mamuriy boshqaruv shtati aniqlanadi: kompaniya, temir yo’l uzellarining, tuzilmaviy bo’linmalarining boshqaruv apparati, shuningdek boshqaruv apparatiga kirmaydigan sex persanali aniqlanadi.

Tashish jadvalida korxonaning guruhi (yoki klassi)dan bog’liq holda turli hil hodimlar soni belgilanadi, shuningdek oylik lavozim maoshi yoki oylik tariff stavka ko’rsatiladi.

Bu usul bilan ishlovchilar kontingentining 20%ga yaqini va umumiy MHFning tahminan 25% rejalashtiriladi.

Ish haqi o’z ichiga asosiy va qo’shimcha ish haqini oladi. Asosiy ish haqi tariff stavka va lavozim maoshilari bo’yicha to’lov, ishbay qo’shimcha (sdelnыy prirabotok) premiya va qisman qo’shimcha kiradi.

Qo’shimch ish haqiga tatil uchun to’lov, davlat va jamoat majburiyatlarini bajarish vaqti uchun to’lov va boshqalar.

5.2. YOQILG‘I, ELEKTR ENERGIYA VA MATERIAL XARAJATLARINI HISOBLASH

Yoqilg’I, elektir-energiya, material va boshqa xarajatlar qo’yidagicha rejalashtiriladi: rejada belgilangan ish hajmi va mos o’lchov birligiga to’g’ri keluvchi harajatlar meyori bo’yicha, mavjud jihozlar, qurilmalar va ularning har bir o’lchovi bo’yicha to’g’ri keluvchi harajatlar meyori bo’yicha, alohida guruh ishlovchilarining talab etiladigan kontengenti va bir ishlovchi uchun harajatlar meyori (materiallar), ho’jalik bo’linmalari va ularning har biriga to’g’ri keluvchi harajatlar meyori bo’yicha.

Yoqilg’I va elektr-energiya harajatlari poyezdlar tortuvi va boshqa htiyojlar uchun alohida rejalashtiriladi.

Yoqilg’I (elektr-energiya) sarfi lokomotivmativ parkining ish hajmi, ish birligi uchun sarf meyori va 1 ta shartli yoqilg’ining o’rtacha narxi (1 kvt elektr-energiya narxi) asosida aniqlanadi.

T(E)=nEPlbrS/10000,

Bu yerda, n-10000 tkm brutto uchun yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi meyori;

EPlbr-tkm brutto;

S-1t shartli yoqilg’I (1kv elektr-energiya)narxi.

Lokomotivmativ larning yakka holda bosib o’tgandagi yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi:

T(E)=nlMSlS/100

Bu yerda: nl-chiziqli masofaning 100lok-kmga to’g’ri keluvchi yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi meyori;

MSl-chiziqli masofa, lok-km.

Lokomotivmativlarlarning ishchi holatida to’xtab turishiga yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi:

T(E)=nnpMTnpS/1

Bu yerda: nnp-lpkomativlarning ishchi holatda 1 soat turib qolishida yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi meyori;

MTnp-lokomotivmativning ishchi holatda turib qolish, lok-soat.

Monyovr lokomotivmativlarining ishi uchun yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi ularning ish hajmi va 1 soat manyovr ishi uchun harajat meyori bo’yicha rejalashtiriladi.

T(E)=nM MTM S/1

Bu yerda: nM-manyovr lokomotivmativlarining 1 soat ishiga to’g’ri keluvchi yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi meyori;

MTM-manyovr ishi hajmi, lok-soat

Boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun yoqilg’I (lektr-energiya) harajatlari (dizel ustanovka qilish, kranlar, v-nlarni isitish va yoritish, ishlab chiqarish binolarini isitish va yoritish, tamirlash ishlari uchun elektr-energiya sarfi) amaldagi yoqilg’I (lektr-energiya) meyorlari bo’yicha hisoblangan miqdor, uskunalar soni va quvvati, ularning ish vaqti, yoqilg’I (lektr-energiya) narxi bo’yicha hisoblanadi.

Bu harajatlar 2-usul bilan rejalashtiriladi, yani obyektlar soni va har bir birlikka to’g’ri keluvchi harajatlar meyori bo’yicha, huddi shunday yo’llar va doimiy qurilmalarnijoriy saqlash, STSB va aloqa qurilmalarini joriy saqlash, binolarning joriy tamiri va boshqalar uchun materiallar harajatlari hisoblanadi.

Ishlovchi kontengenti va bir ishlovchiga to’g’ri keluvchi xarajatlar meyori bo’yicha, yani 3-usul bilan maxsus kiyim, forma kiyim narxidan chegirma, komandirovka bo’yicha harajatlar, qo’l fanarlarini yoritish, mayda instrumentlarni joriy tamirlash harajatlari hisoblanadi.

Material xarajatlar tarkibiga materiallar, shu jumladan yo‘l ustki qurilmasi materiallari, asosiy vositalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar, barcha turdagi energiya, yoqilg‘i, moylash materiallari, suv xo‘jalik tizimidan ishlatilgan suv kiradi. Material xarajatlariga shuningdek xo‘jalik yurituvchi sub’ektning hududida material resurslarni tashish bo‘yicha transport xarajatlari, material ashyolarining yo‘qotilishi yoki yaroqsiz holga kelishi, tez emiriladigan predmetlarning normativdan ortiqroq darajada emirilishi va boshqalar kiradi.

Material resurslarning narxi uni sotib olish narxi asosida shakllanadi. Bunda shuni inobatga olish lozimki tashqi iqtisodiy faoliyat va ta’minot tashkilotlari oladigan xizmat haqi tovar birjalaridagi brokerlarning xizmatlari, materiallarga nisbatan qo‘llanilgan bojxona boji va yig‘imlari, materiallarni boshqa yuridik shaxslar tomonidan tashib berganlik va saqlaganlik uchun to‘lovlar xarajatlari ham material xarajatlariga kiritiladi.

Temir yo‘l transporti mahsuloti (tashishlar) moddiy ashyoviy tuzilishga ega bo‘lmaganligi uchun temir yo‘l transportida tashish jarayoni uchun ishlatiladigan xom ashyo tushunchasi mavjud emas. SHu sababli tarmoq nomenklaturasining 1.1.1 moddasi “tashishlar bo‘yicha material xarajatlar” ishlatilmaydi. Bu modda sanoat ko‘rinishidagi yordamchi-ko‘makchi faoliyatning material xarajatlarini aks ettirishda (ehtiyot qismlar ishlab chiqarish, metalni eritish va boshq.) qo‘llaniladi.

Show more...

5-MA’RUZA

XARAJATLAR ELEMENTLARI BO’YICHA XARAJATLARNI HISOBLASH USLUBLARI

REJA:

5.1. Mehnatga haq to‘lash fondi va yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalarini rejalashtirish tartibi

5.2. Yoqilg‘i, elektr energiya va material xarajatlarini hisoblash

Tayanch so’z va iboralar:

Biznes-reja, xarajat elementlari, iqtisodiy belgilar, ekspluatatsiya xarajatlari, ishlovchilar kontingenti

5.1. MEHNATGA HAQ TO‘LASH FONDI VA YAGONA IJTIMOIY TO‘LOV AJRATMALARINI REJALASHTIRISH TARTIBI

Xarajatlarni me’yorlash, rejalashtirish va hisobga olish xarajat tarkibi to’g’risidagi Nizomga muvofiq tarmoq nomenklaturasining barcha bo’limlari bo’yicha xarajatlarni guruhlash asosida amalga oshirilishi lozim:

1. Material xarajatlari;

2. Ish-xaqi xarajatlari;

3. Yagona ijtimoiy to’lov (soliq);

4. Asosiy vositalar va nomoddiy va aktivlar amortizatsiyasi;

5. Boshqa xarajatlar:

- ishlab chiqarishdagi ishchilarning asosiy ish xaqi;

- ishlab chiqaish ishchilarning qo’shimcha ish xaqi;

- yagona ijtimoiy to’lovlar;

- ishlab chiqarishni tayyorlash va o’zlashtirish;

- instrumentlarni, moslamalarni eskirishi va boshqa maxsus xarajatlar

- qurilmalarni ta’minlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlari

- seh xarajatlari;

- brak hisobiga yo’qotishlar;

- boshqa ishlab chiqarish xarajatlari;

- ishlab chiqarishdan tashkarida xarajatlar.

- Ishlab chiqarish xarajatlari quyidagi iqtisodiy elementlar bo’yicha guruhlanadi:

- xom-ashyo va asosiy materiallar;

- sotib olinadigan va komplektlochvi buyumlar, yarim fabrikatlar va - korxonalarning hizmati;

- yordamchi materiallar;

- tashqaridan yoqilg’i;

- tashqaridan energiya;

- asosiy va qo’shimcha ish xaqi;

- yagona ijtimoiy to’lov;

- asosiy fondlarning amortizatsiyasi;

- boshqa xarajatlar.

Maxsulot tannarxining o’zgarishiga tehnik-iqtisodiy omillarning ta’sirini aniqlash uchun xarajatlar umumiy miqdori shartli-doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga bo’linadi.

Shartli-doimiy xarajatlarga joriy davr davomida maxsulot ishlab chiqarish hajmining o’zgarishida xarajatlarning absolyut miqdori o’zgarmagan xarajatlar kiradi. Ularga isitish, binolarni yoritish, seh va boshqaruv personalining ish haki, doimiy qurilmalar bo’yicha amortizatsion ajratmalar, umumho’jalik xarajatlari kiradi.

- Temir yo’l transportida progressiv turdagi tehnika va tehnologiyalarni joriy qilish;

- Tashish hajmining o’sishi, jumladan raqobat qiluvchi transport turlar bilan qo’shimcha tashishlar jalb qilishi;

- Transport ishi sifatini oshirish, jumladan ekspluatasion ish sifatini;

- Mehnat unumdorligini oshirish;

- Asosiy fondlardan foydalinigini va samaradorligini oshirish;

- Natural ko’rinishda tashish birligiga to’g’ri keladigan resurslar xarajati me’yorini qisqartirish.

Eksplatatatsion xarajatlar rejasi transport rejalaridan biri va temir yo’llar eksplutatsiyasi rejasining tarkibiy qismi hisoblanadi. U tashish rejasi, harakatlanuvchi tarkib ishi rejasi, mehnat rejasi vat emir yo’l transportining umumiy ishlab chiqarish rejasining boshqa bo’limlari asosida ishlab chiqiladi. Eksplatatsion xarajatlar rjasining maqsadi – (transportni) rejalashtirilgan tashish hajmini bajarish uchun transportni zaruriy pul vositalari bilan taminlashdir. (ish haqi fondi, yoqilg’i, elektir energiya, material xarajatlari).

Eksplatatsion xarajatlar xarajatlar elementlari bo’yicha rejalashtiriladi

Ish haqi fondini aniqlash uchun talab etiladigan ishlovchilar kontengenti, o’rtacha oylik ish haqi hisoblanadi. Yagona ijtimoiy to’lov tashish bo’yicha ish haqi fondidan foiz hisobida aniqlanadi.

Tuzilmaviy korxonalarda ishlovchilar soni alohida guruhlar, kasblar va lavozimlar bo’yicha ishga chiquvchi va ro’yxatdagi tarkib sifatida aniqlanadi.

Ishga chiquvchi ishlovchilar tarkibi uch usul bilan aniqlanadi:

-rejaviy ish hajmi va ishlab chiqarish meyorlari bo’yicha yoki rejaviy mehnat sig’imi va vaqt meyorlari bo’yicha;

-obyektlar soni va bir obyektga to’g’ri keluvchi ishchi kuchining sarfi meyori bo’yicha;

-korxona soni va shtat jadvali bo’yicha;

Birinchi usul yukli xarakatda poyezd lokomotivmativlarining lokomotivmativ brigadalar kontengenti, poyezd brigadalari, lokomotivmativlarni joriy tamirlash, vagonlarni gepo tamiri, yo’l va inshootlarni tamirlash bo’yicha ishchilar, gruzchik, vagon kuzatuvchilari (provodniklar) va boshqa kasb egalarini aniqlash uchun qollaniladi. Bu usul bilan eksplatatsion kontingentning 20% ga yaqini vat emir yo’l ishchilarining tahminan 25% rejalashtiriladi.

Ish hajmi va mehnat sarfi meyorlari turli guruh va kasb ishchilari uchun turli o’lchovlarga belgilanadi. Masalan yukli harakatdagi lokomotivmativ brigadalarining soni (pbr) lokomotivmativlarning chiziqli bosib o’tadigan masofasi (lok km) orqali aks etadigan yillik ish hajmi va bitta lokomotivmativ brigadaning bir oulik ishlab chiqarish meyori (mS) bo’yicha aniqlanadi:

Pbr=MSl/12 mS

2-usul bilan temir yo’lning eksplatatsion kontingentining kata qismi (60%) va umumiy MHF=tahminan 50% aniqlanadi. Bu usul bilan yo’l va suniy inshoatlarni joriy tamirlovchi ishchilarning kata qismi, strelka o’tkazuvchi (strelochnik), lokomotivmativlarning ekipirovkasidagi ishchilar, vagonlarni texnik ko’rikdan o’tkazish punktidagi ishlovchilar, aloqa va signallashtirish xo’jaligidagi ishchilar, poyezdlarni qabul qilish va junatish stansiyalarida manyovr ishlaridagi ishchilar, primosdatchiklar va boshqalar hisoblanadi.

Ishchi kuchi sarfi meyorlari ish sharoiti, obyektning texnik jihozlanganligi, ish hajmi va intensivligini hisobga oladi. Bazi meyorlar markazlashgan holda belgilanadi va kompaniya buyruqlarida ko’rsatiladi, boshqalari esa korxonalarda ishlab chiqariladi.

Xodimlar kontengentini rejadagi ishning smenaliligi va kasblarning o’rindoshlik imkoniyati etiborga olinadi.

3-usul bilan korxonanig mamuriy boshqaruv shtati aniqlanadi: kompaniya, temir yo’l uzellarining, tuzilmaviy bo’linmalarining boshqaruv apparati, shuningdek boshqaruv apparatiga kirmaydigan sex persanali aniqlanadi.

Tashish jadvalida korxonaning guruhi (yoki klassi)dan bog’liq holda turli hil hodimlar soni belgilanadi, shuningdek oylik lavozim maoshi yoki oylik tariff stavka ko’rsatiladi.

Bu usul bilan ishlovchilar kontingentining 20%ga yaqini va umumiy MHFning tahminan 25% rejalashtiriladi.

Ish haqi o’z ichiga asosiy va qo’shimcha ish haqini oladi. Asosiy ish haqi tariff stavka va lavozim maoshilari bo’yicha to’lov, ishbay qo’shimcha (sdelnыy prirabotok) premiya va qisman qo’shimcha kiradi.

Qo’shimch ish haqiga tatil uchun to’lov, davlat va jamoat majburiyatlarini bajarish vaqti uchun to’lov va boshqalar.

5.2. YOQILG‘I, ELEKTR ENERGIYA VA MATERIAL XARAJATLARINI HISOBLASH

Yoqilg’I, elektir-energiya, material va boshqa xarajatlar qo’yidagicha rejalashtiriladi: rejada belgilangan ish hajmi va mos o’lchov birligiga to’g’ri keluvchi harajatlar meyori bo’yicha, mavjud jihozlar, qurilmalar va ularning har bir o’lchovi bo’yicha to’g’ri keluvchi harajatlar meyori bo’yicha, alohida guruh ishlovchilarining talab etiladigan kontengenti va bir ishlovchi uchun harajatlar meyori (materiallar), ho’jalik bo’linmalari va ularning har biriga to’g’ri keluvchi harajatlar meyori bo’yicha.

Yoqilg’I va elektr-energiya harajatlari poyezdlar tortuvi va boshqa htiyojlar uchun alohida rejalashtiriladi.

Yoqilg’I (elektr-energiya) sarfi lokomotivmativ parkining ish hajmi, ish birligi uchun sarf meyori va 1 ta shartli yoqilg’ining o’rtacha narxi (1 kvt elektr-energiya narxi) asosida aniqlanadi.

T(E)=nEPlbrS/10000,

Bu yerda, n-10000 tkm brutto uchun yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi meyori;

EPlbr-tkm brutto;

S-1t shartli yoqilg’I (1kv elektr-energiya)narxi.

Lokomotivmativ larning yakka holda bosib o’tgandagi yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi:

T(E)=nlMSlS/100

Bu yerda: nl-chiziqli masofaning 100lok-kmga to’g’ri keluvchi yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi meyori;

MSl-chiziqli masofa, lok-km.

Lokomotivmativlarlarning ishchi holatida to’xtab turishiga yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi:

T(E)=nnpMTnpS/1

Bu yerda: nnp-lpkomativlarning ishchi holatda 1 soat turib qolishida yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi meyori;

MTnp-lokomotivmativning ishchi holatda turib qolish, lok-soat.

Monyovr lokomotivmativlarining ishi uchun yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi ularning ish hajmi va 1 soat manyovr ishi uchun harajat meyori bo’yicha rejalashtiriladi.

T(E)=nM MTM S/1

Bu yerda: nM-manyovr lokomotivmativlarining 1 soat ishiga to’g’ri keluvchi yoqilg’I (lektr-energiya) sarfi meyori;

MTM-manyovr ishi hajmi, lok-soat

Boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun yoqilg’I (lektr-energiya) harajatlari (dizel ustanovka qilish, kranlar, v-nlarni isitish va yoritish, ishlab chiqarish binolarini isitish va yoritish, tamirlash ishlari uchun elektr-energiya sarfi) amaldagi yoqilg’I (lektr-energiya) meyorlari bo’yicha hisoblangan miqdor, uskunalar soni va quvvati, ularning ish vaqti, yoqilg’I (lektr-energiya) narxi bo’yicha hisoblanadi.

Bu harajatlar 2-usul bilan rejalashtiriladi, yani obyektlar soni va har bir birlikka to’g’ri keluvchi harajatlar meyori bo’yicha, huddi shunday yo’llar va doimiy qurilmalarnijoriy saqlash, STSB va aloqa qurilmalarini joriy saqlash, binolarning joriy tamiri va boshqalar uchun materiallar harajatlari hisoblanadi.

Ishlovchi kontengenti va bir ishlovchiga to’g’ri keluvchi xarajatlar meyori bo’yicha, yani 3-usul bilan maxsus kiyim, forma kiyim narxidan chegirma, komandirovka bo’yicha harajatlar, qo’l fanarlarini yoritish, mayda instrumentlarni joriy tamirlash harajatlari hisoblanadi.

Material xarajatlar tarkibiga materiallar, shu jumladan yo‘l ustki qurilmasi materiallari, asosiy vositalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar, barcha turdagi energiya, yoqilg‘i, moylash materiallari, suv xo‘jalik tizimidan ishlatilgan suv kiradi. Material xarajatlariga shuningdek xo‘jalik yurituvchi sub’ektning hududida material resurslarni tashish bo‘yicha transport xarajatlari, material ashyolarining yo‘qotilishi yoki yaroqsiz holga kelishi, tez emiriladigan predmetlarning normativdan ortiqroq darajada emirilishi va boshqalar kiradi.

Material resurslarning narxi uni sotib olish narxi asosida shakllanadi. Bunda shuni inobatga olish lozimki tashqi iqtisodiy faoliyat va ta’minot tashkilotlari oladigan xizmat haqi tovar birjalaridagi brokerlarning xizmatlari, materiallarga nisbatan qo‘llanilgan bojxona boji va yig‘imlari, materiallarni boshqa yuridik shaxslar tomonidan tashib berganlik va saqlaganlik uchun to‘lovlar xarajatlari ham material xarajatlariga kiritiladi.

Temir yo‘l transporti mahsuloti (tashishlar) moddiy ashyoviy tuzilishga ega bo‘lmaganligi uchun temir yo‘l transportida tashish jarayoni uchun ishlatiladigan xom ashyo tushunchasi mavjud emas. SHu sababli tarmoq nomenklaturasining 1.1.1 moddasi “tashishlar bo‘yicha material xarajatlar” ishlatilmaydi. Bu modda sanoat ko‘rinishidagi yordamchi-ko‘makchi faoliyatning material xarajatlarini aks ettirishda (ehtiyot qismlar ishlab chiqarish, metalni eritish va boshq.) qo‘llaniladi.

МАВЗУ. ТЕМИР ЙЎЛДА ТАШИШ ТАННАРХИНИ ҲИСОБЛАШ

6-MA’RUZA

ASOSIY VOSITALAR AMORTIZATSIYASINI HISOBLASH TARTIBI

REJA:

6.1. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi

6.2. Amortizatsiya bo’yicha xarajatlarni hisoblash

Tayanch so’z va iboralar:

Amortizatsiya, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, mortiza eskirish, amortizatsiya me’yori, tezlashtirilgan amortizatsiya uslubii

6.1. ASOSIY VOSITALAR VA NOMODDIY AKTIVLAR AMORTIZATSIYASI

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi tarkibiga asosiy vositalarning boshlang‘ich narxiga o‘rnatilgan me’yorlar darajasida to‘lanadigan amortizatsion ajratmalar kiradi.

Jismoniy eskirish deganda asosiy vositalarning boshlang’ich iste’mol kiymatining bosqichma-bosqich yo’qolib borishi tushuniladi. Bunda nafaqat ularning ishlash jarayonidagi eskirishi, balki bekor turiish natijasida ham eskirganlkgi kiradi. Asosiy vositalarlarning fizik eskirishi asosiy vositalarlar sifatiga, ularning texnik takomillashganligiga, texnologik jarayonning xususiyatlariga, ularning ishlash vaqtiga, tashki ta’sirlardan himoyalanganligiga hamda asosiy vositalarlarni parvarish qilish va ularga xizmat ko’rsatish darajasiga bog’liq.

Jismoniy eskirishni (IF) quyidagi formula asosida hisoblab topish mumkin:

yoki

Bu erda:

Tf - asosiy vositalarlarning haqiqiy xizmat qiluvchi muddati;

Tn - asosiy vositalarlar xizmat qilishi kerak bo’lgan normativ muddat;

I - hisoblangan amortizatsiya summasi (eskirish summasi);

Ps – asosiy vositalarlarning boshlang’ich(qayta tashkil qilish)

Asosiy vositalarlarning jismoniy eskirishni hatto ularning bir xil elementlarida ham har xil bo’ladi. Asosiy vositalarlarning to’liq va qisman eskirishi farqlanadi. To’liq eskirganda ishlab turgan, asosiy vositalarlar yo’qotiladi va joyiga yangisi (kapital qurilish yoki eskirgan asosiy vositalarlarni joriy almashtirish vositasida) keltiradi. Qisman eskirish ta’mirlash yo’li bilan qoplanadi.

Asosiy vositalarlarning jismoniy eskirishi xaqikiy xizmat qilgan davrni normativdagi davrga bo’lish va 100 ga ko’paytirish yo’li bilan hisoblanishi mumkin. Nisbatan to’g’ri usul bu ob’ektning tabiiy holatini tekshirishdir.

Ma’naviy eskirish - asosiy vositalarlarning qadrsizlanishi yoki texnik jihatdan muddatidan avval ish qobiliyatini yo’qotilishidir. U ikki shaklda yuzaga keladi: birinchi shaklda asosiy vositalarlar ularning ishlab chiqarish qiymatlari pasayishi natijasida qadrsizlansa, ikkinchi shaklda asosiy vositalarlarning qadrsizlanishi yangi, fan-texnika taraqqiyoti ta’siri ostida, yanada samaraliroq vositalarlarning paydo bo’lishi natijasida ro’y beradi. Asosiy vositalarlar ma’naviy eskirishining Yuqorida keltirilgan shakllarini quyidagi tarzda aniqlash mumkin:

Bu erda:

P - asosiy vositalarlarning to’liq boshlang’ich qiymati;

V - asosiy vositalarlarning tiklanish qiymati;

Pn- Yangi texnikaning unumdorligi.

Ma’naviy eskirish- bu - mashina va uskunalar qnymatining ularni takror ishlab chiqarish uchun ketadigan umumiy, zaruriy xarajatlarining qisqarishi, yangi va unumdor mashina va uskunalarning joriy qidinishi ta’sirida pasayishidir. Ushbu omillar ta’sirida asosiy vositalarlar o’zining texnik tavsifi va iqtisodiy samaradorligi jihatidan qoloq bo’lib qoladi, ya’ni ma’naviy eskiradi.

Amortizatsiya - asosiy vositalarlar eskiripshni mahsulotning ishlab chikdrish tannarxiga qismlab o’tkazish yo’li bilan yng’ilib boriladigan pul mablag’laridir.

Amortizatsiya hisoblanadigan mulk tarkibiga O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko’ra qiymati eng kam oylik ish haqining 50 barobaridan ortiq bo’lgan va foydalanish muddagi 1 yildan oshadigan mulklar kiradi. Er uchastkalari, qazilma boyliklar, o’rmonlar va moliyaviy aktivlar bunga kirmaydi. Amortizatsiya ajratmasi summasi asosiy vositalarning qiymatiga, undan foydalanish muddatiga va modernizatsiya xarajatlariga bog’liq.

Amortizatsiyaning yillik summasini asosiy vositalarlar qymatiga nisbatan foizlarda ifodalash orqali uning normasi aniqlanadi. Amortizatsiya normasi asosiy vositalarlar yiliga o’zining balans qiymatining qancha mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo’shayotganini bildiradi.

Amortizatsiya ajratmalari quyidagi formula asosida aniqlanuvchi amortizatsiya normalari (Na) asosida amalga oishiriladi:

Bu erda:

A - amortizatsiya ajratmalari;

P - asosiy vositalarlarning to’liq boshlang’ich qiymati.

Yillik amortizatsiya ajratmalari (AO) miqdori quyidagi formula asosida aniqlanadi:

Bu erda:

Rk – asosiy vositalarlar xizmat qilgan muddat davomida kapital ta’mirlashga sarflangan xarajatlar;

M - uskuna, mashina va qurilmalarni, ular xizmat qilgan davr mobaynida modernizatsiya qilishga sarflangan xarajatlar;

O - asosiy vositalarlarning qoldiq (likvidatsion) qiymati;

T - asosiy vositalarlarning xizmat qilish muddati, yil.

Amalda amortizatsiya mablag’lari asosiy vositalarlarni to’liq qayta tiklash (renovatsiya), kapital ta’mirlash va uskunalarni modernizatsiya qilish uchun alohida ravishda yo’naltiriladi. Bundan kelib chiqqan holda amortizatsiya normasi ikki qismdan - vositalarlarni renovatsiya qilish (Nv) hamda kapital ta’mirlash va modernizatsiya qilish (Nr) uchun ajratiluvchi mablag’dan iborat bo’ladi.

Birinchi holda amortizatsiya normasi quyidagi formula:

ikkinchi holda esa:

asosida aniqlanadi

Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalarlar asta-sekinlik bilan eskirishi sababli, ularning ish qobiliyatini ta’mirlash orqali tiklash zaruriyati tug’iladi. O’z vaqtida ta’mirlash asosiy vositalarlar muddatidan oldin ishdan chiqishining oldini oladi hamda ularning xizmat qilish muddati va unumdorligini oshiradi[1]. Asosiy vositalarlarni ta’mirlash kapital, o’rta va joriy turlarga bo’linadi. Bino va inshootlarni ta’mirlash o’z mazmuni, talab qilinuvchi muddat va mablag’larga ko’ra, mashina va uskunalarni ta’mirlashdan farq qiladi.

Masalan, mashina va asMa’ruza-uskunalarni kapital ta’mirlashda ular to’liq qismlarga bo’linadi va eskirgan qismlar almashtiriladi. Uskunalarni ikki marta kapital ta’mirlash orasidagi muddat ta’mirlash tsikli deb ataladi. Mashina va uskunalar, qoidaga ko’ra, maxsus zavodlarda ta’mirlanadi.

Amortizatsiya normasi darajasi asosiy vositalarlarning eskirgan qismini qayta tiklash uchun zarur bo’lgan resurslar hajmini ifodalaydi. Amortizatsiya normasi yordamida asosiy vositalarlarning aylanma tezligi va ularni takror ishlab chiqarish jarayonini modellashtirish nazorat qiliinadi.

Amortizatsiya ajratmalari miqdori uch usulda hisoblanadi: bir maromli; bajarilgan ish hajmiga nisbatan sonlar summasi bo’yicha va qiymatni hisoblab chiqarish (kumulyativ) tezlashtirilgan usullar.

Amortizatsiya ajratmalari miqdorini bir maromli usulda hisoblash asosiy vositalarlarning bir maromda jismoniy va ma’naviy eskirishiga mo’ljallangan 2-jadvalga qaralsin.

Asosiy vositalarlarning ma’naviy eskirishi ko’p hollarda jadal kechadi. Shuning uchun boshqaruvchi amortizatsiya ajratmasini tez ma’naviy eskirayotgan asosiy vositalarlarnish- o’rnini qoplab oladigan darajada belgilashi lozim. Bu muammoni tezlashtirilgan amortizatsiya usuli yordamida hal qilish mumkin.

2-jadval

Amortizatsiya ajratmalari miqdorini bir maromli

usulda hisoblash

Asosiy vositalarlar ko’rinishdari

O’rtacha balans qiymati, mln. sum

Amortizatsiya ajratmalarining yillik normasi, %

Amortizatsiya ajratmalarining yillik miqdori, mln.sum(gr.2xgr.3)

1

2

3

4

Uskunalar

12

7,2

Binolar

350

5 -1

17,5

Transport

7

20

1,4

Jami:

26,1

Hozirgi kunda uskunalar qiymatining katta qismini dastlabki yillardayoq ishlab chiqarish xarajatlariga o’tkazishni ta’minlaydigan notekis amortizatsiya keng ko’llanilmoqda. Masalan, birinchi yil - 50%, ikkinchi yil - 30%, uchinchi yil - 20% o’tkaziladi. Bu korxonalarga Inflyatsiya sharoitda qilingan xarajatlarni tezroq qoplash va uskunalarni Yangilash imkonini beradi.

Sanoat korxonalarida amortizatsiya ajratmalari summasi mustakrnl ravishda korxonaning asosiy vositalarlarni takror ishlab chiqarish va takomillashtirish sarflanadi.

Asosiy vositalarlarni takror ishlab chiqarganing turli shakllari mavjud. Oddiy takror ishlab chiqarish shakli - bu eskirgan mehnat vositalarini kapital ta’mirlash. Bunda ta’mirlash xarajatlari bevosita mahsulot tannarxiga qo’shiladi[2]. Noishlab chiqarish vositalarlarini ta’mirlash uchun xarajatlar foyda hisobiga qoplanadi.

Asosiy vositalarlarni kengaytirilgan shaklda takror ishlab chiqarish deganda Yangi qurilishni amalga oshirish, korxona faoliyatini kengaytirish, uni rekonstruktsiya qilish, texnik qayta qurollanish xamda uskunalarni modernizatsiya qilish tushuniladi.

Bu shakllarning har biri aniq vazifani bajaradi, o’ziga yarasha ustunlik va kamchiliklari bor. Yangi qurilish hisobiga asosiy vositalarlarinish barcha elementlari zamon talabiga javob bera oladign korxonalar yuzaga keladi. Biroq hozirgi sharoitda ishlab chiqarishning susayishi bunda - ko’pchilik korxonalar mablag’ etishmasligi sababli faoliyatini to’xtatadilar. Rekonstruktsiya qilishda kapital xarajatlarning asosiy qismi eski ishlab chiqarish binolari va inshootlaridan foydalanish davrida vositalarlarning aktiv qismini takomillashtirishga yo’naltiriladi: Uskunalarga qilinayotgan xarajatlar hissasining ortishi mehnat unumdorligining ortshiga, ishlab chiqarishning kengayishiga va mahsulot tannarxining pasayipshga olib keladi.

Uskunalarni modernizatsiyalash deganda uskunalardag’i ma’naviy eskirishni to’liq yoki qisman bartaraf qilish va ishlab chiqarishga nisbatan zamonaviy konstruktsiYalarni joriy qilish tushuniladi.

Uskunalarni modernizatsiyalsh bir necha yo’nalishlarlarda olib borilishi mumkin:

• ishlayotgan mashinalarning konstruktsiyasini ularning texnik imkoniyatlarini oshiradigan qilib takomillashtirish;

•stanok va mexanizmlarni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash;

• uskunalarni dasturiy boshqarshiga o’tkazshi.

Jahon miqyosida globallashuv va raqobat tobora kuchayib borayotgan bugungi zamonda biz dunyoda yuz berayotgan tub o’zgarishlar jarayonida egallab turgan o’rnimizni xolisona va tanqidiy baholashimiz, tobora oshib borayotgan hayot talablariga javob berishimiz, kechayotgan davr bilan hamqadam bo’lishimiz shart.”[3]

Uskunalarni modernizatsiya qilish iqtisodiy jihatdan samarali bo’lib, mehnat unumdorligi va yillik ishlab chiqarish hajmini oshiradi, mahsulot tannarxini kamayishiga olib keladi. Agar foydaning o’sishi modernizatsiya xarajatlari tufayli asosiy vositalarlar qiymatining o’sishidan yuqori bo’lsa rentabillik oshgan bo’ladi.

6.2.AMORTIZATSIYA BO’YICHA XARAJATLARNI HISOBLASH

Amartizatsion ajratmalar tashish jarayonida foydalaniladigan asosiy vositalarning narxiga bog’liq. Qanchalik asosiy fondlarning narxi yuqori bo’lsa, tashish tannarxida amartizatsion ajratmalar ulushi shunchalik yuqori bo’ladi. Amartizatsion ajratmalar asosiy vositalarning guruhlar va turlari bo’yicha hisoblanadi.

Yillik amartizatsion ajratmalar 2 usul bilan hisoblanish mumkin: haqiqiy xarajatlar bo’yicha va vositalarning balans qiymati bo’yicha hamda asosiy vositalarning alohida turlar uchun blgilangan yillik ajratmalr meyori bo’yicha

Haqiqiy xarajatlar bo’yicha amartizatsion ajratmalarni hisoblash

Ep=A/T

Bu yerda: A - qurilma narxi;

T - xizmat ko’rsatish muddati.

1 yilga to’g’ri keluvchi capital ta’mir uchun ajratmalar

Ekp=an/T

Mahsulot birligi uchun

E’kp=an/TP

Bu yerda: a - bitta kapital tamir narxi;

n-butun xizmat ko’rsatish muddatida kapital tamirlar soni;

p-o’rtacha yilda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.

Agar qurilma ikki turdagi kapital tamirga ega bo’lsa harajatlar qo’shiladi.

Yiliga amartizatsion ajratmalarning to’liq miqdor

Eam=Ep+Ekp/T

Mahsulot birligi uchun

E’am=(A+an)TP

Yillik ajratmalar meyorlari bo’yicha amartizatsion ajratmalarni hisoblash

qam=Eam 100/An=(A+an) 100/TAn

qp=Ep/An 100=A 100/TAn

qkp=Ekp 100/An=an 100/An

Eam=An qam/100.

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.15

1Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.23

Show more...

6-MA’RUZA

ASOSIY VOSITALAR AMORTIZATSIYASINI HISOBLASH TARTIBI

REJA:

6.1. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi

6.2. Amortizatsiya bo’yicha xarajatlarni hisoblash

Tayanch so’z va iboralar:

Amortizatsiya, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, mortiza eskirish, amortizatsiya me’yori, tezlashtirilgan amortizatsiya uslubii

6.1. ASOSIY VOSITALAR VA NOMODDIY AKTIVLAR AMORTIZATSIYASI

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi tarkibiga asosiy vositalarning boshlang‘ich narxiga o‘rnatilgan me’yorlar darajasida to‘lanadigan amortizatsion ajratmalar kiradi.

Jismoniy eskirish deganda asosiy vositalarning boshlang’ich iste’mol kiymatining bosqichma-bosqich yo’qolib borishi tushuniladi. Bunda nafaqat ularning ishlash jarayonidagi eskirishi, balki bekor turiish natijasida ham eskirganlkgi kiradi. Asosiy vositalarlarning fizik eskirishi asosiy vositalarlar sifatiga, ularning texnik takomillashganligiga, texnologik jarayonning xususiyatlariga, ularning ishlash vaqtiga, tashki ta’sirlardan himoyalanganligiga hamda asosiy vositalarlarni parvarish qilish va ularga xizmat ko’rsatish darajasiga bog’liq.

Jismoniy eskirishni (IF) quyidagi formula asosida hisoblab topish mumkin:

yoki

Bu erda:

Tf - asosiy vositalarlarning haqiqiy xizmat qiluvchi muddati;

Tn - asosiy vositalarlar xizmat qilishi kerak bo’lgan normativ muddat;

I - hisoblangan amortizatsiya summasi (eskirish summasi);

Ps – asosiy vositalarlarning boshlang’ich(qayta tashkil qilish)

Asosiy vositalarlarning jismoniy eskirishni hatto ularning bir xil elementlarida ham har xil bo’ladi. Asosiy vositalarlarning to’liq va qisman eskirishi farqlanadi. To’liq eskirganda ishlab turgan, asosiy vositalarlar yo’qotiladi va joyiga yangisi (kapital qurilish yoki eskirgan asosiy vositalarlarni joriy almashtirish vositasida) keltiradi. Qisman eskirish ta’mirlash yo’li bilan qoplanadi.

Asosiy vositalarlarning jismoniy eskirishi xaqikiy xizmat qilgan davrni normativdagi davrga bo’lish va 100 ga ko’paytirish yo’li bilan hisoblanishi mumkin. Nisbatan to’g’ri usul bu ob’ektning tabiiy holatini tekshirishdir.

Ma’naviy eskirish - asosiy vositalarlarning qadrsizlanishi yoki texnik jihatdan muddatidan avval ish qobiliyatini yo’qotilishidir. U ikki shaklda yuzaga keladi: birinchi shaklda asosiy vositalarlar ularning ishlab chiqarish qiymatlari pasayishi natijasida qadrsizlansa, ikkinchi shaklda asosiy vositalarlarning qadrsizlanishi yangi, fan-texnika taraqqiyoti ta’siri ostida, yanada samaraliroq vositalarlarning paydo bo’lishi natijasida ro’y beradi. Asosiy vositalarlar ma’naviy eskirishining Yuqorida keltirilgan shakllarini quyidagi tarzda aniqlash mumkin:

Bu erda:

P - asosiy vositalarlarning to’liq boshlang’ich qiymati;

V - asosiy vositalarlarning tiklanish qiymati;

Pn- Yangi texnikaning unumdorligi.

Ma’naviy eskirish- bu - mashina va uskunalar qnymatining ularni takror ishlab chiqarish uchun ketadigan umumiy, zaruriy xarajatlarining qisqarishi, yangi va unumdor mashina va uskunalarning joriy qidinishi ta’sirida pasayishidir. Ushbu omillar ta’sirida asosiy vositalarlar o’zining texnik tavsifi va iqtisodiy samaradorligi jihatidan qoloq bo’lib qoladi, ya’ni ma’naviy eskiradi.

Amortizatsiya - asosiy vositalarlar eskiripshni mahsulotning ishlab chikdrish tannarxiga qismlab o’tkazish yo’li bilan yng’ilib boriladigan pul mablag’laridir.

Amortizatsiya hisoblanadigan mulk tarkibiga O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko’ra qiymati eng kam oylik ish haqining 50 barobaridan ortiq bo’lgan va foydalanish muddagi 1 yildan oshadigan mulklar kiradi. Er uchastkalari, qazilma boyliklar, o’rmonlar va moliyaviy aktivlar bunga kirmaydi. Amortizatsiya ajratmasi summasi asosiy vositalarning qiymatiga, undan foydalanish muddatiga va modernizatsiya xarajatlariga bog’liq.

Amortizatsiyaning yillik summasini asosiy vositalarlar qymatiga nisbatan foizlarda ifodalash orqali uning normasi aniqlanadi. Amortizatsiya normasi asosiy vositalarlar yiliga o’zining balans qiymatining qancha mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo’shayotganini bildiradi.

Amortizatsiya ajratmalari quyidagi formula asosida aniqlanuvchi amortizatsiya normalari (Na) asosida amalga oishiriladi:

Bu erda:

A - amortizatsiya ajratmalari;

P - asosiy vositalarlarning to’liq boshlang’ich qiymati.

Yillik amortizatsiya ajratmalari (AO) miqdori quyidagi formula asosida aniqlanadi:

Bu erda:

Rk – asosiy vositalarlar xizmat qilgan muddat davomida kapital ta’mirlashga sarflangan xarajatlar;

M - uskuna, mashina va qurilmalarni, ular xizmat qilgan davr mobaynida modernizatsiya qilishga sarflangan xarajatlar;

O - asosiy vositalarlarning qoldiq (likvidatsion) qiymati;

T - asosiy vositalarlarning xizmat qilish muddati, yil.

Amalda amortizatsiya mablag’lari asosiy vositalarlarni to’liq qayta tiklash (renovatsiya), kapital ta’mirlash va uskunalarni modernizatsiya qilish uchun alohida ravishda yo’naltiriladi. Bundan kelib chiqqan holda amortizatsiya normasi ikki qismdan - vositalarlarni renovatsiya qilish (Nv) hamda kapital ta’mirlash va modernizatsiya qilish (Nr) uchun ajratiluvchi mablag’dan iborat bo’ladi.

Birinchi holda amortizatsiya normasi quyidagi formula:

ikkinchi holda esa:

asosida aniqlanadi

Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalarlar asta-sekinlik bilan eskirishi sababli, ularning ish qobiliyatini ta’mirlash orqali tiklash zaruriyati tug’iladi. O’z vaqtida ta’mirlash asosiy vositalarlar muddatidan oldin ishdan chiqishining oldini oladi hamda ularning xizmat qilish muddati va unumdorligini oshiradi[1]. Asosiy vositalarlarni ta’mirlash kapital, o’rta va joriy turlarga bo’linadi. Bino va inshootlarni ta’mirlash o’z mazmuni, talab qilinuvchi muddat va mablag’larga ko’ra, mashina va uskunalarni ta’mirlashdan farq qiladi.

Masalan, mashina va asMa’ruza-uskunalarni kapital ta’mirlashda ular to’liq qismlarga bo’linadi va eskirgan qismlar almashtiriladi. Uskunalarni ikki marta kapital ta’mirlash orasidagi muddat ta’mirlash tsikli deb ataladi. Mashina va uskunalar, qoidaga ko’ra, maxsus zavodlarda ta’mirlanadi.

Amortizatsiya normasi darajasi asosiy vositalarlarning eskirgan qismini qayta tiklash uchun zarur bo’lgan resurslar hajmini ifodalaydi. Amortizatsiya normasi yordamida asosiy vositalarlarning aylanma tezligi va ularni takror ishlab chiqarish jarayonini modellashtirish nazorat qiliinadi.

Amortizatsiya ajratmalari miqdori uch usulda hisoblanadi: bir maromli; bajarilgan ish hajmiga nisbatan sonlar summasi bo’yicha va qiymatni hisoblab chiqarish (kumulyativ) tezlashtirilgan usullar.

Amortizatsiya ajratmalari miqdorini bir maromli usulda hisoblash asosiy vositalarlarning bir maromda jismoniy va ma’naviy eskirishiga mo’ljallangan 2-jadvalga qaralsin.

Asosiy vositalarlarning ma’naviy eskirishi ko’p hollarda jadal kechadi. Shuning uchun boshqaruvchi amortizatsiya ajratmasini tez ma’naviy eskirayotgan asosiy vositalarlarnish- o’rnini qoplab oladigan darajada belgilashi lozim. Bu muammoni tezlashtirilgan amortizatsiya usuli yordamida hal qilish mumkin.

2-jadval

Amortizatsiya ajratmalari miqdorini bir maromli

usulda hisoblash

Asosiy vositalarlar ko’rinishdari

O’rtacha balans qiymati, mln. sum

Amortizatsiya ajratmalarining yillik normasi, %

Amortizatsiya ajratmalarining yillik miqdori, mln.sum(gr.2xgr.3)

1

2

3

4

Uskunalar

12

7,2

Binolar

350

5 -1

17,5

Transport

7

20

1,4

Jami:

26,1

Hozirgi kunda uskunalar qiymatining katta qismini dastlabki yillardayoq ishlab chiqarish xarajatlariga o’tkazishni ta’minlaydigan notekis amortizatsiya keng ko’llanilmoqda. Masalan, birinchi yil - 50%, ikkinchi yil - 30%, uchinchi yil - 20% o’tkaziladi. Bu korxonalarga Inflyatsiya sharoitda qilingan xarajatlarni tezroq qoplash va uskunalarni Yangilash imkonini beradi.

Sanoat korxonalarida amortizatsiya ajratmalari summasi mustakrnl ravishda korxonaning asosiy vositalarlarni takror ishlab chiqarish va takomillashtirish sarflanadi.

Asosiy vositalarlarni takror ishlab chiqarganing turli shakllari mavjud. Oddiy takror ishlab chiqarish shakli - bu eskirgan mehnat vositalarini kapital ta’mirlash. Bunda ta’mirlash xarajatlari bevosita mahsulot tannarxiga qo’shiladi[2]. Noishlab chiqarish vositalarlarini ta’mirlash uchun xarajatlar foyda hisobiga qoplanadi.

Asosiy vositalarlarni kengaytirilgan shaklda takror ishlab chiqarish deganda Yangi qurilishni amalga oshirish, korxona faoliyatini kengaytirish, uni rekonstruktsiya qilish, texnik qayta qurollanish xamda uskunalarni modernizatsiya qilish tushuniladi.

Bu shakllarning har biri aniq vazifani bajaradi, o’ziga yarasha ustunlik va kamchiliklari bor. Yangi qurilish hisobiga asosiy vositalarlarinish barcha elementlari zamon talabiga javob bera oladign korxonalar yuzaga keladi. Biroq hozirgi sharoitda ishlab chiqarishning susayishi bunda - ko’pchilik korxonalar mablag’ etishmasligi sababli faoliyatini to’xtatadilar. Rekonstruktsiya qilishda kapital xarajatlarning asosiy qismi eski ishlab chiqarish binolari va inshootlaridan foydalanish davrida vositalarlarning aktiv qismini takomillashtirishga yo’naltiriladi: Uskunalarga qilinayotgan xarajatlar hissasining ortishi mehnat unumdorligining ortshiga, ishlab chiqarishning kengayishiga va mahsulot tannarxining pasayipshga olib keladi.

Uskunalarni modernizatsiyalash deganda uskunalardag’i ma’naviy eskirishni to’liq yoki qisman bartaraf qilish va ishlab chiqarishga nisbatan zamonaviy konstruktsiYalarni joriy qilish tushuniladi.

Uskunalarni modernizatsiyalsh bir necha yo’nalishlarlarda olib borilishi mumkin:

• ishlayotgan mashinalarning konstruktsiyasini ularning texnik imkoniyatlarini oshiradigan qilib takomillashtirish;

•stanok va mexanizmlarni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash;

• uskunalarni dasturiy boshqarshiga o’tkazshi.

Jahon miqyosida globallashuv va raqobat tobora kuchayib borayotgan bugungi zamonda biz dunyoda yuz berayotgan tub o’zgarishlar jarayonida egallab turgan o’rnimizni xolisona va tanqidiy baholashimiz, tobora oshib borayotgan hayot talablariga javob berishimiz, kechayotgan davr bilan hamqadam bo’lishimiz shart.”[3]

Uskunalarni modernizatsiya qilish iqtisodiy jihatdan samarali bo’lib, mehnat unumdorligi va yillik ishlab chiqarish hajmini oshiradi, mahsulot tannarxini kamayishiga olib keladi. Agar foydaning o’sishi modernizatsiya xarajatlari tufayli asosiy vositalarlar qiymatining o’sishidan yuqori bo’lsa rentabillik oshgan bo’ladi.

6.2.AMORTIZATSIYA BO’YICHA XARAJATLARNI HISOBLASH

Amartizatsion ajratmalar tashish jarayonida foydalaniladigan asosiy vositalarning narxiga bog’liq. Qanchalik asosiy fondlarning narxi yuqori bo’lsa, tashish tannarxida amartizatsion ajratmalar ulushi shunchalik yuqori bo’ladi. Amartizatsion ajratmalar asosiy vositalarning guruhlar va turlari bo’yicha hisoblanadi.

Yillik amartizatsion ajratmalar 2 usul bilan hisoblanish mumkin: haqiqiy xarajatlar bo’yicha va vositalarning balans qiymati bo’yicha hamda asosiy vositalarning alohida turlar uchun blgilangan yillik ajratmalr meyori bo’yicha

Haqiqiy xarajatlar bo’yicha amartizatsion ajratmalarni hisoblash

Ep=A/T

Bu yerda: A - qurilma narxi;

T - xizmat ko’rsatish muddati.

1 yilga to’g’ri keluvchi capital ta’mir uchun ajratmalar

Ekp=an/T

Mahsulot birligi uchun

E’kp=an/TP

Bu yerda: a - bitta kapital tamir narxi;

n-butun xizmat ko’rsatish muddatida kapital tamirlar soni;

p-o’rtacha yilda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.

Agar qurilma ikki turdagi kapital tamirga ega bo’lsa harajatlar qo’shiladi.

Yiliga amartizatsion ajratmalarning to’liq miqdor

Eam=Ep+Ekp/T

Mahsulot birligi uchun

E’am=(A+an)TP

Yillik ajratmalar meyorlari bo’yicha amartizatsion ajratmalarni hisoblash

qam=Eam 100/An=(A+an) 100/TAn

qp=Ep/An 100=A 100/TAn

qkp=Ekp 100/An=an 100/An

Eam=An qam/100.

МАВЗУ. ТЕМИР ЙЎЛДА ТАШИШ ТАННАРХИНИ ҲИСОБЛАШ

7-MA’RUZA

TEMIR YO’LDA TASHISH TANNARXINI HISOBLASH

Reja:

7.1. Temir yo’l transporti mahsuloti tannarxini hisoblash xususiyatlari

7.2. Temir yo’lda yuk va yo’lovchi tashish tannarxini hisoblash usuli

7.3. Tortish turlari bo’yicha tashish tannarxini aniqlash

Tayanch so’zlar va iboralar:

Keltirilgan tonna-km, ekspluatatsion 10 tonna-km, rejaviy tannarx, hisobat tannarxi, boshqaruv apparati xarajatlari, amortizatsiya, tashish turi, tortuv turi, taqsimlash.

7.1. TEMIR YO’L TRANSPORTI MAHSULOTI TANNARXINI HISOBLASH XUSUSIYATLARI

Temir yo‘l transportida yuklarni tashish va yo‘lovchilarni manzilga etkazish jarayoni shu sohaning mahsuloti hisoblanadi. Temir yo‘l transporti mahsulotini biror muddat ichida saqlab bo‘lmaydi. SHuning uchun xarajatlarning eng katta ulushi egri xarajatlarga to‘g‘ri keladi. Egri xarajatlarning taqsimlanishi esa murakkab jarayon hisoblanadi. Tannarxni hisoblashning murakkabligi yana bir omil bilan tushuntiriladi, ya’ni xalqaro yuk tashishda harakatlanuvchi tarkibning bir nechta davlat hududlaridan kesib o‘tishi bilan tushuntiriladi.

Temir yo‘l transportida xarajatlar va tannarxni hisoblashning murakkabligi quyidagi omillarga bog‘liq:

1-guruh. Temir yo‘lda yuklar, yo‘lovchilar, bagaj va pochta tashiladi.

- Temir yo‘lda bir necha o‘n ming turdagi yuklar tashilgani uchun har xil turdagi vagonlar talab etiladi;

- Temir yo‘l tarkibida yuzlab korxonalar faoliyat yuritadi. ularning har biri bevosita yoki bilvosita yuk tashishda ishtirok etadi.

2-guruh. Temir yo‘lda bajariladigan texnologik jarayonlarning bir-biridan keskin farq qilishi. Ma’lumki texnologik jarayon boshlang‘ich, bevosita tashish va tugallash operatsiyalarini o‘z ichiga oladi. Bunda xarajatning katta qismi boshlang‘ich va tugallash operatsiyalariga to‘g‘ri keladi. Muxtimada yuk tashishlarda temir yo‘l vagonlarining dengiz portlarida turli xil vaqt davomida turib qolishi.

3-guruh. YUk vagonlari faqat bitta yuk tashuvchiga biriktirilgan bo‘ladi. Masalan, 29 nomerli vagonlar O‘zbekiston temir yo‘llariga, 20 nomerli vagonlar esa Rossiya Federatsiyasiga biriktirilgan bo‘ladi. YUk vagonlari bir davlatga tegishli bo‘la turib ularning joriy ta’miri boshqa davlatlarning vagon depolarida amalga oshiriladi.

4-guruh. Markazlashtirilgan xarajatlarning mavjudligi. Ayrim texnologik jarayonlarni amalga oshirishda bir nechta davlatlar ishtirok etadi. Ular birgalikda poezdlar tuzish rejasi, poezdlar harakati jadvali, vagonlar aylanmasi, chegara stansiyalarda texnologik jarayonlarni ishlab chiqishda ishtirok etadi.

5-guruh. Temir yo‘lda tashish jarayonini amalga oshirishda bilvosita (egri) xarajatlarning ulushi yuqori bo‘ladi. Masalan, avtomatika, signallashtirish, blokirovka qilish moslamalari, relslar, shpallar, temir yo‘l izlari, sun’iy inshoatlar, ta’mirlash xarajatlari va hakazo.

Temir yo‘l transportida tashish tannarxini hisoblash iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari mahsulotlari tannarxini hisoblashga qaraganda ancha murakkab. Bu moddiy ishlab chiqarish tarmog‘i sifatida transportga xos bo‘lgan xususiyatlar, va uning murakkab texnologik jarayoni bilan tushuntiriladi.

Transport mahsuloti yuk va yo‘lovchilar tashish hisoblanadi. Mahsulot moddiy buyum shakliga ega emas, shuning uchun transport xarajatlarida xom ashyo va yarim fabrikatlar uchun xarajatlar mavjud emas. Buning natijasida xarajat elementlari bo‘yicha transportning ekspluatatsion xarajatlar tuzilmasi sanoat korxonalarining xarajatlari tuzilmasidan ancha farq qiladi, ularning xarajatlarida 70% ga yaqinini xomashyoga bo‘lgan xarajatlar egallaydi.

Transport ishlab chiqarish jarayoni keng territoriyada, bir qancha temir yo‘llar chegarasida bajariladi, u aniq, cheklangan kenglikda birlashmagan. Tarmoqning bu xususiyati temir yo‘llar faoliyatini boshqarish jarayoni va rejalashtirish, tahlil qilish uslublari va xarajatlarni nazorat qilishni murakkablashtiradi hamda alohida temir yo‘llar orasida xarajatlarni taqsimlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Tashish hajmini bajarish, ularning sifati va xavfsizligi ta’minlanishi uchun temir yo‘llar orasida o‘zaro uzviy aloqa – texnologik, moliyaviy-iqtisodiy, tashkiliy-huquqiy, informatsion aloqalar bo‘lishi zarur.

Temir yo‘llar tashish jarayonining alohida texnologik operatsiyalarini bajarishda bir xil ishtirok etmaydilar. Bu bir qator temir yo‘llarning ekspluatatsion xarajatlari va tashish tannarxiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, alohida temir yo‘llarda marshrut poyezdlarini shakllantirish bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi, bunda tashish tannarxini oshishiga olib keladigan qo‘shimcha xarajatlar yuzaga keladi, biroq tarmoqning boshqa temir yo‘llarida poyezdni qayta tuzmasdan harakatlanishiga va tannarxni kamayishiga imkoniyat tug‘diradi.

Temir yo‘llar ishining texnologik jarayoni boshlang‘ich-tugatish operatsiyasi, jo‘natish va kelish punktlarida va butun harakatlanish yo‘lida poyezdlarni shakllantirish va qayta tuzish operatsiyasi, shuningdek harakat operatsiyasini o‘z ichiga oladi. Poyezdlarning harakatlanishi bo‘yicha xarajatlarni tashishda ishtirok etgan barcha temir yo‘llar hisobga oladi. Boshlang‘ich-tugatish operatsiyalari bo‘yicha, poyezdlarni shakllantirish, saralash va qayta tuzish bo‘yicha xarajatlarni yohud bitta temir yo‘l (yukni qabul qiluvchi yoki jo‘natuvchi), yoki butun harakatlanish yo‘lida poyezdlarni qayta tuzishni amalga oshirgan bir nechta temir yo‘llar hisobga oladi. Bunday shaklda temir yo‘llarning transport jarayonida ishtirok etishida bu xarajatlar temir yo‘llar orasida taqsimlanishi va tashish jarayonining operatsiyalari bo‘yicha tashish tannarxini hisoblash zarur.

Tarmoqning alohida temir yo‘llarida tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha xarajatlarning solishtirma ulushi bir xil emasligi tashish tannarxining qiymati turlicha bo‘lishini keltirib chiqaradi.

Temir yo‘l transportining spetsifik tomoni shundaki, u iqtisodiyotning fond sig‘imi yuqori bo‘lgan tarmog‘i hisoblanadi. Asosiy fondlarning 70%ga yaqini doimiy qurilmalarni tashkil etadi.

Transport texnik vositalarining bunday tuzilmasi sababli uning xarajatlarida egri xarajatlar guruhi katta qismni egallaydi, ular o‘z navbatida temir yo‘llarning mahsulot turlari bo‘yicha hisob yo‘li bilan, ishning turli o‘lchovlari va ko‘rsatkichlariga proporsional taqsimlanadi. Egri xarajatlarni taqsimlash ko‘plab ma’lumotlarni, detalli va sermehnat hisob-kitoblarni talab etadi hamda shu bilan birga yetarli darajada aniq natijalarni bermaydi, chunki alohida temir yo‘llar va ularning korxonalari ishining aniq sharoitini to‘laqonli hisobga olish imkoniyatini bermaydi.

Kompaniya va termi yo’l uzellari bo’yicha rejalarni ishlab chiqarishda faqat keltirilgan 10 tkm tannarxni aniqlanadi. Keltirilgan tonna-km tkm va yo’l-km yig’indisidan tashkil topadi, bunda bagaj va pochta vagonlarining bosib o’tgan masofalari keltirilgan tkm.ga kiritilmaydi. Kompaniya bo’yicha keltirilgan tkmda tarif tkmlar, temir yo’l uzellari bo’yicha esa ekspluatatsion t-km hisobga olinadi.

Bundan tashqari kompaniya va uzellarning yillik hisobotlarini tayyorlashda nafaqat keltirilgan 10 tkm tannarxi, balki butun kompaniya bo’yicha yuk tashishning 10 tkm tannarxi, temir yo’l uzellari bo’yicha ekspluatatsion 10 tkm, 10 yo’l-km, bagaj tashihning 10 tkm va butun kompaniya bo’yicha tashishda 10 vagon-km tannarxi hisoblanadi.

Kompaniya va uning uzellari bo’yicha tortuv turlari bo’yicha yuk va yo’lovchi tashihsning rejaviy va hisobot tannarxi hisoblanadi. Hisoblarni amalga oshirish uchun boshlang’ich ma’lumotlar temir yo’l uzellari harajlatlarini tashish turlari bo’yicha, so’ngra tortuv turlari bo’yicha taqsimlash hisoblanadi. Tashish turlari bo’yicha temir yo’l uzellari xarajatlari xarajatlar nomenklaturasining alohida moddalari bo’yicha taqsimlanadi. Alohida holatlarda bitta ho’jalikka tegishli bir qancha moddalardagi xarajatlar umumiy guruhga birlashtirilishi mumkin, yoki aksincha bitta moddagi xarajatlar alohida xarajatlar elementlariga bo’yicha bo’linishi mumkin.

Tashish va tortuv turlari bo’yicha xarajatlarni taqsimlash “Temir yo’lda tashish tannarxi kalkulyatsiyasi bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar”ga muvofiq amalga oshiriladi.

Temir yo’l uzellari xarajatlarni xarajarlat nomenklaturasidagi moddalar bo’yicha yo’lovchi va yuk tashishga taqsimlaydi. Bunda bagaj va pochta tashish xarajatlari yo’lovchi tashishga, xo’jalik poezdlari bo’yicha xarajatlarni esa yuk tashishga kiritiladi. Shundan so’ng xarajatlar tortuv turlari bo’yicha taqsimlanadi.

Bosh yo’llarni joriy ta’minlash va amortizatsiyasi bundan mustasno, bunda xarajatlar avval turli tortuv turidagi uchastkalarga taqsimlanadi (elektrlashgan va elektrlashmagan) so’ngra ushbu uchastkalarning har biri bo’yhicha yuk va yo’lovchi tashishga taqsimlanadi.

Temir yo’l uzelining yuk va yo’lovchi tashishga kiritilgan umumiy xarajatlarini ekspluatatsion tkm, yo’lovchi-kmlarga bo’lib, va natijani 10 ga ko’paytirib 10 ekpluatatsion tkm va 10 yo’l-km tannarxi aniqlanadi.

Temir yo’l kompaniyasi bo’yicha yuk va yo’lovchi tashish tannarxini aniqlash uchun barcha uzellarning shu tashish turlari bo’yicha xarajatlari qo’shiladi va ularga yuk yoki yo’lovchi tashishga kiritilgan kompaniya boshqaruv apparatining xarajatlari qismi qo’shiladi.

Yo’lovchi tashishga kiritilgan xarajatlarining umumiy miqdorini kompaniya bo’yicha yolovchi-km.larga bo’linadi, yuk tashishga kitirilgan xarajatlarni esa tarif tkm miqdoriga bo’linadi, so’ngra 10 ga ko’paytiriladi hamda mos ravishda 10 yo’l-km va 10 tarif tkm tannarxi olinadi.

7.2. TEMIR YO’LDA YUK VA YO’LOVCHI TASHISH TANNARXINI HISOBLASH

Yuk va yo’lovchi tashish xarajatlari quyidagi 3 usul bilan taqsimlanadi.

1. Barcha xarajat moddalaridan bevosita yo’lovchi yoki yuk tashishga tegishli bo’lgan to’g’ri xarajatlar ajratib ko’rsatiladi. Bu guruhga ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy miqdoridan tahminan 45% ni tashkil qiluvchi ishlab chiqarish xarajatlari kiradi. (yo’lovchi, yuk ho’jaligi, konteyner va paket tashish ho’jaligi, MCH ho’jaligi, yuk va yo’lovchi vagonlarini joriy ta’mirlash, lokomotivmotivlarni (yukli harakatda) ekipirovkasi, yo’lovchi holatda lokomotivmotivlarning ishi bilan bog’liq xarajatlar, yo’lovchi poezdlarni, terma poezdlarni kuzatib borish, yuk va saralash stantsiyasida manyovr ishlari, yuk va yo’lovchi xo’jalikdagi bino va inshootlarni ta’miri).

2. Ishlab chiqarish xarajatlarining katta guruhi tashish turlari bo’yicha maxsus tanlangan o’lchovlarga proportsional taqsimlanadi. Asosiy o’lchovlar – poezd boshida va yana holdagi lok-km, tonno-km brutto, manevr lok-soatlar hisoblanadi.

Lokomotivmotiv-kmlarga proportsional stantsiyalarda poezdlarni qabul qilish va jo’natish; yolovchilarni qo’riqlash qorga qarshi kurash, STSB va aloqa qurilmalarini saqlash va ta’mirlash va ba’zi bir xarajatlarini taqsimlanadi.

Tonna-kmlarga proportsional bosh yo’llarni va doimiy qurilmalarni joriy saqlash, yer qatlami, sun’iy inshootlar, bosh yo’llarni ustki qismi amortizatsiyasi, bosh yo’llarning ustki qismi amortizatsiyasi, bosh yo’llarning ustki qismidagi materiallarni almashtirish bo’yicha xarajatlar taqsimlanadi.

Yo’lovchilar jamida xarajatlar tezligi katta bo’lgani uchun yo’lning eskirishi yuqori darajada bo’ladi, tashish turlari bo’yicha xarajatlarni ketirilgan tkm brutto o’lchoviga proportsional taqsimlanishi lozim keltirilgan tkm. Brutto miqdori yuk va ho’jalik yo’nalishdagi tm-brutto va yo’lovchi xarajatlagi tkm brutto 1,15 koeffitsientga ko’paytirilgan yig’indisiga teng.

Lok-soatlarga proportsional manevr lokomotivmotivlarni saqlash va ta’mirlash, stantsiya yo’llari joriy saqlash, ta’mirlash va amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar taqsimlanadi.

AJ bo’yicha xarajatlarning umumiy miqdoridan tahminan 25% tashish turlari bo’yicha ish o’lchovlariga proportsional taqsimlanadi.

3. Temir yo’l ho’jaligining barcha tarmoqlari uchun umumiy bo’lgan xarajat (tahminan ekpluatatsion xarajatlarning 30%) tashish turlari bo’yicha barcha yoki avvaldan taqsimlangan xarajatlarning ma’lum bir qismiga proportsional taqsimlanadi. Temir yo’l ho’jaligida barcha tarmoqlari uchun umumiy xarajatlar va davr xarajatlari yuk va yo’lovchi tashishiga tashish turlari bo’yicha taqsimlangan alohida ho’jalikdagi ishlab chiqarish ishchilarining ish xaqiga proportsional taqsimlandadi. Temir yo’l ho’jaligi barcha tarmoqlari uchun umumiy xarajatlar va davr xarajatlar yuk va yo’lovchi tashishga tashish turlari bo’yicha taqsimlangan alohida holidagi ishlab chiqarish ischilarining ish xaqiga proportsional ravishda taqsimlanadi.

4. Qilingan hisoblar natijasida uzelning umumiy xarajatlari miqdori tashish turlari bo’yicha taqsimlanadi tashish turlari bo’yicha uzel xarajatlaridan tashqari AJning markaziy boshqaruv apparatning ta’minlash bo’yicha xarajatlari taqsimlanadi.

Yo’lovchi tashish tannarxi bagaj va pochta tashish bo’yicha xarajatlari hisobga olgan holda hisoblanadi.

Yo’lovchi tashish tannarxini bagaj va pochta tashish tannarxini yo’lovchilar tashish bo’yicha harajarni yo’lovchi bagaj va pochta tashish xarajatlariga taqsimlab chiqish lozim.

Temir yo’l kompaniyasi ma’lumotlariga asosan bu kal’kulyatsiya 3 usul bilan aniqlandi.

1. Xarajatlarni ma’lum bir qismi bevosita yo’lovchi, bagaj va pochta tashishga kiradi (yo’lovchi tashish bo’yicha umumiy xarajatlar miqdorining 25%ga yaqini) (pochta tashish muassasasi).

2. Yo’lovchilar tashish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarning 50% yaqini yo’lovchilar, bagaj va pochta orasida alohida o’lchovlarga proportsional taqsimlanadi. Eng katta qismi barcha tortuv turlarida (eletkropoezdlarni qoshib) yo’lovchi, bajag va pochta vagonlarining vagon-km.iga proportsional taqsimlanadi.

3. Yo’lovchi tashish bilan bog’liq xarajatlarning 25%ga yaqini avvaldan taqsimlangan ish xaqiga proportsional ravishda yo’lochi, bagaj va pochta tashishga taqsimlanadi.

Barcha yo’lovchi, bagaj va pochta tashishga taqsimlangan xarajatlarni qo’shish natijasida ularni tashish xarajatlari aniqlanadi. Olingan summani mos keluvchi tashish hajmiga bo’lib yo’lovchi, bagah va pochta tannarxi hosil qiladi.

Yo’lovchi poezdlarda yuk bagaji tashilishi mumkin. Uni tashish xarajatlar yo’lovchi tashish xarajatidan ajratilishi kerak va yuk tashish xarajatlariga qisman kiritilishi kerak. Yuk bagajini tashish bo’yicha xarajatlar yuk tashish va bagaj tashish orasida tkm hajmiga proportsional taqsimlanishi lozim.

Tortuv turlari bo’yicha tannarxni hisoblash.

Temir yo’l uzelining tortuv turlari bo’yicha tashish tannarxi tashish turlari bo’yicha tannarx kal’kulyatsiyasidan so’ng hisoblanadi. Yo’lovchilar tashish kiritilgan xarajatlar 3 tortuv turlari bo’yicha taqsimlanadi va elektr va teplovoz tortuvi uchastkalarida va elektropoezdlarga tashish tannarxi aniqlanadi. Yuk tashishga kiritilgan xarajatlar elektr va teplovoz tortuviga taqsimlanadi, so’ngra shu tortuv turlari bo’yicha yuk tashish tannarxi sihoblanadi.

7.3. TORTISH TURLARI BO’YICHA TASHISH TANNARXINI ANIQLASH

Tortuv turlari bo’yicha tashish tannarxi temir yo’l kompaniyasi uzellarining hisobot ma’lumotlari bo’yicha aniqlanadi.

Tortuv tulari bo’yicha tashish tannarxni hisoblash “Temir yo’l tashish tannarxi kal’kul’yatsiyasi bo’yicha uslubiy ko’rsatmalarga muvofiq olib boriladi. Uslub ko’rsatmalarga muvofiq yo’llarni va doimiy qurilmalarni joriy ta’minlash, amortizatsiyasi bosh yo’llarning usti qismi materiallarni kamayishi bo’yicha xarajatlar avval elektrifikatsiya va elektrifikatsiya qilinmangan uchastkalardagi yuk oqimi zichligiga mos ravishda taqsimlanadi. So’ngra tashish turlari bo’yicha keltirilgan tkm bruttoga proportsional alohida elektrifikatsiya va boshqa uchastkalarga taqsimlanadi.

Xarajatlarni bunday tartibda kiritilishiga sabab tortuv tulari bo’yicha tashish tannarxiga tashish zichligi, yo’llari profil’ va bosh yo’llarning tehnik jihozlanganlik quvvati etakchilik qiluvchi nishablik va boshqa omillar katta ta’sir ko’rsatadi.

Tortuv tulari bo’yicha xarajatlarni ta’qsimlashda shu narsani hisobga olish kerakki, alohida xarajatlar borki, ular qaysi tortuv turidagi uchatkalarda tashish amalga oshirilayotganiga bog’liq emas. Bunday xarajatlarga boshlang’ich va tugatish operatsiyalari, manevr lokomotivmotivlarining ishlari bilan bog’liq xarajatlar kiradi. Mazkur xarajatlar mos ravishda yuk tashishda ekspluatatsion tkmga proportsional, yo’lovchi tashish yo’l-kmga proportsional, manerv lokomotivmotivlarining ishida vag-kmga proportional taqsimlanadi.

Tortuv turlari bo’yicha tashish tannarxi kal’kulatsiyasining umumiy metodikasi 3 usulga asoslanadi: qisman xarajatlar bevosita ma’lum bir tortuv turiga kiritiladi, qisman xarajatlar u yoki bu o’lchov yoki ko’rsatkichlarga proportsional taqsimlandi, qisman esa – avvaldan taqsimlangan ish xaqiga proportsional taqsimlandi.

Tortuv turiga bo’yicha xarajatlarni taqsimlanishida har hil tortuv turidagi uchastkalarda bosh yo’llarning ketirilgan ekspluatatsion uzunligi va yoyma uzunligi qo’llaniladi. Bevosita ma’lum bir tortuv turlariga kiritilgan qisman xarajatlar yuk yoki yo’lovchi tashish harjatlarining umumiy miqdoridan tahminan 25-30%ni tashkil etadi. To’g’ri xarajatlarga elektrovoz, teplovozlarni joriy ta’mirlash, amortizatsiyasi, motorvagon poezd depolarining xarajatlari, kontakt tarmoqlarini joriy ta’minlash va amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar kiritiladi.

Xarajatlarning asosiy qismi (yuk yoki yo’lochi tashish xarajatlarining umumiy miqdoridan 60%ga yaqini) quyidagi o’lchovlarga proportsional taqsimlanadi:

-Ekspluatatsion tkmlar yoki yo’lovchi-kmlar;

-Bosh yo’llarning ekspluatatsion uzunligi;

-Bosh yo’llarning yoyma uzunligi;

-Vagon-kmlar;

-Vagon-soatlar;

Poezd boshida va yakka holda yurgandagi lok-kmlar ekspluatatsion xarajatlarning tahminan 10-15% tortuv turi bo’yicha avvaldan taqsimlangan ish xaqiga proportsional taqsimlandi.

Temir yo’l uzelining tortuv turlari bo’yicha xarajatlari taqsimlangandan so’ng, ularga kompaniyaning markaziy boshqaruv apparatini ta’minlash bo’yicha va umum temir yo’l xarajatlari qo’shiladi.

AJ bo’yicha tortuv turlari bo’yicha tashish tannarxi olingan yig’indini turli tortuv turidagi uchastkalardagi tariff t-km va yo’lovchi-kmga bo’lish bilan aniqlanadi.

Show more...

7-MA’RUZA

TEMIR YO’LDA TASHISH TANNARXINI HISOBLASH

Reja:

7.1. Temir yo’l transporti mahsuloti tannarxini hisoblash xususiyatlari

7.2. Temir yo’lda yuk va yo’lovchi tashish tannarxini hisoblash usuli

7.3. Tortish turlari bo’yicha tashish tannarxini aniqlash

Tayanch so’zlar va iboralar:

Keltirilgan tonna-km, ekspluatatsion 10 tonna-km, rejaviy tannarx, hisobat tannarxi, boshqaruv apparati xarajatlari, amortizatsiya, tashish turi, tortuv turi, taqsimlash.

7.1. TEMIR YO’L TRANSPORTI MAHSULOTI TANNARXINI HISOBLASH XUSUSIYATLARI

Temir yo‘l transportida yuklarni tashish va yo‘lovchilarni manzilga etkazish jarayoni shu sohaning mahsuloti hisoblanadi. Temir yo‘l transporti mahsulotini biror muddat ichida saqlab bo‘lmaydi. SHuning uchun xarajatlarning eng katta ulushi egri xarajatlarga to‘g‘ri keladi. Egri xarajatlarning taqsimlanishi esa murakkab jarayon hisoblanadi. Tannarxni hisoblashning murakkabligi yana bir omil bilan tushuntiriladi, ya’ni xalqaro yuk tashishda harakatlanuvchi tarkibning bir nechta davlat hududlaridan kesib o‘tishi bilan tushuntiriladi.

Temir yo‘l transportida xarajatlar va tannarxni hisoblashning murakkabligi quyidagi omillarga bog‘liq:

1-guruh. Temir yo‘lda yuklar, yo‘lovchilar, bagaj va pochta tashiladi.

- Temir yo‘lda bir necha o‘n ming turdagi yuklar tashilgani uchun har xil turdagi vagonlar talab etiladi;

- Temir yo‘l tarkibida yuzlab korxonalar faoliyat yuritadi. ularning har biri bevosita yoki bilvosita yuk tashishda ishtirok etadi.

2-guruh. Temir yo‘lda bajariladigan texnologik jarayonlarning bir-biridan keskin farq qilishi. Ma’lumki texnologik jarayon boshlang‘ich, bevosita tashish va tugallash operatsiyalarini o‘z ichiga oladi. Bunda xarajatning katta qismi boshlang‘ich va tugallash operatsiyalariga to‘g‘ri keladi. Muxtimada yuk tashishlarda temir yo‘l vagonlarining dengiz portlarida turli xil vaqt davomida turib qolishi.

3-guruh. YUk vagonlari faqat bitta yuk tashuvchiga biriktirilgan bo‘ladi. Masalan, 29 nomerli vagonlar O‘zbekiston temir yo‘llariga, 20 nomerli vagonlar esa Rossiya Federatsiyasiga biriktirilgan bo‘ladi. YUk vagonlari bir davlatga tegishli bo‘la turib ularning joriy ta’miri boshqa davlatlarning vagon depolarida amalga oshiriladi.

4-guruh. Markazlashtirilgan xarajatlarning mavjudligi. Ayrim texnologik jarayonlarni amalga oshirishda bir nechta davlatlar ishtirok etadi. Ular birgalikda poezdlar tuzish rejasi, poezdlar harakati jadvali, vagonlar aylanmasi, chegara stansiyalarda texnologik jarayonlarni ishlab chiqishda ishtirok etadi.

5-guruh. Temir yo‘lda tashish jarayonini amalga oshirishda bilvosita (egri) xarajatlarning ulushi yuqori bo‘ladi. Masalan, avtomatika, signallashtirish, blokirovka qilish moslamalari, relslar, shpallar, temir yo‘l izlari, sun’iy inshoatlar, ta’mirlash xarajatlari va hakazo.

Temir yo‘l transportida tashish tannarxini hisoblash iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari mahsulotlari tannarxini hisoblashga qaraganda ancha murakkab. Bu moddiy ishlab chiqarish tarmog‘i sifatida transportga xos bo‘lgan xususiyatlar, va uning murakkab texnologik jarayoni bilan tushuntiriladi.

Transport mahsuloti yuk va yo‘lovchilar tashish hisoblanadi. Mahsulot moddiy buyum shakliga ega emas, shuning uchun transport xarajatlarida xom ashyo va yarim fabrikatlar uchun xarajatlar mavjud emas. Buning natijasida xarajat elementlari bo‘yicha transportning ekspluatatsion xarajatlar tuzilmasi sanoat korxonalarining xarajatlari tuzilmasidan ancha farq qiladi, ularning xarajatlarida 70% ga yaqinini xomashyoga bo‘lgan xarajatlar egallaydi.

Transport ishlab chiqarish jarayoni keng territoriyada, bir qancha temir yo‘llar chegarasida bajariladi, u aniq, cheklangan kenglikda birlashmagan. Tarmoqning bu xususiyati temir yo‘llar faoliyatini boshqarish jarayoni va rejalashtirish, tahlil qilish uslublari va xarajatlarni nazorat qilishni murakkablashtiradi hamda alohida temir yo‘llar orasida xarajatlarni taqsimlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Tashish hajmini bajarish, ularning sifati va xavfsizligi ta’minlanishi uchun temir yo‘llar orasida o‘zaro uzviy aloqa – texnologik, moliyaviy-iqtisodiy, tashkiliy-huquqiy, informatsion aloqalar bo‘lishi zarur.

Temir yo‘llar tashish jarayonining alohida texnologik operatsiyalarini bajarishda bir xil ishtirok etmaydilar. Bu bir qator temir yo‘llarning ekspluatatsion xarajatlari va tashish tannarxiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, alohida temir yo‘llarda marshrut poyezdlarini shakllantirish bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi, bunda tashish tannarxini oshishiga olib keladigan qo‘shimcha xarajatlar yuzaga keladi, biroq tarmoqning boshqa temir yo‘llarida poyezdni qayta tuzmasdan harakatlanishiga va tannarxni kamayishiga imkoniyat tug‘diradi.

Temir yo‘llar ishining texnologik jarayoni boshlang‘ich-tugatish operatsiyasi, jo‘natish va kelish punktlarida va butun harakatlanish yo‘lida poyezdlarni shakllantirish va qayta tuzish operatsiyasi, shuningdek harakat operatsiyasini o‘z ichiga oladi. Poyezdlarning harakatlanishi bo‘yicha xarajatlarni tashishda ishtirok etgan barcha temir yo‘llar hisobga oladi. Boshlang‘ich-tugatish operatsiyalari bo‘yicha, poyezdlarni shakllantirish, saralash va qayta tuzish bo‘yicha xarajatlarni yohud bitta temir yo‘l (yukni qabul qiluvchi yoki jo‘natuvchi), yoki butun harakatlanish yo‘lida poyezdlarni qayta tuzishni amalga oshirgan bir nechta temir yo‘llar hisobga oladi. Bunday shaklda temir yo‘llarning transport jarayonida ishtirok etishida bu xarajatlar temir yo‘llar orasida taqsimlanishi va tashish jarayonining operatsiyalari bo‘yicha tashish tannarxini hisoblash zarur.

Tarmoqning alohida temir yo‘llarida tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha xarajatlarning solishtirma ulushi bir xil emasligi tashish tannarxining qiymati turlicha bo‘lishini keltirib chiqaradi.

Temir yo‘l transportining spetsifik tomoni shundaki, u iqtisodiyotning fond sig‘imi yuqori bo‘lgan tarmog‘i hisoblanadi. Asosiy fondlarning 70%ga yaqini doimiy qurilmalarni tashkil etadi.

Transport texnik vositalarining bunday tuzilmasi sababli uning xarajatlarida egri xarajatlar guruhi katta qismni egallaydi, ular o‘z navbatida temir yo‘llarning mahsulot turlari bo‘yicha hisob yo‘li bilan, ishning turli o‘lchovlari va ko‘rsatkichlariga proporsional taqsimlanadi. Egri xarajatlarni taqsimlash ko‘plab ma’lumotlarni, detalli va sermehnat hisob-kitoblarni talab etadi hamda shu bilan birga yetarli darajada aniq natijalarni bermaydi, chunki alohida temir yo‘llar va ularning korxonalari ishining aniq sharoitini to‘laqonli hisobga olish imkoniyatini bermaydi.

Kompaniya va termi yo’l uzellari bo’yicha rejalarni ishlab chiqarishda faqat keltirilgan 10 tkm tannarxni aniqlanadi. Keltirilgan tonna-km tkm va yo’l-km yig’indisidan tashkil topadi, bunda bagaj va pochta vagonlarining bosib o’tgan masofalari keltirilgan tkm.ga kiritilmaydi. Kompaniya bo’yicha keltirilgan tkmda tarif tkmlar, temir yo’l uzellari bo’yicha esa ekspluatatsion t-km hisobga olinadi.

Bundan tashqari kompaniya va uzellarning yillik hisobotlarini tayyorlashda nafaqat keltirilgan 10 tkm tannarxi, balki butun kompaniya bo’yicha yuk tashishning 10 tkm tannarxi, temir yo’l uzellari bo’yicha ekspluatatsion 10 tkm, 10 yo’l-km, bagaj tashihning 10 tkm va butun kompaniya bo’yicha tashishda 10 vagon-km tannarxi hisoblanadi.

Kompaniya va uning uzellari bo’yicha tortuv turlari bo’yicha yuk va yo’lovchi tashihsning rejaviy va hisobot tannarxi hisoblanadi. Hisoblarni amalga oshirish uchun boshlang’ich ma’lumotlar temir yo’l uzellari harajlatlarini tashish turlari bo’yicha, so’ngra tortuv turlari bo’yicha taqsimlash hisoblanadi. Tashish turlari bo’yicha temir yo’l uzellari xarajatlari xarajatlar nomenklaturasining alohida moddalari bo’yicha taqsimlanadi. Alohida holatlarda bitta ho’jalikka tegishli bir qancha moddalardagi xarajatlar umumiy guruhga birlashtirilishi mumkin, yoki aksincha bitta moddagi xarajatlar alohida xarajatlar elementlariga bo’yicha bo’linishi mumkin.

Tashish va tortuv turlari bo’yicha xarajatlarni taqsimlash “Temir yo’lda tashish tannarxi kalkulyatsiyasi bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar”ga muvofiq amalga oshiriladi.

Temir yo’l uzellari xarajatlarni xarajarlat nomenklaturasidagi moddalar bo’yicha yo’lovchi va yuk tashishga taqsimlaydi. Bunda bagaj va pochta tashish xarajatlari yo’lovchi tashishga, xo’jalik poezdlari bo’yicha xarajatlarni esa yuk tashishga kiritiladi. Shundan so’ng xarajatlar tortuv turlari bo’yicha taqsimlanadi.

Bosh yo’llarni joriy ta’minlash va amortizatsiyasi bundan mustasno, bunda xarajatlar avval turli tortuv turidagi uchastkalarga taqsimlanadi (elektrlashgan va elektrlashmagan) so’ngra ushbu uchastkalarning har biri bo’yhicha yuk va yo’lovchi tashishga taqsimlanadi.

Temir yo’l uzelining yuk va yo’lovchi tashishga kiritilgan umumiy xarajatlarini ekspluatatsion tkm, yo’lovchi-kmlarga bo’lib, va natijani 10 ga ko’paytirib 10 ekpluatatsion tkm va 10 yo’l-km tannarxi aniqlanadi.

Temir yo’l kompaniyasi bo’yicha yuk va yo’lovchi tashish tannarxini aniqlash uchun barcha uzellarning shu tashish turlari bo’yicha xarajatlari qo’shiladi va ularga yuk yoki yo’lovchi tashishga kiritilgan kompaniya boshqaruv apparatining xarajatlari qismi qo’shiladi.

Yo’lovchi tashishga kiritilgan xarajatlarining umumiy miqdorini kompaniya bo’yicha yolovchi-km.larga bo’linadi, yuk tashishga kitirilgan xarajatlarni esa tarif tkm miqdoriga bo’linadi, so’ngra 10 ga ko’paytiriladi hamda mos ravishda 10 yo’l-km va 10 tarif tkm tannarxi olinadi.

7.2. TEMIR YO’LDA YUK VA YO’LOVCHI TASHISH TANNARXINI HISOBLASH

Yuk va yo’lovchi tashish xarajatlari quyidagi 3 usul bilan taqsimlanadi.

1. Barcha xarajat moddalaridan bevosita yo’lovchi yoki yuk tashishga tegishli bo’lgan to’g’ri xarajatlar ajratib ko’rsatiladi. Bu guruhga ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy miqdoridan tahminan 45% ni tashkil qiluvchi ishlab chiqarish xarajatlari kiradi. (yo’lovchi, yuk ho’jaligi, konteyner va paket tashish ho’jaligi, MCH ho’jaligi, yuk va yo’lovchi vagonlarini joriy ta’mirlash, lokomotivmotivlarni (yukli harakatda) ekipirovkasi, yo’lovchi holatda lokomotivmotivlarning ishi bilan bog’liq xarajatlar, yo’lovchi poezdlarni, terma poezdlarni kuzatib borish, yuk va saralash stantsiyasida manyovr ishlari, yuk va yo’lovchi xo’jalikdagi bino va inshootlarni ta’miri).

2. Ishlab chiqarish xarajatlarining katta guruhi tashish turlari bo’yicha maxsus tanlangan o’lchovlarga proportsional taqsimlanadi. Asosiy o’lchovlar – poezd boshida va yana holdagi lok-km, tonno-km brutto, manevr lok-soatlar hisoblanadi.

Lokomotivmotiv-kmlarga proportsional stantsiyalarda poezdlarni qabul qilish va jo’natish; yolovchilarni qo’riqlash qorga qarshi kurash, STSB va aloqa qurilmalarini saqlash va ta’mirlash va ba’zi bir xarajatlarini taqsimlanadi.

Tonna-kmlarga proportsional bosh yo’llarni va doimiy qurilmalarni joriy saqlash, yer qatlami, sun’iy inshootlar, bosh yo’llarni ustki qismi amortizatsiyasi, bosh yo’llarning ustki qismi amortizatsiyasi, bosh yo’llarning ustki qismidagi materiallarni almashtirish bo’yicha xarajatlar taqsimlanadi.

Yo’lovchilar jamida xarajatlar tezligi katta bo’lgani uchun yo’lning eskirishi yuqori darajada bo’ladi, tashish turlari bo’yicha xarajatlarni ketirilgan tkm brutto o’lchoviga proportsional taqsimlanishi lozim keltirilgan tkm. Brutto miqdori yuk va ho’jalik yo’nalishdagi tm-brutto va yo’lovchi xarajatlagi tkm brutto 1,15 koeffitsientga ko’paytirilgan yig’indisiga teng.

Lok-soatlarga proportsional manevr lokomotivmotivlarni saqlash va ta’mirlash, stantsiya yo’llari joriy saqlash, ta’mirlash va amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar taqsimlanadi.

AJ bo’yicha xarajatlarning umumiy miqdoridan tahminan 25% tashish turlari bo’yicha ish o’lchovlariga proportsional taqsimlanadi.

3. Temir yo’l ho’jaligining barcha tarmoqlari uchun umumiy bo’lgan xarajat (tahminan ekpluatatsion xarajatlarning 30%) tashish turlari bo’yicha barcha yoki avvaldan taqsimlangan xarajatlarning ma’lum bir qismiga proportsional taqsimlanadi. Temir yo’l ho’jaligida barcha tarmoqlari uchun umumiy xarajatlar va davr xarajatlari yuk va yo’lovchi tashishiga tashish turlari bo’yicha taqsimlangan alohida ho’jalikdagi ishlab chiqarish ishchilarining ish xaqiga proportsional taqsimlandadi. Temir yo’l ho’jaligi barcha tarmoqlari uchun umumiy xarajatlar va davr xarajatlar yuk va yo’lovchi tashishga tashish turlari bo’yicha taqsimlangan alohida holidagi ishlab chiqarish ischilarining ish xaqiga proportsional ravishda taqsimlanadi.

4. Qilingan hisoblar natijasida uzelning umumiy xarajatlari miqdori tashish turlari bo’yicha taqsimlanadi tashish turlari bo’yicha uzel xarajatlaridan tashqari AJning markaziy boshqaruv apparatning ta’minlash bo’yicha xarajatlari taqsimlanadi.

Yo’lovchi tashish tannarxi bagaj va pochta tashish bo’yicha xarajatlari hisobga olgan holda hisoblanadi.

Yo’lovchi tashish tannarxini bagaj va pochta tashish tannarxini yo’lovchilar tashish bo’yicha harajarni yo’lovchi bagaj va pochta tashish xarajatlariga taqsimlab chiqish lozim.

Temir yo’l kompaniyasi ma’lumotlariga asosan bu kal’kulyatsiya 3 usul bilan aniqlandi.

1. Xarajatlarni ma’lum bir qismi bevosita yo’lovchi, bagaj va pochta tashishga kiradi (yo’lovchi tashish bo’yicha umumiy xarajatlar miqdorining 25%ga yaqini) (pochta tashish muassasasi).

2. Yo’lovchilar tashish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarning 50% yaqini yo’lovchilar, bagaj va pochta orasida alohida o’lchovlarga proportsional taqsimlanadi. Eng katta qismi barcha tortuv turlarida (eletkropoezdlarni qoshib) yo’lovchi, bajag va pochta vagonlarining vagon-km.iga proportsional taqsimlanadi.

3. Yo’lovchi tashish bilan bog’liq xarajatlarning 25%ga yaqini avvaldan taqsimlangan ish xaqiga proportsional ravishda yo’lochi, bagaj va pochta tashishga taqsimlanadi.

Barcha yo’lovchi, bagaj va pochta tashishga taqsimlangan xarajatlarni qo’shish natijasida ularni tashish xarajatlari aniqlanadi. Olingan summani mos keluvchi tashish hajmiga bo’lib yo’lovchi, bagah va pochta tannarxi hosil qiladi.

Yo’lovchi poezdlarda yuk bagaji tashilishi mumkin. Uni tashish xarajatlar yo’lovchi tashish xarajatidan ajratilishi kerak va yuk tashish xarajatlariga qisman kiritilishi kerak. Yuk bagajini tashish bo’yicha xarajatlar yuk tashish va bagaj tashish orasida tkm hajmiga proportsional taqsimlanishi lozim.

Tortuv turlari bo’yicha tannarxni hisoblash.

Temir yo’l uzelining tortuv turlari bo’yicha tashish tannarxi tashish turlari bo’yicha tannarx kal’kulyatsiyasidan so’ng hisoblanadi. Yo’lovchilar tashish kiritilgan xarajatlar 3 tortuv turlari bo’yicha taqsimlanadi va elektr va teplovoz tortuvi uchastkalarida va elektropoezdlarga tashish tannarxi aniqlanadi. Yuk tashishga kiritilgan xarajatlar elektr va teplovoz tortuviga taqsimlanadi, so’ngra shu tortuv turlari bo’yicha yuk tashish tannarxi sihoblanadi.

7.3. TORTISH TURLARI BO’YICHA TASHISH TANNARXINI ANIQLASH

Tortuv turlari bo’yicha tashish tannarxi temir yo’l kompaniyasi uzellarining hisobot ma’lumotlari bo’yicha aniqlanadi.

Tortuv tulari bo’yicha tashish tannarxni hisoblash “Temir yo’l tashish tannarxi kal’kul’yatsiyasi bo’yicha uslubiy ko’rsatmalarga muvofiq olib boriladi. Uslub ko’rsatmalarga muvofiq yo’llarni va doimiy qurilmalarni joriy ta’minlash, amortizatsiyasi bosh yo’llarning usti qismi materiallarni kamayishi bo’yicha xarajatlar avval elektrifikatsiya va elektrifikatsiya qilinmangan uchastkalardagi yuk oqimi zichligiga mos ravishda taqsimlanadi. So’ngra tashish turlari bo’yicha keltirilgan tkm bruttoga proportsional alohida elektrifikatsiya va boshqa uchastkalarga taqsimlanadi.

Xarajatlarni bunday tartibda kiritilishiga sabab tortuv tulari bo’yicha tashish tannarxiga tashish zichligi, yo’llari profil’ va bosh yo’llarning tehnik jihozlanganlik quvvati etakchilik qiluvchi nishablik va boshqa omillar katta ta’sir ko’rsatadi.

Tortuv tulari bo’yicha xarajatlarni ta’qsimlashda shu narsani hisobga olish kerakki, alohida xarajatlar borki, ular qaysi tortuv turidagi uchatkalarda tashish amalga oshirilayotganiga bog’liq emas. Bunday xarajatlarga boshlang’ich va tugatish operatsiyalari, manevr lokomotivmotivlarining ishlari bilan bog’liq xarajatlar kiradi. Mazkur xarajatlar mos ravishda yuk tashishda ekspluatatsion tkmga proportsional, yo’lovchi tashish yo’l-kmga proportsional, manerv lokomotivmotivlarining ishida vag-kmga proportional taqsimlanadi.

Tortuv turlari bo’yicha tashish tannarxi kal’kulatsiyasining umumiy metodikasi 3 usulga asoslanadi: qisman xarajatlar bevosita ma’lum bir tortuv turiga kiritiladi, qisman xarajatlar u yoki bu o’lchov yoki ko’rsatkichlarga proportsional taqsimlandi, qisman esa – avvaldan taqsimlangan ish xaqiga proportsional taqsimlandi.

Tortuv turiga bo’yicha xarajatlarni taqsimlanishida har hil tortuv turidagi uchastkalarda bosh yo’llarning ketirilgan ekspluatatsion uzunligi va yoyma uzunligi qo’llaniladi. Bevosita ma’lum bir tortuv turlariga kiritilgan qisman xarajatlar yuk yoki yo’lovchi tashish harjatlarining umumiy miqdoridan tahminan 25-30%ni tashkil etadi. To’g’ri xarajatlarga elektrovoz, teplovozlarni joriy ta’mirlash, amortizatsiyasi, motorvagon poezd depolarining xarajatlari, kontakt tarmoqlarini joriy ta’minlash va amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar kiritiladi.

Xarajatlarning asosiy qismi (yuk yoki yo’lochi tashish xarajatlarining umumiy miqdoridan 60%ga yaqini) quyidagi o’lchovlarga proportsional taqsimlanadi:

-Ekspluatatsion tkmlar yoki yo’lovchi-kmlar;

-Bosh yo’llarning ekspluatatsion uzunligi;

-Bosh yo’llarning yoyma uzunligi;

-Vagon-kmlar;

-Vagon-soatlar;

Poezd boshida va yakka holda yurgandagi lok-kmlar ekspluatatsion xarajatlarning tahminan 10-15% tortuv turi bo’yicha avvaldan taqsimlangan ish xaqiga proportsional taqsimlandi.

Temir yo’l uzelining tortuv turlari bo’yicha xarajatlari taqsimlangandan so’ng, ularga kompaniyaning markaziy boshqaruv apparatini ta’minlash bo’yicha va umum temir yo’l xarajatlari qo’shiladi.

AJ bo’yicha tortuv turlari bo’yicha tashish tannarxi olingan yig’indini turli tortuv turidagi uchastkalardagi tariff t-km va yo’lovchi-kmga bo’lish bilan aniqlanadi.

МАВЗУ. ТЕМИР ЙЎЛ БЎЛИНМАЛАРИДА МАҲСУЛОТ ТАННАРХИ КАЛЬКУЛЯЦИЯСИ

8-MA’RUZA

TEMIR YO’L BO’LINMALARIDA MAHSULOT TANNARXI KALKULYATSIYASI

REJA:

8.1. “O’TY” AJ bo’linmalarining mahsuloti tannarxi kalkulyatsiyasi uslubiyatining asosiy tamoyillari

8.2. Tortuv turlari bo‘yicha tashish tannarxining kalkulyatsiyasi

8.3. Yo‘nalish turlari bo‘yicha yuk va yo‘lovchi tashish tannarxining kalkulyatsiyasi

8.4. Tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha yuk tashish tannarxining kalkulyatsiyasi

8.2. Asosiy lokomotiv depolari, vagon depolari, stansiyalar mahsuloti tannarxini kalkulatsiyasi

Tayanch so’z va iboralar:

Tuzilmaviy bo’linmalar, ekspluatatsion xarajatlar, mahsulot hajmi, faoliyat turlari, ish o’lchovlari, to’g’ri va egri xarajatlar

8.1. “O’TY” AJ BO’LINMALARINING MAHSULOTI TANNARXI KALKULYATSIYASI USLUBIYATINING ASOSIY TAMOYILLARI

Temir yo‘l transportida tashish tannarxini hisoblash iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari mahsulotlari tannarxini hisoblashga qaraganda ancha murakkab. Bu moddiy ishlab chiqarish tarmog‘i sifatida transportga xos bo‘lgan xususiyatlar, va uning murakkab texnologik jarayoni bilan tushuntiriladi.

Transport mahsuloti yuk va yo‘lovchilar tashish hisoblanadi. Mahsulot moddiy buyum shakliga ega emas, shuning uchun transport xarajatlarida xom ashyo va yarim fabrikatlar uchun xarajatlar mavjud emas. Buning natijasida xarajat elementlari bo‘yicha transportning ekspluatatsion xarajatlar tuzilmasi sanoat korxonalarining xarajatlari tuzilmasidan ancha farq qiladi, ularning xarajatlarida 70% ga yaqinini xomashyoga bo‘lgan xarajatlar egallaydi.

Transport ishlab chiqarish jarayoni keng territoriyada, bir qancha temir yo‘llar chegarasida bajariladi, u aniq, cheklangan kenglikda birlashmagan. Tarmoqning bu xususiyati temir yo‘llar faoliyatini boshqarish jarayoni va rejalashtirish, tahlil qilish uslublari va xarajatlarni nazorat qilishni murakkablashtiradi hamda alohida temir yo‘llar orasida xarajatlarni taqsimlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Tashish hajmini bajarish, ularning sifati va xavfsizligi ta’minlanishi uchun temir yo‘llar orasida o‘zaro uzviy aloqa – texnologik, moliyaviy-iqtisodiy, tashkiliy-huquqiy, informatsion aloqalar bo‘lishi zarur.

Temir yo‘llar tashish jarayonining alohida texnologik operatsiyalarini bajarishda bir xil ishtirok etmaydilar. Bu bir qator temir yo‘llarning ekspluatatsion xarajatlari va tashish tannarxiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, alohida temir yo‘llarda marshrut poyezdlarini shakllantirish bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi, bunda tashish tannarxini oshishiga olib keladigan qo‘shimcha xarajatlar yuzaga keladi, biroq tarmoqning boshqa temir yo‘llarida poyezdni qayta tuzmasdan harakatlanishiga va tannarxni kamayishiga imkoniyat tug‘diradi.

Temir yo‘llar ishining texnologik jarayoni boshlang‘ich-tugatish operatsiyasi, jo‘natish va kelish punktlarida va butun harakatlanish yo‘lida poyezdlarni shakllantirish va qayta tuzish operatsiyasi, shuningdek harakat operatsiyasini o‘z ichiga oladi. Poyezdlarning harakatlanishi bo‘yicha xarajatlarni tashishda ishtirok etgan barcha temir yo‘llar hisobga oladi. Boshlang‘ich-tugatish operatsiyalari bo‘yicha, poyezdlarni shakllantirish, saralash va qayta tuzish bo‘yicha xarajatlarni yohud bitta temir yo‘l (yukni qabul qiluvchi yoki jo‘natuvchi), yoki butun harakatlanish yo‘lida poyezdlarni qayta tuzishni amalga oshirgan bir nechta temir yo‘llar hisobga oladi. Bunday shaklda temir yo‘llarning transport jarayonida ishtirok etishida bu xarajatlar temir yo‘llar orasida taqsimlanishi va tashish jarayonining operatsiyalari bo‘yicha tashish tannarxini hisoblash zarur.

Tarmoqning alohida temir yo‘llarida tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha xarajatlarning solishtirma ulushi bir xil emasligi tashish tannarxining qiymati turlicha bo‘lishini keltirib chiqaradi.

Temir yo‘l transportining spetsifik tomoni shundaki, u iqtisodiyotning fond sig‘imi yuqori bo‘lgan tarmog‘i hisoblanadi. Asosiy fondlarning 70%ga yaqini doimiy qurilmalarni tashkil etadi.

Transport texnik vositalarining bunday tuzilmasi sababli uning xarajatlarida egri xarajatlar guruhi katta qismni egallaydi, ular o‘z navbatida temir yo‘llarning mahsulot turlari bo‘yicha hisob yo‘li bilan, ishning turli o‘lchovlari va ko‘rsatkichlariga proporsional taqsimlanadi. Egri xarajatlarni taqsimlash ko‘plab ma’lumotlarni, detalli va sermehnat hisob-kitoblarni talab etadi hamda shu bilan birga yetarli darajada aniq natijalarni bermaydi, chunki alohida temir yo‘llar va ularning korxonalari ishining aniq sharoitini to‘laqonli hisobga olish imkoniyatini bermaydi.

Tuzilmaviy bo’linmalarida maxsulot tannarxini hisoblash uchun korxonaning ekspluatatsion xarajatlari va maxsulot hajmi asos bo’lib hizmat qiladi. Kompaniya uzellarining asosiy maxsuloti ekspluatatsion tkm va yo’l-kmda o’lchanadigan tashish hisoblanadi. Boshqa korxonalarda maxsulotni bajarilgan tashish hajmi bilan emas, balki korxona faoliyatini to’liq tavsiflovchi ish o’lchovlari bilan olchanadi. Masalan lokomotivmotiv depolari uchun ekspluatatsion faoliyati bo’yicha 1000 tkm.br. (alohida yuk va yo’lochi xarajatida), manevr ishida 1000 lok-soat, ho’jalik xarajatlarida 1000 lok-soat o’lchovlari hizmat qiladi; ta’mirlash faoliyatida – 1 ta ta’mirlangan lokomotivmotiv yoki bitta ta’mirlangan motorvagon sektsiyasi; yo’lovchilarni stantsiyalar bo’yicha – bitta jonatilgan poezd, qayta ishlangan 1t bagaj yoki yuk bagaji, 1ta jo’natilgan yo’lochi; yuk ortishni turishi bo’yicha qolda qayta ishlangan 1t yuk, mehnat bilan qayta ishlangan 1t yuk va o’rtacha qayta ishlangan 1 t. yuk.

Korxonalarning ekspluatatsion harajarlari ham to’g’ri va egri xarajatlarga bo’linadi. Barcha korxonalarda egri xarajatlarga temir yo’l tarmoqlarining barcha ho’jaliklari uchun umumiy bo’lgan xarajatlar va davr xarajatlari kiradi. Barcha to’gri va egri xarajatlar xarajat elementlari va xarajatlar nomenklaturasining moddalari bo’yicha hisoblanadi.

Temir yo’l uzelida maxsulotning rejaviy tannarxi ekspluatatsion xarajatlar miqdorini ish o’lchoviga bo’lish bilan hisoblandi.

Lokomotivmotiv depolarning peredatochniy va vivoznoy poezdlarga hizmat ko’rsatish bo’yicha ish hajmi yuqori bolganda alohida vivoznoy va predatochniy poezdlarning 1000 tkm bruttosi yoki 1000 lok-soati harjatlari hisoblanadi. Bundan tashqari lokomotivmotivlarning yakka holda yurishi bo’yicha 1000 lok-km o’lchovi belgilanishi mumkin.

Barcha ko’rsatilgan o’lchovlar bo’yicha maxsulot tannarxi kal’kul’yatsiyasi tortuv turlari bo’yicha tuziladi.

To’g’ri xarajatlarga poezd va manevr lokomotivmotivlari bo’yicha amortizatsion ajratmalar ham kiradi. (tortuv tulari bo’yicha).

Qolgan xarajatlar (lokomotivmotivlarni joriy ta’mirlash, ekipirovka qilish, barcha ho’jaliklar uchun umumiy va davr xarajatlari egri hisoblandi va lokomotivmotivlarni depo maxsulotining turlari bo’yicha taqsimlandi.

Masalan lokomotivmotivlarni joriy ta’mirlash va ularni ekipirovkasi bo’yicha xarajatlarni tortuv turlari bo’yicha lokomotivmotivlarning umumiy bosib o’tgan masofasiga proportsional, yuk va yo’lovchi xarajatida faqat birta lokomotivmotivlardan foydalanishda poezd va lokomotivmotivlarning amotrizatsiyasi xarajatlari lokomotivmotivlarning ishchi parkiga proportsional kiritiladi. Ho’jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo’lgan xarajatlar va davr xarajatlari avval taqsimlangan ish xaqiga proportsional taqsimlanadi.

Vagon depolari uchun quyidagi o’lchovlar belgilangan:

- Depo ta’miri bilan ta’mirlangan vagon; (turlari va o’qishlar bo’yicha);

- 1 ta yillik ta’mir bilan ta’mirlangan konteyner (turlari bo’yicha);

- Yo’lovchi parkidagi vagonlarning va refrijerator hisoblovchi tarkibning butun yo’l davomidagi 1000 vag-km.

- PTO orqali o’tgan 1ta yuk va alohida 1ta yo’lovchi vagon;

- 1ta yuvilgan yoki tozalangan sisterna va boshqalar.

Vagon deposining mahsuloi o’lchovlari bo’yicha tannarxni aniqlash uchun har bir o’lchov bo’yicha tog’ri va egri xarajatlar qo’shiladi va bu xarajatlarning umumiy miqdorini maxsulotga to’g’ri keluvchi o’lhchovga bo’linadi.

Saralash, yuk va uchastka stantsiyalari maxsulotni tannarxini kal’kulatsiyasi.

Bu stantsiyalar tannarx kal’kulatsiyasining yagona shakliga ega. Stantsiya ishining o’lchovlari quyidagilar qabul qilingan:

Tehnik ish bo’yicha – 1ta jo’natilgan qayta ishlangan transit, vagon; 1ta jo’natilgan qayta ishlangaman transport vagon, 1ta jo’natilgan mahalliy vagon;

Yuk ishi bo’yicha – 1t ortilgan yuk, 1t tushirilgan yuk, 1ta ta’mirlangan vagon.

Maxsulot tannarxining rejaviy kal’kulyatsiyasini tuzish uchun stantsiyaning xarajatlar rejasi asos bo’lib hizmat qiladi, bunda lokomotivmotiv depolarining manevr ishlari uchun schetlariga xaq to’lash summasi ajratib ko’satiladi. Bunda stantsiyaning xarajat ho’jaligi bo’yicha rejasida ko’zda tutilgan xarajatlar, stantsining tehnik ishi o’lchoviga, yuk ho’jaligi bo’yicha esa yuk ishlari o’lchoviga kiritiladi. Lokomotivmotiv depolarining manevr ishlari uchun schetlarga to’lov summasi avval tehnik va yuk ishlari orasida taqsimlandi, so’ngra manevr ishidagi lok-soatga proportsional taqsimlandi. Asosiy umumiy va davr xarajatlari stantsiya maxsulotining turlari bo’yicha avval taqsimlangan ish xaqi o’lchoviga proportsional taqsimlandi. Stantsiyaning tehnik ishlari bo’yicha xarajatlar ushbu ish o’lchovlari bo’yicha vagon-soatga proportsional taqsimlanadi. Yuk ishlari bo’yicha xarajatlar 1t. yuk ortish, 1t. yuk tushirish, 1ta vagonni saralsh uchun belgilangan vaqtga proportsional taqsimlandi.

Stantsiya maxsuloti tannarxini aniqlash uchun har bir o’lchov bo’yicha xarajatlarning umumiy miqdorini, ushbu o’lchov miqdoriga bo’linadi.

Temir yo‘l tarmog‘i va temir yo‘l uzellari bo‘yicha ekspluatatsion faoliyat rejalarini tuzishda ekspluatatsion xarajatlarning umumiy miqdorini keltirilgan mahsulotga bo‘lish orqali 10 keltirilgan tonna-kilometr tannarxi aniqlanadi (2.1-formula).

Keltirilgan tonna-kilometrlar miqdori tonna-kilometrlarga yo‘lovchi-kilometrlarni qo‘shish bilan aniqlanadi. Bunda bagaj va pochta vagonlarining bosib o‘tgan masofalari keltirilgan tonna-kilometrlarga kiritilmaydi. Yo‘lovchi-kilometrlarda barcha tashilgan yo‘lovchilar hisobga olinadi.

Keltirilgan mahsulot shartli kattalik hisoblanadi, chunki u yuk va yo‘lovchi tashish birligiga to‘g‘ri keluvchi xarajatlardagi farqlarni, ularning mehnat sig‘imida, fond sig‘imida, harakatlanuvchi tarkibdan foydalanishning sifat ko‘rsatkichlari o‘lchamidagi farqlarni hisobga olmaydi.

Yuklar va yo‘lovchilarni tashish tannarxi bir xil emas. Hozirgi davrda o‘rtacha temir yo‘lda yo‘lovchi tashish tannarxi (barcha yo‘nalishlarda va tortuv turlarida) yuk tashish tannarxiga nisbatan 3 barobar yuqori.

Ishlab chiqarish moliyaviy faoliyatni rejalashtirish va yillik hamda yil ichidagi davrlarda tahlil qilishda keltirilgan tonna- kilometrlar tannarxidan faqatgina yuk va yo‘lovchi tashish ulushi reja va hisobot bo‘yicha deyarli o‘zgarmagan holatdagina foydalanish mumkin. Qolgan sharoitlarda keltirilgan mahsulot tannarxiga yo‘lovchilar va yuklar tashishning solishtirma ulushi o‘zgarishining ta’sirini hisobga olish zarur.

Tarmoqning ko‘plab texnik-iqtisodiy va amaliy vazifalarini yechish – tariflar darajasini asoslash, temir yo‘l transporti korxonalarining ishlab chiqarish moliyaviy faoliyatini tahlil qilish, yangi texnika, ishning ilg‘or texnologiyalarini joriy qilish samaradorligini baholash va boshq. uchun yuk va yo‘lovchi tashish tannarxini alohida – ularning o‘rtacha miqdori sifatida va bu tashishlarni bajarishning aniq sharoitlari uchun ham aniqlash lozim.

10 tonna-kilometr va 10 yo‘lovchi-kilometr tannarxining o‘rtacha miqdorini aniqlash uchun tashish turlari bo‘yicha tannarxning kalkulyatsiyasi tuziladi.

Hisoblar uchun boshlang‘ich ma’lumotlar xarajatlar nomenklaturasining moddalari bo‘yicha temir yo‘l uzelining xarajatlari (hisobotning 69 shakli) va ekspluatatsion ish o‘lchovlarining miqdorlari hisoblanadi.

Yuk va yo‘lovchi tashish xarajatlari uchta usul bilan taqsimlanadi.

Birinchi usul. Xarajatlarning ma’lum bir qismi bevosita yuk va yo‘lovchi tashishga kiritiladi. Bu to‘g‘ri xarajatlardir.

To‘g‘ri xarajatlarga har bir xo‘jalik uchun spetsifik bo‘lgan xarajatlarning faqat ma’lum bir qismi kiradi.

Masalan, yuk tashishni oladigan bo‘lsak, bunda to‘g‘ri xarajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi:

– yuk va tijorat ishlari xo‘jaligi bo‘yicha xarajatlar;

– manyovr ishlari, maxsus yuk va saralash stansiyalarida poyezdlarni qabul qilish va jo‘natish bo‘yicha xarajatlar;

– yuk va xo‘jalik harakatida poyezd lokomotivlarining ishi, ularning joriy ta’miri va texnik xizmat ko‘rsatish, shuningdek kapital ta’mir va amortizatsiya uchun xarajatlar;

– joriy va depo ta’miri, texnik ko‘rik; “O‘TY” AJ vagonlar parkining yuk vagonlarini kapital ta’miri va amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar;

– maxsus vagonlar bo‘yicha – sisternalarni suyuq yuklar uchun tayyorlash, yuk vagonlarini maxsus tashishlar uchun moslashtirish, yopiq va izotermik vagonlarni yuvish bo‘yicha xarajatlar;

– shoxobcha yo‘llarning kapital ta’miri uchun zaxiraga ajratmalar va ularning amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar;

– yuk va tijorat ishlari xo‘jaligining bino va inshootlarini joriy ta’mirlash bo‘yicha xarajatlar;

–mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilgan tepalik qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar va boshq.

Ikkinchi usul. Tarmoq xo‘jaliklari uchun spetsifik bo‘lgan xarajatlarning ma’lum bir qismi tashish turlari bo‘yicha ekspluatatsion ishning turli o‘lchovlariga: lokomotivlarning poyezd boshida va yakka holda bosib o‘tgan lokomotiv-kilometri, keltirilgan tonna-kilometr brutto, manyovr lokomotiv -soati, keltirilgan vagon-kilometrga va boshq. proporsional taqsimlanadi. Alohida moddalar xarajatlari miqdorini aniqlovchi o‘lchovni asoslagan holda tanlash, shuningdek yuk va yo‘lovchi tashish bo‘yicha bu o‘lchovning xarajatlarini aks ettiruvchi keltirish koeffitsiyentini aniqlash o‘ta muhimdir.

Masalan, “Boshqa stansiyalarda manyovr ishlari” moddasi bo‘yicha tashish xo‘jaligi xarajatlarini keltirilgan vagon-kilometr o‘lchoviga proporsional taqsimlaydilar. O‘lchovning miqdori hozirgi vaqtda 0,05 ga teng deb qabul qilingan keltirish koeffitsiyentiga ko‘paytirilgan yuk vagonlarining vagon-kilometri va yo‘lovchi vagonlarning vagon-kilometrlarini (elektr poyezdlar va dizel poyezdlarisiz) qo‘shish orqali hisoblaydilar. Bu koeffitsiyent yuk vagonlariga nisbatan yo‘lovchi vagonlar bilan manyovr ishlarining eng kam xarajatlarini hisobga oladi.

Bosh yo‘llar va doimiy qurilmalarni joriy saqlash, bosh yo‘llarning ustki qismidagi materiallarni almashtirish va ularning amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar tashish turlari bo‘yicha keltirilgan tonna-kilometrlarga proporsional taqsimlanadi. Keltirilgan tonna-kilometr brutto 0,8 ga teng bo‘lgan keltirish koeffitsiyentiga ko‘paytirilgan yukli harakatdagi tonna-kilometr brutto va yo‘lovchi harakatidagi tonna-kilometr brutto yig‘indisi sifatida aniqlanadi.

Stansiyalarda poyezdlarni qabul qilish va jo‘natish, yo‘llarni qo‘riqlash va qorga qarshi kurash, SSB va aloqa qurilmalarini saqlash va ta’mirlash bo‘yicha xarajatlar lokomotivlarning poyezd boshida va yakka holda bosib o‘tgan lokomotiv-kilometriga tashish turlari bo‘yicha proporsional taqsimlaydilar.

Lokomotiv soatlarga proporsional manyovr lokomotivlarini saqlash va ta’mirlash, stansiya yo‘llarini joriy saqlash, ta’mirlash va amortizatsiyasi, stansiya yo‘llarining ustki qismdagi materiallarni almashtirish bo‘yicha xarajatlar taqsimlanadi.

Uchinchi usul. Bu usul bilan xarajatlar yuzaga keladigan barcha joylar uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar, umumxo‘jalik va temir yo‘l uzelining xarajatlari taqsimlanadi. Ularni avvaldan tashish turlari bo‘yicha taqsimlangan har bir xo‘jalik bo‘yicha ishlab chiqarish personalining ish haqisiga proporsional hisoblaydilar.

Tashish turlari bo‘yicha taqsimlangan barcha xo‘jaliklarning xarajatlarini va temir yo‘l uzelining xarajatlarini qo‘shish orqali yuk va yo‘lovchi tashishga kiritilgan xarajatlarning umumiy miqdorini hosil qiladilar. Olingan natijani mos ravishda ekspluatatsion tonna-kilometr va yo‘lovchi-kilometrga bo‘lib, yuk va yo‘lovchi tashish tannarxini aniqlaydilar.

Yo‘lovchi tashish tannarxi bagaj va pochta tashish bo‘yicha xarajatlarni hisobga olgan holda hisoblanadi.

Yo‘lovchi tashish tannarxini hamda bagaj va pochta tashish tannarxini alohida aniqlash uchun yo‘lovchilar tashish bo‘yicha xarajatlarni yo‘lovchi, bagaj va pochta tashish xarajatlariga taqsimlab chiqish lozim.

Bu kalkulyatsiya temir yo‘l kompaniyasi ma’lumotlariga asosan uchta usul bilan hisoblanadi:

1. Xarajatlarni ma’lum bir qismi bevosita yo‘lovchi, bagaj va pochta tashishga kiradi.

2. Yo‘lovchilar tashish bilan bog‘liq xarajatlarning katta qismi yo‘lovchilar, bagaj va pochta orasida alohida o‘lchovlarga proporsional taqsimlanadi. Salmoqli qism barcha tortuv turlarida (elektr poyezdlarni ham hisobga olgan holda) yo‘lovchi, bagaj va pochta vagonlarining vagon kilometriga proporsional taqsimlanadi.

3. Yo‘lovchi tashish bilan bog‘liq xarajatlar avvaldan taqsimlangan ish haqiga proporsional ravishda yo‘lovchi, bagaj va pochta tashishga taqsimlanadi.

Barcha yo‘lovchi, bagaj va pochta tashishga taqsimlangan xarajatlarni qo‘shish natijasida ularning tashish xarajatlari aniqlanadi. Olingan yig‘indini mos keluvchi tashish hajmiga bo‘lib, yo‘lovchi, bagaj va pochta tashish tannarxi hosil qilinadi.

Yo‘lovchi poyezdlarida yuk bagaji tashilishi mumkin. Uni tashish xarajatlari yo‘lovchi tashish xarajatlaridan ajratilishi va yuk tashish xarajatlariga qisman kiritilishi kerak. Yuk bagajini tashish bo‘yicha xarajatlar yuk tashish va bagaj tashish orasida tonna-kilometr hajmiga proporsional taqsimlanishi lozim.

8.2. TORTUV TURLARI BO‘YICHA TASHISH TANNARXINING KALKULYATSIYASI

Temir yo‘llarning ekspluatatsion faoliyatini baholash, uchastkalar va yo‘nalishlar bo‘yicha xarajatlar darajasini aniqlash va boshqa ko‘plab texnik-iqtisodiy masalalarni yyechish uchun turli tortuv turlarini qo‘llashda yuk va yo‘lovchilar tashish tannarxining miqdorini bilish zarur.[1]

Turli tortuv turlari bo‘lgan uchastkalarda tashish tannarxining o‘rtacha miqdorini hisoblash uchun tortuv turlari bo‘yicha tashish tannarxining kalkulyatsiyasi tuziladi. Dastlab yuk tashish bo‘yicha xarajatlar ikkita tortuv turi – elektrovoz va teplovoz tortuviga, yo‘lovchi tashish bo‘yicha esa – to‘rtta tortuv turi, qo‘shimcha elektr poyezdlar va dizel poyezdlar bo‘yicha taqsimlanadi.

Tortuv turlari bo‘yicha tashish tannarxining kalkulyatsiyasi tashish turlari bo‘yicha ekspluatatsion xarajatlar taqsimlangandan so‘ng amalga oshiriladi. Temir yo‘l uzellarida yoki temir yo‘llarda yuk va yo‘lovchi tashishga kiritilgan xarajatlar maxsus dasturlar bo‘yicha avtomatlashtirilgan rejimda tortuv turlari bo‘yicha taqsimlanadi. boshlang‘ich ma’lumot bo‘lib, tashish turlari bo‘yicha taqsimlangan xarajatlar moddalari, o‘lchovlar ro‘yxati, ularning miqdori va tortuv turi bo‘yicha solishtirma ulushi hisoblanadi.

Tortuv turlari bo‘yicha xarajatlarni taqsimlash uchta usul bilan amalga oshiriladi.

Birinchi usulda xarajatlarning bir qismi bevosita ma’lum bir tortuv turiga kiritiladi (to‘g‘ri xarajatlar).

Bevosita elektrovoz tortuviga quyidagilar kiradi:

– yuk tashish bo‘yicha – yukli va xo‘jalik harakatida elektrovozlarning ishi bo‘yicha elektrovoz depolarining asosiy spetsifik xarajatlari, ta’mirlar orasidagi muddatda “otkazlarni bartaraf etish”; joriy ta’mirash va texnik xizmat ko‘rsatish, kapital ta’mir va amortizatsiya bo‘yicha xarajatlar; elektrifikatsiya va elektr ta’minot xo‘jaligining qisman xarajatlari;

– yo‘lovchi tashish bo‘yicha – yo‘lovchi poyezdlari bilan ishlaydigan elektrovozlar bo‘yicha elektrovoz depolarining o‘xshash xarajatlar moddalari;

– elektr poyezdlarga – motor vagon depolarining to‘liq ravishda barcha ekspluatatsion xarajatlari;

– dizel poyezdlarga – dizel poyezd depolarining barcha xarajatlari.

Teplovoz tortuviga mos ravishda yuk va yo‘lovchi tashish sohasida teplovozlarning ishi bo‘yicha asosiy spetsifik xarajatlar, yukli va yo‘lovchi harakatida band bo‘lgan teplovozlarni joriy ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish, kapital ta’mirlash va amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar to‘g‘ri keladi.

Ikkinchi usulda xarajatlarning ma’lum bir qismi tortuv turlari bo‘yicha o‘lchovlarga proporsional taqsimlanadi.

Uchinchi usulda xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar va umumxo‘jalik xarajatlari tortuv turlari bo‘yicha avvaldan taqsimlangan ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning ish haqisiga proporsional taqsimlanadi.

Tortuv turlari bo‘yicha xarajatlarni taqsimlashda shuni hisobga olish kerakki, alohida xarajatlar borki, ular qaysi tortuv turidagi uchastkalarda tashish amalga oshirilayotganiga bog‘liq emas. Masalan yuk va tijorat ishlari xo‘jaligining vagonlarni jo‘natishga tayyorlash, ularni stansiya yo‘llariga uzatish va yig‘ishtirish: yuvish, tozalash, taroziga tortish va boshlang‘ich-tugatish operatsiyalarini bajarish bilan bog‘liq boshqa xarajatlarni yukni jo‘natish yoki qabul qilish stansiyasi uchastkalarida qo‘llaniladigan tortuv turiga kiritish to‘g‘ri emas. Shuning uchun yuk va tijorat ishlari xo‘jaligining xarajatlari tortuv turlari bo‘yicha elektrovoz va teplovoz tortuvli uchastkalarda bajarilgan ekspluatatsion tonna-kilometr (yuk tashish bo‘yicha) va yo‘lovchi kilometrlarga (yo‘lovchi tashish bo‘yicha) proporsional taqsimlanadi.

Temir yo‘l uzelining tortuv turlari bo‘yicha xarajatlar taqsimlanishi va ularning yig‘indisidan so‘ng ularga tortuv turlari bo‘yicha taqsimlangan kompaniyaning boshqaruv apparatini saqlash bo‘yicha xarajatlar qo‘shiladi.

Butun temir yo‘l tarmog‘i miqyosida tortuv turlari bo‘yicha tashish tannarxi tortuv turiga mos bo‘lgan xarajatlarni tarif tonna-kilometrlarga yoki yo‘lovchi-kilometrlarga (barcha yo‘nalish turlarida va shahar atrofi yo‘nalishida) bo‘lish orqali aniqlanadi.

Tortuv turlari bo‘yicha tashish tannarxiga ko‘proq tashish zichligi, yo‘l profili, ustunlik qiluvchi nishabliklar miqdori va bosh yo‘llarning texnik jihozlanganlik quvvati ta’sir ko‘rsatadi. Turli tortuv turidagi uchastkalarning xarajatlariga bu omillarning turli ta’sirini hisobga olish uchun tashish tannarxini solishtirma tashish sharoitlarida aniqlash lozim.

Tortuv turlari bo‘yicha tashish tannarxini qiyoslashda nafaqat temir yo‘llarning ekspluatatsion xarajatlaridagi farqni, balki har bir tortuv turiga mos keluvchi asosiy fondlar, ularni o‘tkazish va tashish qobiliyati zahiralariga ta’sir etish darajasi, mehnat unumdorligini oshishi va mehnat sharoiti, aholiga xizmat ko‘rsatish madaniyati, ekologiya holatining yaxshilanishini ham hisobga olish zarur.

Elektr tortuvini qo‘llash ayniqsa yuk aylanmasi yuqori bo‘lgan liniyalarda, shahar atrofi yo‘nalishida harakatlanadigan poyezdlar oqimi ustuvorlik qilganda, shuningdek og‘ir profilli uchastkalarda qo‘llash samarali.

Elektrovoz tortuvi yonilg‘i-energetika xarajatlarini qisqartiradi; ekspluatatsiyani ishonchliligini, ayniqsa qishki vaqtda oshiradi; harakatlanuvchi tarkibga kam miqdorda kapital qo‘yilmalarni talab etadi va hattoki og‘ir profilli uchastkalarda (elektrovoz konstruksiyasining xususiyatlariga ko‘ra) yuqori harakatlanish tezligi hamda og‘ir massali poyezdlarni saqlash imkoniyatini beradi.

8.3. YO‘NALISH TURLARI BO‘YICHA YUK VA YO‘LOVCHI TASHISH TANNARXINING KALKULYATSIYASI

Yo‘nalish turlari bo‘yicha yuk tashishning o‘rtacha tannarxini aniqlash. Yuk tashishni amalga oshiruvchi poyezdlar “marshrut”, “skvoznoy”, “uchastka”, “terma”, “peredatochniy” va “vivoznoy” poyezdlarga bo‘linadi. Yuk tashishning o‘rtacha tannarxini kalkulyatsiyasida poyezd kategoriyalari bo‘yicha poyezdlar uchta kategoriyaga guruhlanadi – “terma”, “peredatochniy” va “vivoznoy” hamda boshqa yuk poyezdlari.

Yo‘nalish turlari bo‘yicha yuk tashishning o‘rtacha tannarxini kalkulyatsiyasini qilishda skvoznoy va marshrut poyezdlari to‘g‘ri poyezdlarga, uchastka, terma, peredatochniy va vivoznoy poyezdlar esa mahalliy poyezdlar guruhiga birlashtiriladi.

Yo‘nalish turlari bo‘yicha yuk tashishning o‘rtacha tannarxini hisoblash temir yo‘l uzelining ma’lumotlari asosida kalkulyatsion jadval shaklida bajariladi. Har bir tarmoq xo‘jaligining xarajatlari (alohida moddalar yoki moddalar guruhi bo‘yicha) to‘g‘ri yoki mahalliy yo‘nalishga quyidagi uchta usullardan biri yordamida kiritiladi: bevosita – to‘g‘ri yoki mahalliy yo‘nalishlar bilan bog‘liq xarajatlar; o‘lchov va ish ko‘rsatkichlariga proporsional va yo‘nalish turlari bo‘yicha avvaldan taqsimlangan mehnatga haq to‘lash xarajatlariga proporsional. Ularning asosiy qismi quyidagi o‘lchovlarga proporsional taqsimlanadi:

– jo‘natilgan va kelgan yuklar tonnasi;

– tarif tonna-kilometrlar;

– ortilgan vagonlar;

– yuk vagonlarining vagon-kilometrlari

– yo‘nalish turlari bo‘yicha yuk ortilgan va tushirilgan vagonlar.

Qolgan egri xarajatlar (barcha xo‘jaliklar uchun umumiy bo‘lgan, umumxo‘jalik) yo‘nalish turlari bo‘yicha uchinchi usul bilan – ishlab chiqarish personalining mehnatiga haq to‘lash bo‘yicha avvaldan taqsimlangan xarajatlar yig‘indisiga proporsional hisoblanadi..

Yo‘nalish turlari bo‘yicha yo‘lovchilar tashishning o‘rtacha tannarxini aniqlash. Hozirgi vaqtda temir yo‘l uzellarida, kompaniyada va butun tarmoq bo‘yicha yo‘lovchilar tashishning o‘rtacha tannarxi yo‘lovchilar, bagaj va pochta tashish xarajatlarini kiritish bilan, alohida yo‘lovchilar, bagaj va pochta (temir yo‘llarda va tarmoqda) tashish tannarxi, tortuv turlari bo‘yicha butun yo‘nalish turlari bo‘yicha yo‘lovchilar tashish tannarxi va to‘g‘ri hamda shahar atrofi yo‘nalishlarida yo‘lovchilar tashish tannarxi, jumladan har bir yo‘nalish turida tortuv turlari bo‘yicha yo‘lovchilar tashish tannarxi aniqlanadi.

Tashishning o‘rtacha sharoitlarida yo‘nalish turlari, tortuv turlari, poyezd kategoriyalari va vagon turlari bo‘yicha yo‘lovchilar tashish tannarxi haqidagi ma’lumotlar temir yo‘llarning ekspluatatsion xarajatlarini tahlil qilish va rejalashtirish uchun; yo‘lovchilar tashishning alohida turlarining rentabellik (zararlik) darajasini belgilash uchun; tariflar miqdorini asoslash; turli transportlarda yo‘lovchilar tashishning konkurent zonalarini aniqlash; poyezdlar harakatini tashkil qilish uslublarini tanlash va boshqa vazifalarni yyechish uchun zarur.

Yo‘lovchilar tashish tannarxining miqdori vagonlar zichligi; tarkib turi, vagonlar kompozitsiyasi; vagon turi va sig‘imi; xizmat ko‘rsatish sifati; poyezdlarning aylanish uzoqliligi; yo‘lovchilar safarining o‘rtacha uzoqliligi; tortuv turi va lokomotiv seriyasi; poyezdning o‘rtacha harakatlanish tezligi va xarajatlar normativlariga bog‘liq.[2]

Poyezd kategoriyalari bo‘yicha poyezd va lokomotiv brigadalari ish haqisining darajasi, yoqilg‘i va elektr energiya sarfining me’yorlari,vagon va lokomotivlarning narxi, ta’mirlash tannarxi va boshq. farqlanadi.

Yo‘nalish turlari va tortuv turlari bo‘yicha farqlanuvchi yo‘lovchilar tashish tannarxi har bir tortuv turida o‘z navbatida alohida temir yo‘llar va o‘rtacha tarmoq tannarxi bo‘yicha farqlanadi.

8.4. TASHISH JARAYONI OPERATSIYALARI BO‘YICHA YUK TASHISH TANNARXINING KALKULYATSIYASI

Temir yo‘lning yuk tashish bo‘yicha xarajatlari tashish jarayonining operatsiyalari – boshlang‘ich-tugatish, tuzish-tarqatish va poyezdlarning harakati bo‘yicha taqsimlanadi. Uchastkalar va yo‘nalishlar, hamda poyezd kategoriyalari bo‘yicha tannarxni aniqlash maqsadida tariflar va hisoblangan narxlar darajasini shakllantirishda ularning tannarxiga tashish masofasining ta’sirini aniqlash va boshqa vazifalarni yyechish uchun xarajatlar ikkita operatsiyaga – boshlang‘ich-tugatish va harakatlanish(siljish) operatsiyalariga taqsimlanadi. Poyezdlarni ilk tuzish va yuklar kelgan stansiyalarda ularni tarqatish bo‘yicha xarajatlar boshlang‘ich-tugatish operatsiyalariga; harakatlanish yo‘lida tarkibni qayta tuzish bo‘yicha xarajatlar – poyezdlarning harakatlanish operatsiyalariga kiritiladi.

Har bir operatsiya bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni aniqlash uchun yuk tashish bo‘yicha xarajatlarning umumiy miqdorini tashish jarayonining ushbu operatsiyalari bo‘yicha taqsimlanadi.

Yirik yuk, saralash va uchastka stansiyalarida boshlang‘ich operatsiya stansiya yo‘llaridan (qabul qilish-jo‘natish, saralash, zahira va yuk tushirish yo‘llari) bo‘sh vagonlarning yuk ortish yo‘llariga harakatidan boshlanadi va vagonlarni tarkibni tuzish yo‘llariga uzatish yoki vagonni poyezdga ulash bilan tugallanadi.

Bu stansiyalarda yakuniy operatsiya yuk vagonining qabul qilish-jo‘natish yoki saralash yo‘llaridan yuk tushirish yo‘llariga harakat qilish vaqtidan boshlanadi, o‘sha stansiyaning o‘zida vagonni yuk ortishga (ikkilangan operatsiyalarda) yoki poyezdlarni tuzish yo‘llariga uzatish bilan esa tugallanadi.

Oraliq stansiyalarda boshlang‘ich operatsiya poyezdan bo‘sh vagonni uzish bo‘yicha manyovrlarni boshlanishidan yuklangan vagonni poyezdga ulash bo‘yicha manyovrlarni tugatilishigacha bo‘lgan ishlarni o‘z ichiga oladi.

Boshlang‘ich- tugatish operatsiyalari bilan quyidagilar bog‘langan:

– yuk ortish va tushirish stansiyalarida yuklar va vagonlar bilan ishlash bo‘yicha xarajatlar (yuklarni jo‘natish uchun qabul qilish va topshirish; vagonlar va konteynerlarni tashishga tayyorlash; vagon va tarozi uskunalarini saqlash; yopiq va izotermik vagonlarni yuvish; maxsus tashishlar uchun yuk vagonlarini moslashtirish);

– stansiyalarda manyovr ishlari bo‘yicha qisman xarajatlar; shuningdek poyezdlarni qabul qilish va jo‘natish bo‘yicha xarajatlar;

– manyovr lokomotivlarining ishi bo‘yicha xarajatlar; boshlang‘ich va tugatish operatsiyalari davomida yuk vagonlarining turishida ularning ta’miri va amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar;

– ortish-tushirish yo‘llarini saqlash, yo‘lning ustki qismidagi materiallarni almashtirish va yo‘llarning amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlari; bino, inshootlar, qurilmalar va yuk operatsiyalari uchun inventarlarni saqlash bo‘yicha xarajatlar;

– oraliq stansiyalarda vagonlarni ulash va uzish bo‘yicha poyezd lokomotivlari bilan manyovr ishlarini bajarish va ularning turib qolishi bilan bog‘liq xarajatlar;

– SSB va aloqa qurilmalarini saqlash va amortizatsiyasi bo‘yicha qisman xarajatlar; boshqaruv apparatini saqlash hamda yuk ortish va tushirish stansiyalarida tarkiblarni tuzish va tarqatish bo‘yicha xarajatlarni hisobga olgan holda boshqa moddalar xarajatlari .

Yirik yuk, saralash va uchastka stansiyalarida harakat (siljish) operatsiyasi qabul qilish-jo‘natish yo‘llariga vagonlarni uzatish bilan boshlanadi va keyingi stansiyada bu yo‘llardan vagonlarni yig‘ishtirish bilan tugallanadi. Bundan tashqari harakat (siljish) operatsiyasiga poyezdlarni harakat yo‘lida tuzish va tarqatish bo‘yicha operatsiyalarning ma’lum bir qismi: tuzish yo‘liga uzatish vaqtidan va qabul qilish-jo‘natish yo‘llariga uzatilganga qadar; qabul qilish-jo‘natish yo‘llaridan yig‘ishtirish vaqtidan yuk ortish, tushirishga uzatilish vaqti boshlanganga qadar bajariladigan ishlar kiradi. Oraliq stansiyalarda harakat (siljish) operatsiyasi poyezd lokomotivlarining manyovr ishlari tugagan vaqtidan boshlanadi va keyingi stansiyada manyovrlarning boshlanish vaqti bilan tugaydi.

Harakat operatsiyasi bilan tarmoq xo‘jaliklari xarajatlarining katta qismi bog‘liq: lokomotiv, vagon, yo‘l, elektrifikatsiya va elektr ta’minot, SSB va aloqa xo‘jaligining asosiy guruh xarajatlari; o‘tib ketuvchi poyezdlarda yuklarni to‘g‘ri ortilgani va mahkamlanganligini tekshirish bo‘yicha yuk va tijorat ishlari xo‘jaligining qisman xarajatlari; tashish xo‘jaligining qisman xarajatlari – poyezdning harakatlanish yo‘lidagi stansiyalarda manyovr ishlari, poyezdlarni qabul qilish va jo‘natish bo‘yicha xarajatlar; yuk vagonlarini joriy, depo va kapital ta’miri va amortizatsiyasi bo‘yicha vagon xo‘jaligi xarajatlarining katta guruhi; yuk va tijorat ishlari xo‘jaligidan tashqari tarmoq xo‘jaliklarining ishlab chiqarish binolari va inshootlarini joriy saqlash va ta’mirlash bo‘yicha xarajatlar; AJ va uzellarning boshqaruv apparatini saqlash bo‘yicha qisman xarajatlari.

Yuk tashish bo‘yicha xarajatlarning umumiy miqdorida boshlang‘ich-tugatish operatsiyasiga nisbatan harakat (siljish)operatsiyasiga to‘g‘ri keladigan xarajatlarning ulushi katta.

Alohida temir yo‘llarda tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha xarajatlarning solishtirma ulushidagi tebranishlar ko‘p jihatdan temir yo‘ldagi yuk aylanmasi tuzilmasi va tashish sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. Boshlang‘ich-tugatish operatsiyasi bo‘yicha xarajatlarning absolyut miqdoriga vagon turlari bo‘yicha vagon parkining tuzilmasi, ularni yuk ko‘tarish qobiliyatidan foydalanish darajasi, tashilayotgan yuklarning xususiyatlari, temir yo‘lning texnik qurollanganlik xarakteri, terma va marshrut poyezdlarning ulushi, operatsiyalarni bajarish texnologiyasi, vagonlarni yuk operatsiyasida turish vaqti me’yorlari, ikkilangan operatsiyalarning solishtirma ulushi, manyovrlardagi tortuv turi, uzatishdagi vagonlar soni, vagon va mayda jo‘natmali tashishlarning nisbati, tashish masofasi va boshqa omillar ta’sir ko‘rsatadi.

Tashishning aniq sharoitlarida tashish birligiga to‘g‘ri keluvchi boshlang‘ich-tugatish operatsiyalari bo‘yicha xarajatlar miqdori va alohida turdagi yuklarni tashish tannarxi va poyezd kategoriyalari bo‘yicha tannarx tarkibidagi ularning solishtirma ulushi juda katta, ahamiyatli tarzda farqlanadi.

Shu sababdan ko‘plab iqtisodiy masalalarni yyechishda tashish tannarxini (tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha) hisobini alohida yuk turlari, tashishning aniq yo‘nalishlari va alohida poyezd kategoriyalari bo‘yicha bajarilishi lozim.

8.5. POYEZD KATEGORIYALARI BO‘YICHA YUK TASHISH TANNARXINI ANIQLASH

Poyezd kategoriyasining xarajatlarga ta’siri harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish ko‘rsatkichlari (poyezd og‘irligi, harakatlanish tezligi, lokomotivlarning yordamchi holatda yurishi va boshq.) miqdoridagi farqlar, mehnat, materiallar, yoqilg‘i va elektr energiya sarfining solishtirma me’yorlari, shuningdek poyezd kategoriyalari bo‘yicha xarajatlar stavkasi darajasining turlicha bo‘lishi bilan bog‘liq. Poyezd og‘irligi va harakatlanish uchastka tezligining o‘zgarishi poyezd kategoriyalari bo‘yicha tannarxdagi farqlarga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkichlarga yuk tashish bo‘yicha barcha xarajatlarning 25%ga yaqini bog‘liq. Terma, peredatochniy va vivoznoy poyezdlarning og‘irligi to‘g‘ri poyezdlar kategoriyasidagi poyezdning brutto og‘irligidan taxminan ikki barobar kam, poyezdlarning uchastka tezligi esa to‘g‘ri yuk poyezdlar harakatining uchastka tezligidan 65–70 %ni tashkil etadi. Vagonlarning bo‘sh holda yurishi ma’lum bir darajada poyezd kategoriyasiga ham bog‘liq. Vivoznoy poyezdlarda bo‘sh vagonlar bosib o‘tgan masofasini yuklangan vagonlar bosib o‘tgan masofasiga nisbati o‘rtacha darajadan yuqori, bu holatni yuk aylanmasining xususiyati va odatda vivoznoy va peredatochniy poyezdlar tomonidan xizmat ko‘rsatiladigan uchastkadagi vagon parkining bosib o‘tadigan masofasi bilan tushuntirish mumkin. Bu xususiyat bevosita poyezd kategoriyasi bilan bog‘liq emas, lekin u turli kategoriyali poyezdlarda tashish tannarxini aniqlashda va ayniqsa tashishning aniq sharoitlarida, yuk harakatining aniq marshrutida hisobga olinishi zarur.

Poyezd kategoriyalari shuningdek, texnik stansiyalarda tarkiblarni qayta ishlashni amalga oshirilish darajasini aniqlaydi va tranzit vagonlarni turib qolishi va qayta ishlash xarajatlariga, manyovr lokomotivlarining ish hajmiga ta’sir ko‘rsatadi.

Tranzit vagonlarni qayta ishlash texnik stansiyalari orasidagi masofa turli kategoriyadagi poyezdlar uchun har xil. Vivoznoy va peredatochniy poyezdlar tarkibidagi vagonlar uchun bu masofa tranzit vagonning qayta ishlashlar orasida bosib o‘tadigan o‘rtacha masofasidan ancha kam.

To‘g‘ri poyezdlarda qayta ishlanmaydigan vagonlarning bosib o‘tadigan masofasi yuk poyezdlari bo‘yicha o‘rtacha masofadan yuqori.

Yuk poyezdlarining kategoriyalari tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha xarajatlarga va birinchi navbatda poyezdlarning harakatlanishi(siljishi) bo‘yicha xarajatlar miqdoriga ta’sir ko‘rsatadi. Boshlang‘ich-tugatish operatsiyalari bo‘yicha xarajatlar poyezd kategoriyasiga kam darajada bog‘liq. Faqat terma poyezdlarda yuk tashish bundan mustasno bo‘ladi, vagonlarni ortish va tushirish joylariga poyezd lokomotivlari bilan uzatish va yig‘ish ishlari amalga oshirilsa, bunday holatlarda boshlang‘ich-tugatish operatsiyalari bo‘yicha xarajatlar salmoqli darajada oshadi. Bu poyezd lokomotivini bir soat manyovr ishi narxi maxsus manyovr lokomotivi ishiga nisbatan yuqori bo‘lishi, shuningdek bu operatsiyalarni bajarish davomida terma poyezdlarning turib qolish vaqti bilan bog‘liq xarajatlarni 1 soat manyovr ishi narxiga kiritilishi zaruriyati bilan tushuntiriladi. Poyezdlardagi vagonlarni harakati, turib qolishi va texnik stansiyalarda ularni qayta ishlash uchun xarajatlar vagonlarning turiga bog‘liq bo‘ladi. Alohida turdagi vagonlarni yuk ko‘tarish qobiliyati, tara og‘irligi, bo‘sh holatda bosib o‘tadigan masofasi poyezd kategoriyalari bo‘yicha tashish tannarxiga ta’sir etish darajasi bir xil emas, shuningdek vagon turlari bo‘yicha ta’mirlash hamda ularning amortizatsiya xarajatlari ham turlicha.

Tashishning o‘rtacha sharoitlari uchun turli kategoriyadagi poyezdlarda yuk tashish tannarxi temir yo‘l uzelining poyezd kategoriyalari bo‘yicha xarajatlarning kalkulyatsiyasi asosida aniqlanadi.7

Poyezd kategoriyalari bo‘yicha yuk tashish tannarxi kalkulyatsiyasini tuzishda yuk tashishga kiritilgan xarajatlar quyidagicha taqsimlanadi:

–terma, peredatochniy va vivoznoy poyezdlarisiz yuk poyezdlari o‘rtasida;

–terma poyezdlari o‘rtasida;

–peredatochniy va vivoznoy poyezdlari o‘rtasida.

Bu poyezd kategoriyalari bo‘yicha xarajatlar o‘lchovlarga proporsional, mehnatga haq to‘lash bo‘yicha avval taqsimlangan xarajatlarga yoki poyezd kategoriyalari bo‘yicha avvaldan taqsimlangan umumiy xarajatlarga proporsional taqsimlanadi.

Xarajatlar proporsional taqsimlanadigan o‘lchov va xarajatlarga: yukli harakatdagi poyezd-kilometrlar (barcha tortuv turlarida va alohida elektrovoz va teplovoz tortuvida); barcha tortuv turida yukli harakatdagi tonna-kilometr brutto; elektr energiya (yoki yoqilg‘i)ning solishtirma sarfiga keltirilgan tonna-kilometr brutto; poyezdlar boshida harakatlanadigan elektrovozlarning ekspluatatsiya parki; poyezdlar boshida harakatlanadigan teplovozlarning ekspluatatsiya parki kiradi.

Poyezd kategoriyalari bo‘yicha yuk tashishning o‘rtacha tannarxi ko‘rsatkichi xarajatlarni tahlil qilishda va rejalashtirishda foydalanilishi; alohida kategoriyadagi poyezdlarda yuk tashish uchun tarif to‘lovlari darajasini aniqlash; yuklar tashish masofasi, harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish sifat ko‘rsatkichlarining tashish tannarxiga ta’sirini baholash va bir qator boshqa texnik-iqtisodiy vazifalarni yechish uchun qo‘llanilishi mumkin.

Kelishuv tariflari miqdori yoki amaldagi tariflardan chegirmalar darajasini asoslashda poyezd kategoriyalari bo‘yicha yuk tashish tannarxining hisobini tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha yagona xarajatlar stavkasi uslubi bilan bajarish talab etiladi. Bu hisoblash uslubi poyezdlar harakatining ma’lum bir marshrutida tashishning aniq sharoitlari xususiyatlarini hisobga olish imkoniyatini beradi.

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.143

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.68

Show more...

8-MA’RUZA

TEMIR YO’L BO’LINMALARIDA MAHSULOT TANNARXI KALKULYATSIYASI

REJA:

8.1. “O’TY” AJ bo’linmalarining mahsuloti tannarxi kalkulyatsiyasi uslubiyatining asosiy tamoyillari

8.2. Tortuv turlari bo‘yicha tashish tannarxining kalkulyatsiyasi

8.3. Yo‘nalish turlari bo‘yicha yuk va yo‘lovchi tashish tannarxining kalkulyatsiyasi

8.4. Tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha yuk tashish tannarxining kalkulyatsiyasi

8.2. Asosiy lokomotiv depolari, vagon depolari, stansiyalar mahsuloti tannarxini kalkulatsiyasi

Tayanch so’z va iboralar:

Tuzilmaviy bo’linmalar, ekspluatatsion xarajatlar, mahsulot hajmi, faoliyat turlari, ish o’lchovlari, to’g’ri va egri xarajatlar

8.1. “O’TY” AJ BO’LINMALARINING MAHSULOTI TANNARXI KALKULYATSIYASI USLUBIYATINING ASOSIY TAMOYILLARI

Temir yo‘l transportida tashish tannarxini hisoblash iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari mahsulotlari tannarxini hisoblashga qaraganda ancha murakkab. Bu moddiy ishlab chiqarish tarmog‘i sifatida transportga xos bo‘lgan xususiyatlar, va uning murakkab texnologik jarayoni bilan tushuntiriladi.

Transport mahsuloti yuk va yo‘lovchilar tashish hisoblanadi. Mahsulot moddiy buyum shakliga ega emas, shuning uchun transport xarajatlarida xom ashyo va yarim fabrikatlar uchun xarajatlar mavjud emas. Buning natijasida xarajat elementlari bo‘yicha transportning ekspluatatsion xarajatlar tuzilmasi sanoat korxonalarining xarajatlari tuzilmasidan ancha farq qiladi, ularning xarajatlarida 70% ga yaqinini xomashyoga bo‘lgan xarajatlar egallaydi.

Transport ishlab chiqarish jarayoni keng territoriyada, bir qancha temir yo‘llar chegarasida bajariladi, u aniq, cheklangan kenglikda birlashmagan. Tarmoqning bu xususiyati temir yo‘llar faoliyatini boshqarish jarayoni va rejalashtirish, tahlil qilish uslublari va xarajatlarni nazorat qilishni murakkablashtiradi hamda alohida temir yo‘llar orasida xarajatlarni taqsimlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Tashish hajmini bajarish, ularning sifati va xavfsizligi ta’minlanishi uchun temir yo‘llar orasida o‘zaro uzviy aloqa – texnologik, moliyaviy-iqtisodiy, tashkiliy-huquqiy, informatsion aloqalar bo‘lishi zarur.

Temir yo‘llar tashish jarayonining alohida texnologik operatsiyalarini bajarishda bir xil ishtirok etmaydilar. Bu bir qator temir yo‘llarning ekspluatatsion xarajatlari va tashish tannarxiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, alohida temir yo‘llarda marshrut poyezdlarini shakllantirish bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi, bunda tashish tannarxini oshishiga olib keladigan qo‘shimcha xarajatlar yuzaga keladi, biroq tarmoqning boshqa temir yo‘llarida poyezdni qayta tuzmasdan harakatlanishiga va tannarxni kamayishiga imkoniyat tug‘diradi.

Temir yo‘llar ishining texnologik jarayoni boshlang‘ich-tugatish operatsiyasi, jo‘natish va kelish punktlarida va butun harakatlanish yo‘lida poyezdlarni shakllantirish va qayta tuzish operatsiyasi, shuningdek harakat operatsiyasini o‘z ichiga oladi. Poyezdlarning harakatlanishi bo‘yicha xarajatlarni tashishda ishtirok etgan barcha temir yo‘llar hisobga oladi. Boshlang‘ich-tugatish operatsiyalari bo‘yicha, poyezdlarni shakllantirish, saralash va qayta tuzish bo‘yicha xarajatlarni yohud bitta temir yo‘l (yukni qabul qiluvchi yoki jo‘natuvchi), yoki butun harakatlanish yo‘lida poyezdlarni qayta tuzishni amalga oshirgan bir nechta temir yo‘llar hisobga oladi. Bunday shaklda temir yo‘llarning transport jarayonida ishtirok etishida bu xarajatlar temir yo‘llar orasida taqsimlanishi va tashish jarayonining operatsiyalari bo‘yicha tashish tannarxini hisoblash zarur.

Tarmoqning alohida temir yo‘llarida tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha xarajatlarning solishtirma ulushi bir xil emasligi tashish tannarxining qiymati turlicha bo‘lishini keltirib chiqaradi.

Temir yo‘l transportining spetsifik tomoni shundaki, u iqtisodiyotning fond sig‘imi yuqori bo‘lgan tarmog‘i hisoblanadi. Asosiy fondlarning 70%ga yaqini doimiy qurilmalarni tashkil etadi.

Transport texnik vositalarining bunday tuzilmasi sababli uning xarajatlarida egri xarajatlar guruhi katta qismni egallaydi, ular o‘z navbatida temir yo‘llarning mahsulot turlari bo‘yicha hisob yo‘li bilan, ishning turli o‘lchovlari va ko‘rsatkichlariga proporsional taqsimlanadi. Egri xarajatlarni taqsimlash ko‘plab ma’lumotlarni, detalli va sermehnat hisob-kitoblarni talab etadi hamda shu bilan birga yetarli darajada aniq natijalarni bermaydi, chunki alohida temir yo‘llar va ularning korxonalari ishining aniq sharoitini to‘laqonli hisobga olish imkoniyatini bermaydi.

Tuzilmaviy bo’linmalarida maxsulot tannarxini hisoblash uchun korxonaning ekspluatatsion xarajatlari va maxsulot hajmi asos bo’lib hizmat qiladi. Kompaniya uzellarining asosiy maxsuloti ekspluatatsion tkm va yo’l-kmda o’lchanadigan tashish hisoblanadi. Boshqa korxonalarda maxsulotni bajarilgan tashish hajmi bilan emas, balki korxona faoliyatini to’liq tavsiflovchi ish o’lchovlari bilan olchanadi. Masalan lokomotivmotiv depolari uchun ekspluatatsion faoliyati bo’yicha 1000 tkm.br. (alohida yuk va yo’lochi xarajatida), manevr ishida 1000 lok-soat, ho’jalik xarajatlarida 1000 lok-soat o’lchovlari hizmat qiladi; ta’mirlash faoliyatida – 1 ta ta’mirlangan lokomotivmotiv yoki bitta ta’mirlangan motorvagon sektsiyasi; yo’lovchilarni stantsiyalar bo’yicha – bitta jonatilgan poezd, qayta ishlangan 1t bagaj yoki yuk bagaji, 1ta jo’natilgan yo’lochi; yuk ortishni turishi bo’yicha qolda qayta ishlangan 1t yuk, mehnat bilan qayta ishlangan 1t yuk va o’rtacha qayta ishlangan 1 t. yuk.

Korxonalarning ekspluatatsion harajarlari ham to’g’ri va egri xarajatlarga bo’linadi. Barcha korxonalarda egri xarajatlarga temir yo’l tarmoqlarining barcha ho’jaliklari uchun umumiy bo’lgan xarajatlar va davr xarajatlari kiradi. Barcha to’gri va egri xarajatlar xarajat elementlari va xarajatlar nomenklaturasining moddalari bo’yicha hisoblanadi.

Temir yo’l uzelida maxsulotning rejaviy tannarxi ekspluatatsion xarajatlar miqdorini ish o’lchoviga bo’lish bilan hisoblandi.

Lokomotivmotiv depolarning peredatochniy va vivoznoy poezdlarga hizmat ko’rsatish bo’yicha ish hajmi yuqori bolganda alohida vivoznoy va predatochniy poezdlarning 1000 tkm bruttosi yoki 1000 lok-soati harjatlari hisoblanadi. Bundan tashqari lokomotivmotivlarning yakka holda yurishi bo’yicha 1000 lok-km o’lchovi belgilanishi mumkin.

Barcha ko’rsatilgan o’lchovlar bo’yicha maxsulot tannarxi kal’kul’yatsiyasi tortuv turlari bo’yicha tuziladi.

To’g’ri xarajatlarga poezd va manevr lokomotivmotivlari bo’yicha amortizatsion ajratmalar ham kiradi. (tortuv tulari bo’yicha).

Qolgan xarajatlar (lokomotivmotivlarni joriy ta’mirlash, ekipirovka qilish, barcha ho’jaliklar uchun umumiy va davr xarajatlari egri hisoblandi va lokomotivmotivlarni depo maxsulotining turlari bo’yicha taqsimlandi.

Masalan lokomotivmotivlarni joriy ta’mirlash va ularni ekipirovkasi bo’yicha xarajatlarni tortuv turlari bo’yicha lokomotivmotivlarning umumiy bosib o’tgan masofasiga proportsional, yuk va yo’lovchi xarajatida faqat birta lokomotivmotivlardan foydalanishda poezd va lokomotivmotivlarning amotrizatsiyasi xarajatlari lokomotivmotivlarning ishchi parkiga proportsional kiritiladi. Ho’jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo’lgan xarajatlar va davr xarajatlari avval taqsimlangan ish xaqiga proportsional taqsimlanadi.

Vagon depolari uchun quyidagi o’lchovlar belgilangan:

- Depo ta’miri bilan ta’mirlangan vagon; (turlari va o’qishlar bo’yicha);

- 1 ta yillik ta’mir bilan ta’mirlangan konteyner (turlari bo’yicha);

- Yo’lovchi parkidagi vagonlarning va refrijerator hisoblovchi tarkibning butun yo’l davomidagi 1000 vag-km.

- PTO orqali o’tgan 1ta yuk va alohida 1ta yo’lovchi vagon;

- 1ta yuvilgan yoki tozalangan sisterna va boshqalar.

Vagon deposining mahsuloi o’lchovlari bo’yicha tannarxni aniqlash uchun har bir o’lchov bo’yicha tog’ri va egri xarajatlar qo’shiladi va bu xarajatlarning umumiy miqdorini maxsulotga to’g’ri keluvchi o’lhchovga bo’linadi.

Saralash, yuk va uchastka stantsiyalari maxsulotni tannarxini kal’kulatsiyasi.

Bu stantsiyalar tannarx kal’kulatsiyasining yagona shakliga ega. Stantsiya ishining o’lchovlari quyidagilar qabul qilingan:

Tehnik ish bo’yicha – 1ta jo’natilgan qayta ishlangan transit, vagon; 1ta jo’natilgan qayta ishlangaman transport vagon, 1ta jo’natilgan mahalliy vagon;

Yuk ishi bo’yicha – 1t ortilgan yuk, 1t tushirilgan yuk, 1ta ta’mirlangan vagon.

Maxsulot tannarxining rejaviy kal’kulyatsiyasini tuzish uchun stantsiyaning xarajatlar rejasi asos bo’lib hizmat qiladi, bunda lokomotivmotiv depolarining manevr ishlari uchun schetlariga xaq to’lash summasi ajratib ko’satiladi. Bunda stantsiyaning xarajat ho’jaligi bo’yicha rejasida ko’zda tutilgan xarajatlar, stantsining tehnik ishi o’lchoviga, yuk ho’jaligi bo’yicha esa yuk ishlari o’lchoviga kiritiladi. Lokomotivmotiv depolarining manevr ishlari uchun schetlarga to’lov summasi avval tehnik va yuk ishlari orasida taqsimlandi, so’ngra manevr ishidagi lok-soatga proportsional taqsimlandi. Asosiy umumiy va davr xarajatlari stantsiya maxsulotining turlari bo’yicha avval taqsimlangan ish xaqi o’lchoviga proportsional taqsimlandi. Stantsiyaning tehnik ishlari bo’yicha xarajatlar ushbu ish o’lchovlari bo’yicha vagon-soatga proportsional taqsimlanadi. Yuk ishlari bo’yicha xarajatlar 1t. yuk ortish, 1t. yuk tushirish, 1ta vagonni saralsh uchun belgilangan vaqtga proportsional taqsimlandi.

Stantsiya maxsuloti tannarxini aniqlash uchun har bir o’lchov bo’yicha xarajatlarning umumiy miqdorini, ushbu o’lchov miqdoriga bo’linadi.

Temir yo‘l tarmog‘i va temir yo‘l uzellari bo‘yicha ekspluatatsion faoliyat rejalarini tuzishda ekspluatatsion xarajatlarning umumiy miqdorini keltirilgan mahsulotga bo‘lish orqali 10 keltirilgan tonna-kilometr tannarxi aniqlanadi (2.1-formula).

Keltirilgan tonna-kilometrlar miqdori tonna-kilometrlarga yo‘lovchi-kilometrlarni qo‘shish bilan aniqlanadi. Bunda bagaj va pochta vagonlarining bosib o‘tgan masofalari keltirilgan tonna-kilometrlarga kiritilmaydi. Yo‘lovchi-kilometrlarda barcha tashilgan yo‘lovchilar hisobga olinadi.

Keltirilgan mahsulot shartli kattalik hisoblanadi, chunki u yuk va yo‘lovchi tashish birligiga to‘g‘ri keluvchi xarajatlardagi farqlarni, ularning mehnat sig‘imida, fond sig‘imida, harakatlanuvchi tarkibdan foydalanishning sifat ko‘rsatkichlari o‘lchamidagi farqlarni hisobga olmaydi.

Yuklar va yo‘lovchilarni tashish tannarxi bir xil emas. Hozirgi davrda o‘rtacha temir yo‘lda yo‘lovchi tashish tannarxi (barcha yo‘nalishlarda va tortuv turlarida) yuk tashish tannarxiga nisbatan 3 barobar yuqori.

Ishlab chiqarish moliyaviy faoliyatni rejalashtirish va yillik hamda yil ichidagi davrlarda tahlil qilishda keltirilgan tonna- kilometrlar tannarxidan faqatgina yuk va yo‘lovchi tashish ulushi reja va hisobot bo‘yicha deyarli o‘zgarmagan holatdagina foydalanish mumkin. Qolgan sharoitlarda keltirilgan mahsulot tannarxiga yo‘lovchilar va yuklar tashishning solishtirma ulushi o‘zgarishining ta’sirini hisobga olish zarur.

Tarmoqning ko‘plab texnik-iqtisodiy va amaliy vazifalarini yechish – tariflar darajasini asoslash, temir yo‘l transporti korxonalarining ishlab chiqarish moliyaviy faoliyatini tahlil qilish, yangi texnika, ishning ilg‘or texnologiyalarini joriy qilish samaradorligini baholash va boshq. uchun yuk va yo‘lovchi tashish tannarxini alohida – ularning o‘rtacha miqdori sifatida va bu tashishlarni bajarishning aniq sharoitlari uchun ham aniqlash lozim.

10 tonna-kilometr va 10 yo‘lovchi-kilometr tannarxining o‘rtacha miqdorini aniqlash uchun tashish turlari bo‘yicha tannarxning kalkulyatsiyasi tuziladi.

Hisoblar uchun boshlang‘ich ma’lumotlar xarajatlar nomenklaturasining moddalari bo‘yicha temir yo‘l uzelining xarajatlari (hisobotning 69 shakli) va ekspluatatsion ish o‘lchovlarining miqdorlari hisoblanadi.

Yuk va yo‘lovchi tashish xarajatlari uchta usul bilan taqsimlanadi.

Birinchi usul. Xarajatlarning ma’lum bir qismi bevosita yuk va yo‘lovchi tashishga kiritiladi. Bu to‘g‘ri xarajatlardir.

To‘g‘ri xarajatlarga har bir xo‘jalik uchun spetsifik bo‘lgan xarajatlarning faqat ma’lum bir qismi kiradi.

Masalan, yuk tashishni oladigan bo‘lsak, bunda to‘g‘ri xarajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi:

– yuk va tijorat ishlari xo‘jaligi bo‘yicha xarajatlar;

– manyovr ishlari, maxsus yuk va saralash stansiyalarida poyezdlarni qabul qilish va jo‘natish bo‘yicha xarajatlar;

– yuk va xo‘jalik harakatida poyezd lokomotivlarining ishi, ularning joriy ta’miri va texnik xizmat ko‘rsatish, shuningdek kapital ta’mir va amortizatsiya uchun xarajatlar;

– joriy va depo ta’miri, texnik ko‘rik; “O‘TY” AJ vagonlar parkining yuk vagonlarini kapital ta’miri va amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar;

– maxsus vagonlar bo‘yicha – sisternalarni suyuq yuklar uchun tayyorlash, yuk vagonlarini maxsus tashishlar uchun moslashtirish, yopiq va izotermik vagonlarni yuvish bo‘yicha xarajatlar;

– shoxobcha yo‘llarning kapital ta’miri uchun zaxiraga ajratmalar va ularning amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar;

– yuk va tijorat ishlari xo‘jaligining bino va inshootlarini joriy ta’mirlash bo‘yicha xarajatlar;

–mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilgan tepalik qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar va boshq.

Ikkinchi usul. Tarmoq xo‘jaliklari uchun spetsifik bo‘lgan xarajatlarning ma’lum bir qismi tashish turlari bo‘yicha ekspluatatsion ishning turli o‘lchovlariga: lokomotivlarning poyezd boshida va yakka holda bosib o‘tgan lokomotiv-kilometri, keltirilgan tonna-kilometr brutto, manyovr lokomotiv -soati, keltirilgan vagon-kilometrga va boshq. proporsional taqsimlanadi. Alohida moddalar xarajatlari miqdorini aniqlovchi o‘lchovni asoslagan holda tanlash, shuningdek yuk va yo‘lovchi tashish bo‘yicha bu o‘lchovning xarajatlarini aks ettiruvchi keltirish koeffitsiyentini aniqlash o‘ta muhimdir.

Masalan, “Boshqa stansiyalarda manyovr ishlari” moddasi bo‘yicha tashish xo‘jaligi xarajatlarini keltirilgan vagon-kilometr o‘lchoviga proporsional taqsimlaydilar. O‘lchovning miqdori hozirgi vaqtda 0,05 ga teng deb qabul qilingan keltirish koeffitsiyentiga ko‘paytirilgan yuk vagonlarining vagon-kilometri va yo‘lovchi vagonlarning vagon-kilometrlarini (elektr poyezdlar va dizel poyezdlarisiz) qo‘shish orqali hisoblaydilar. Bu koeffitsiyent yuk vagonlariga nisbatan yo‘lovchi vagonlar bilan manyovr ishlarining eng kam xarajatlarini hisobga oladi.

Bosh yo‘llar va doimiy qurilmalarni joriy saqlash, bosh yo‘llarning ustki qismidagi materiallarni almashtirish va ularning amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar tashish turlari bo‘yicha keltirilgan tonna-kilometrlarga proporsional taqsimlanadi. Keltirilgan tonna-kilometr brutto 0,8 ga teng bo‘lgan keltirish koeffitsiyentiga ko‘paytirilgan yukli harakatdagi tonna-kilometr brutto va yo‘lovchi harakatidagi tonna-kilometr brutto yig‘indisi sifatida aniqlanadi.

Stansiyalarda poyezdlarni qabul qilish va jo‘natish, yo‘llarni qo‘riqlash va qorga qarshi kurash, SSB va aloqa qurilmalarini saqlash va ta’mirlash bo‘yicha xarajatlar lokomotivlarning poyezd boshida va yakka holda bosib o‘tgan lokomotiv-kilometriga tashish turlari bo‘yicha proporsional taqsimlaydilar.

Lokomotiv soatlarga proporsional manyovr lokomotivlarini saqlash va ta’mirlash, stansiya yo‘llarini joriy saqlash, ta’mirlash va amortizatsiyasi, stansiya yo‘llarining ustki qismdagi materiallarni almashtirish bo‘yicha xarajatlar taqsimlanadi.

Uchinchi usul. Bu usul bilan xarajatlar yuzaga keladigan barcha joylar uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar, umumxo‘jalik va temir yo‘l uzelining xarajatlari taqsimlanadi. Ularni avvaldan tashish turlari bo‘yicha taqsimlangan har bir xo‘jalik bo‘yicha ishlab chiqarish personalining ish haqisiga proporsional hisoblaydilar.

Tashish turlari bo‘yicha taqsimlangan barcha xo‘jaliklarning xarajatlarini va temir yo‘l uzelining xarajatlarini qo‘shish orqali yuk va yo‘lovchi tashishga kiritilgan xarajatlarning umumiy miqdorini hosil qiladilar. Olingan natijani mos ravishda ekspluatatsion tonna-kilometr va yo‘lovchi-kilometrga bo‘lib, yuk va yo‘lovchi tashish tannarxini aniqlaydilar.

Yo‘lovchi tashish tannarxi bagaj va pochta tashish bo‘yicha xarajatlarni hisobga olgan holda hisoblanadi.

Yo‘lovchi tashish tannarxini hamda bagaj va pochta tashish tannarxini alohida aniqlash uchun yo‘lovchilar tashish bo‘yicha xarajatlarni yo‘lovchi, bagaj va pochta tashish xarajatlariga taqsimlab chiqish lozim.

Bu kalkulyatsiya temir yo‘l kompaniyasi ma’lumotlariga asosan uchta usul bilan hisoblanadi:

1. Xarajatlarni ma’lum bir qismi bevosita yo‘lovchi, bagaj va pochta tashishga kiradi.

2. Yo‘lovchilar tashish bilan bog‘liq xarajatlarning katta qismi yo‘lovchilar, bagaj va pochta orasida alohida o‘lchovlarga proporsional taqsimlanadi. Salmoqli qism barcha tortuv turlarida (elektr poyezdlarni ham hisobga olgan holda) yo‘lovchi, bagaj va pochta vagonlarining vagon kilometriga proporsional taqsimlanadi.

3. Yo‘lovchi tashish bilan bog‘liq xarajatlar avvaldan taqsimlangan ish haqiga proporsional ravishda yo‘lovchi, bagaj va pochta tashishga taqsimlanadi.

Barcha yo‘lovchi, bagaj va pochta tashishga taqsimlangan xarajatlarni qo‘shish natijasida ularning tashish xarajatlari aniqlanadi. Olingan yig‘indini mos keluvchi tashish hajmiga bo‘lib, yo‘lovchi, bagaj va pochta tashish tannarxi hosil qilinadi.

Yo‘lovchi poyezdlarida yuk bagaji tashilishi mumkin. Uni tashish xarajatlari yo‘lovchi tashish xarajatlaridan ajratilishi va yuk tashish xarajatlariga qisman kiritilishi kerak. Yuk bagajini tashish bo‘yicha xarajatlar yuk tashish va bagaj tashish orasida tonna-kilometr hajmiga proporsional taqsimlanishi lozim.

8.2. TORTUV TURLARI BO‘YICHA TASHISH TANNARXINING KALKULYATSIYASI

Temir yo‘llarning ekspluatatsion faoliyatini baholash, uchastkalar va yo‘nalishlar bo‘yicha xarajatlar darajasini aniqlash va boshqa ko‘plab texnik-iqtisodiy masalalarni yyechish uchun turli tortuv turlarini qo‘llashda yuk va yo‘lovchilar tashish tannarxining miqdorini bilish zarur.[1]

Turli tortuv turlari bo‘lgan uchastkalarda tashish tannarxining o‘rtacha miqdorini hisoblash uchun tortuv turlari bo‘yicha tashish tannarxining kalkulyatsiyasi tuziladi. Dastlab yuk tashish bo‘yicha xarajatlar ikkita tortuv turi – elektrovoz va teplovoz tortuviga, yo‘lovchi tashish bo‘yicha esa – to‘rtta tortuv turi, qo‘shimcha elektr poyezdlar va dizel poyezdlar bo‘yicha taqsimlanadi.

Tortuv turlari bo‘yicha tashish tannarxining kalkulyatsiyasi tashish turlari bo‘yicha ekspluatatsion xarajatlar taqsimlangandan so‘ng amalga oshiriladi. Temir yo‘l uzellarida yoki temir yo‘llarda yuk va yo‘lovchi tashishga kiritilgan xarajatlar maxsus dasturlar bo‘yicha avtomatlashtirilgan rejimda tortuv turlari bo‘yicha taqsimlanadi. boshlang‘ich ma’lumot bo‘lib, tashish turlari bo‘yicha taqsimlangan xarajatlar moddalari, o‘lchovlar ro‘yxati, ularning miqdori va tortuv turi bo‘yicha solishtirma ulushi hisoblanadi.

Tortuv turlari bo‘yicha xarajatlarni taqsimlash uchta usul bilan amalga oshiriladi.

Birinchi usulda xarajatlarning bir qismi bevosita ma’lum bir tortuv turiga kiritiladi (to‘g‘ri xarajatlar).

Bevosita elektrovoz tortuviga quyidagilar kiradi:

– yuk tashish bo‘yicha – yukli va xo‘jalik harakatida elektrovozlarning ishi bo‘yicha elektrovoz depolarining asosiy spetsifik xarajatlari, ta’mirlar orasidagi muddatda “otkazlarni bartaraf etish”; joriy ta’mirash va texnik xizmat ko‘rsatish, kapital ta’mir va amortizatsiya bo‘yicha xarajatlar; elektrifikatsiya va elektr ta’minot xo‘jaligining qisman xarajatlari;

– yo‘lovchi tashish bo‘yicha – yo‘lovchi poyezdlari bilan ishlaydigan elektrovozlar bo‘yicha elektrovoz depolarining o‘xshash xarajatlar moddalari;

– elektr poyezdlarga – motor vagon depolarining to‘liq ravishda barcha ekspluatatsion xarajatlari;

– dizel poyezdlarga – dizel poyezd depolarining barcha xarajatlari.

Teplovoz tortuviga mos ravishda yuk va yo‘lovchi tashish sohasida teplovozlarning ishi bo‘yicha asosiy spetsifik xarajatlar, yukli va yo‘lovchi harakatida band bo‘lgan teplovozlarni joriy ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish, kapital ta’mirlash va amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar to‘g‘ri keladi.

Ikkinchi usulda xarajatlarning ma’lum bir qismi tortuv turlari bo‘yicha o‘lchovlarga proporsional taqsimlanadi.

Uchinchi usulda xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar va umumxo‘jalik xarajatlari tortuv turlari bo‘yicha avvaldan taqsimlangan ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning ish haqisiga proporsional taqsimlanadi.

Tortuv turlari bo‘yicha xarajatlarni taqsimlashda shuni hisobga olish kerakki, alohida xarajatlar borki, ular qaysi tortuv turidagi uchastkalarda tashish amalga oshirilayotganiga bog‘liq emas. Masalan yuk va tijorat ishlari xo‘jaligining vagonlarni jo‘natishga tayyorlash, ularni stansiya yo‘llariga uzatish va yig‘ishtirish: yuvish, tozalash, taroziga tortish va boshlang‘ich-tugatish operatsiyalarini bajarish bilan bog‘liq boshqa xarajatlarni yukni jo‘natish yoki qabul qilish stansiyasi uchastkalarida qo‘llaniladigan tortuv turiga kiritish to‘g‘ri emas. Shuning uchun yuk va tijorat ishlari xo‘jaligining xarajatlari tortuv turlari bo‘yicha elektrovoz va teplovoz tortuvli uchastkalarda bajarilgan ekspluatatsion tonna-kilometr (yuk tashish bo‘yicha) va yo‘lovchi kilometrlarga (yo‘lovchi tashish bo‘yicha) proporsional taqsimlanadi.

Temir yo‘l uzelining tortuv turlari bo‘yicha xarajatlar taqsimlanishi va ularning yig‘indisidan so‘ng ularga tortuv turlari bo‘yicha taqsimlangan kompaniyaning boshqaruv apparatini saqlash bo‘yicha xarajatlar qo‘shiladi.

Butun temir yo‘l tarmog‘i miqyosida tortuv turlari bo‘yicha tashish tannarxi tortuv turiga mos bo‘lgan xarajatlarni tarif tonna-kilometrlarga yoki yo‘lovchi-kilometrlarga (barcha yo‘nalish turlarida va shahar atrofi yo‘nalishida) bo‘lish orqali aniqlanadi.

Tortuv turlari bo‘yicha tashish tannarxiga ko‘proq tashish zichligi, yo‘l profili, ustunlik qiluvchi nishabliklar miqdori va bosh yo‘llarning texnik jihozlanganlik quvvati ta’sir ko‘rsatadi. Turli tortuv turidagi uchastkalarning xarajatlariga bu omillarning turli ta’sirini hisobga olish uchun tashish tannarxini solishtirma tashish sharoitlarida aniqlash lozim.

Tortuv turlari bo‘yicha tashish tannarxini qiyoslashda nafaqat temir yo‘llarning ekspluatatsion xarajatlaridagi farqni, balki har bir tortuv turiga mos keluvchi asosiy fondlar, ularni o‘tkazish va tashish qobiliyati zahiralariga ta’sir etish darajasi, mehnat unumdorligini oshishi va mehnat sharoiti, aholiga xizmat ko‘rsatish madaniyati, ekologiya holatining yaxshilanishini ham hisobga olish zarur.

Elektr tortuvini qo‘llash ayniqsa yuk aylanmasi yuqori bo‘lgan liniyalarda, shahar atrofi yo‘nalishida harakatlanadigan poyezdlar oqimi ustuvorlik qilganda, shuningdek og‘ir profilli uchastkalarda qo‘llash samarali.

Elektrovoz tortuvi yonilg‘i-energetika xarajatlarini qisqartiradi; ekspluatatsiyani ishonchliligini, ayniqsa qishki vaqtda oshiradi; harakatlanuvchi tarkibga kam miqdorda kapital qo‘yilmalarni talab etadi va hattoki og‘ir profilli uchastkalarda (elektrovoz konstruksiyasining xususiyatlariga ko‘ra) yuqori harakatlanish tezligi hamda og‘ir massali poyezdlarni saqlash imkoniyatini beradi.

8.3. YO‘NALISH TURLARI BO‘YICHA YUK VA YO‘LOVCHI TASHISH TANNARXINING KALKULYATSIYASI

Yo‘nalish turlari bo‘yicha yuk tashishning o‘rtacha tannarxini aniqlash. Yuk tashishni amalga oshiruvchi poyezdlar “marshrut”, “skvoznoy”, “uchastka”, “terma”, “peredatochniy” va “vivoznoy” poyezdlarga bo‘linadi. Yuk tashishning o‘rtacha tannarxini kalkulyatsiyasida poyezd kategoriyalari bo‘yicha poyezdlar uchta kategoriyaga guruhlanadi – “terma”, “peredatochniy” va “vivoznoy” hamda boshqa yuk poyezdlari.

Yo‘nalish turlari bo‘yicha yuk tashishning o‘rtacha tannarxini kalkulyatsiyasini qilishda skvoznoy va marshrut poyezdlari to‘g‘ri poyezdlarga, uchastka, terma, peredatochniy va vivoznoy poyezdlar esa mahalliy poyezdlar guruhiga birlashtiriladi.

Yo‘nalish turlari bo‘yicha yuk tashishning o‘rtacha tannarxini hisoblash temir yo‘l uzelining ma’lumotlari asosida kalkulyatsion jadval shaklida bajariladi. Har bir tarmoq xo‘jaligining xarajatlari (alohida moddalar yoki moddalar guruhi bo‘yicha) to‘g‘ri yoki mahalliy yo‘nalishga quyidagi uchta usullardan biri yordamida kiritiladi: bevosita – to‘g‘ri yoki mahalliy yo‘nalishlar bilan bog‘liq xarajatlar; o‘lchov va ish ko‘rsatkichlariga proporsional va yo‘nalish turlari bo‘yicha avvaldan taqsimlangan mehnatga haq to‘lash xarajatlariga proporsional. Ularning asosiy qismi quyidagi o‘lchovlarga proporsional taqsimlanadi:

– jo‘natilgan va kelgan yuklar tonnasi;

– tarif tonna-kilometrlar;

– ortilgan vagonlar;

– yuk vagonlarining vagon-kilometrlari

– yo‘nalish turlari bo‘yicha yuk ortilgan va tushirilgan vagonlar.

Qolgan egri xarajatlar (barcha xo‘jaliklar uchun umumiy bo‘lgan, umumxo‘jalik) yo‘nalish turlari bo‘yicha uchinchi usul bilan – ishlab chiqarish personalining mehnatiga haq to‘lash bo‘yicha avvaldan taqsimlangan xarajatlar yig‘indisiga proporsional hisoblanadi..

Yo‘nalish turlari bo‘yicha yo‘lovchilar tashishning o‘rtacha tannarxini aniqlash. Hozirgi vaqtda temir yo‘l uzellarida, kompaniyada va butun tarmoq bo‘yicha yo‘lovchilar tashishning o‘rtacha tannarxi yo‘lovchilar, bagaj va pochta tashish xarajatlarini kiritish bilan, alohida yo‘lovchilar, bagaj va pochta (temir yo‘llarda va tarmoqda) tashish tannarxi, tortuv turlari bo‘yicha butun yo‘nalish turlari bo‘yicha yo‘lovchilar tashish tannarxi va to‘g‘ri hamda shahar atrofi yo‘nalishlarida yo‘lovchilar tashish tannarxi, jumladan har bir yo‘nalish turida tortuv turlari bo‘yicha yo‘lovchilar tashish tannarxi aniqlanadi.

Tashishning o‘rtacha sharoitlarida yo‘nalish turlari, tortuv turlari, poyezd kategoriyalari va vagon turlari bo‘yicha yo‘lovchilar tashish tannarxi haqidagi ma’lumotlar temir yo‘llarning ekspluatatsion xarajatlarini tahlil qilish va rejalashtirish uchun; yo‘lovchilar tashishning alohida turlarining rentabellik (zararlik) darajasini belgilash uchun; tariflar miqdorini asoslash; turli transportlarda yo‘lovchilar tashishning konkurent zonalarini aniqlash; poyezdlar harakatini tashkil qilish uslublarini tanlash va boshqa vazifalarni yyechish uchun zarur.

Yo‘lovchilar tashish tannarxining miqdori vagonlar zichligi; tarkib turi, vagonlar kompozitsiyasi; vagon turi va sig‘imi; xizmat ko‘rsatish sifati; poyezdlarning aylanish uzoqliligi; yo‘lovchilar safarining o‘rtacha uzoqliligi; tortuv turi va lokomotiv seriyasi; poyezdning o‘rtacha harakatlanish tezligi va xarajatlar normativlariga bog‘liq.[2]

Poyezd kategoriyalari bo‘yicha poyezd va lokomotiv brigadalari ish haqisining darajasi, yoqilg‘i va elektr energiya sarfining me’yorlari,vagon va lokomotivlarning narxi, ta’mirlash tannarxi va boshq. farqlanadi.

Yo‘nalish turlari va tortuv turlari bo‘yicha farqlanuvchi yo‘lovchilar tashish tannarxi har bir tortuv turida o‘z navbatida alohida temir yo‘llar va o‘rtacha tarmoq tannarxi bo‘yicha farqlanadi.

8.4. TASHISH JARAYONI OPERATSIYALARI BO‘YICHA YUK TASHISH TANNARXINING KALKULYATSIYASI

Temir yo‘lning yuk tashish bo‘yicha xarajatlari tashish jarayonining operatsiyalari – boshlang‘ich-tugatish, tuzish-tarqatish va poyezdlarning harakati bo‘yicha taqsimlanadi. Uchastkalar va yo‘nalishlar, hamda poyezd kategoriyalari bo‘yicha tannarxni aniqlash maqsadida tariflar va hisoblangan narxlar darajasini shakllantirishda ularning tannarxiga tashish masofasining ta’sirini aniqlash va boshqa vazifalarni yyechish uchun xarajatlar ikkita operatsiyaga – boshlang‘ich-tugatish va harakatlanish(siljish) operatsiyalariga taqsimlanadi. Poyezdlarni ilk tuzish va yuklar kelgan stansiyalarda ularni tarqatish bo‘yicha xarajatlar boshlang‘ich-tugatish operatsiyalariga; harakatlanish yo‘lida tarkibni qayta tuzish bo‘yicha xarajatlar – poyezdlarning harakatlanish operatsiyalariga kiritiladi.

Har bir operatsiya bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni aniqlash uchun yuk tashish bo‘yicha xarajatlarning umumiy miqdorini tashish jarayonining ushbu operatsiyalari bo‘yicha taqsimlanadi.

Yirik yuk, saralash va uchastka stansiyalarida boshlang‘ich operatsiya stansiya yo‘llaridan (qabul qilish-jo‘natish, saralash, zahira va yuk tushirish yo‘llari) bo‘sh vagonlarning yuk ortish yo‘llariga harakatidan boshlanadi va vagonlarni tarkibni tuzish yo‘llariga uzatish yoki vagonni poyezdga ulash bilan tugallanadi.

Bu stansiyalarda yakuniy operatsiya yuk vagonining qabul qilish-jo‘natish yoki saralash yo‘llaridan yuk tushirish yo‘llariga harakat qilish vaqtidan boshlanadi, o‘sha stansiyaning o‘zida vagonni yuk ortishga (ikkilangan operatsiyalarda) yoki poyezdlarni tuzish yo‘llariga uzatish bilan esa tugallanadi.

Oraliq stansiyalarda boshlang‘ich operatsiya poyezdan bo‘sh vagonni uzish bo‘yicha manyovrlarni boshlanishidan yuklangan vagonni poyezdga ulash bo‘yicha manyovrlarni tugatilishigacha bo‘lgan ishlarni o‘z ichiga oladi.

Boshlang‘ich- tugatish operatsiyalari bilan quyidagilar bog‘langan:

– yuk ortish va tushirish stansiyalarida yuklar va vagonlar bilan ishlash bo‘yicha xarajatlar (yuklarni jo‘natish uchun qabul qilish va topshirish; vagonlar va konteynerlarni tashishga tayyorlash; vagon va tarozi uskunalarini saqlash; yopiq va izotermik vagonlarni yuvish; maxsus tashishlar uchun yuk vagonlarini moslashtirish);

– stansiyalarda manyovr ishlari bo‘yicha qisman xarajatlar; shuningdek poyezdlarni qabul qilish va jo‘natish bo‘yicha xarajatlar;

– manyovr lokomotivlarining ishi bo‘yicha xarajatlar; boshlang‘ich va tugatish operatsiyalari davomida yuk vagonlarining turishida ularning ta’miri va amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar;

– ortish-tushirish yo‘llarini saqlash, yo‘lning ustki qismidagi materiallarni almashtirish va yo‘llarning amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlari; bino, inshootlar, qurilmalar va yuk operatsiyalari uchun inventarlarni saqlash bo‘yicha xarajatlar;

– oraliq stansiyalarda vagonlarni ulash va uzish bo‘yicha poyezd lokomotivlari bilan manyovr ishlarini bajarish va ularning turib qolishi bilan bog‘liq xarajatlar;

– SSB va aloqa qurilmalarini saqlash va amortizatsiyasi bo‘yicha qisman xarajatlar; boshqaruv apparatini saqlash hamda yuk ortish va tushirish stansiyalarida tarkiblarni tuzish va tarqatish bo‘yicha xarajatlarni hisobga olgan holda boshqa moddalar xarajatlari .

Yirik yuk, saralash va uchastka stansiyalarida harakat (siljish) operatsiyasi qabul qilish-jo‘natish yo‘llariga vagonlarni uzatish bilan boshlanadi va keyingi stansiyada bu yo‘llardan vagonlarni yig‘ishtirish bilan tugallanadi. Bundan tashqari harakat (siljish) operatsiyasiga poyezdlarni harakat yo‘lida tuzish va tarqatish bo‘yicha operatsiyalarning ma’lum bir qismi: tuzish yo‘liga uzatish vaqtidan va qabul qilish-jo‘natish yo‘llariga uzatilganga qadar; qabul qilish-jo‘natish yo‘llaridan yig‘ishtirish vaqtidan yuk ortish, tushirishga uzatilish vaqti boshlanganga qadar bajariladigan ishlar kiradi. Oraliq stansiyalarda harakat (siljish) operatsiyasi poyezd lokomotivlarining manyovr ishlari tugagan vaqtidan boshlanadi va keyingi stansiyada manyovrlarning boshlanish vaqti bilan tugaydi.

Harakat operatsiyasi bilan tarmoq xo‘jaliklari xarajatlarining katta qismi bog‘liq: lokomotiv, vagon, yo‘l, elektrifikatsiya va elektr ta’minot, SSB va aloqa xo‘jaligining asosiy guruh xarajatlari; o‘tib ketuvchi poyezdlarda yuklarni to‘g‘ri ortilgani va mahkamlanganligini tekshirish bo‘yicha yuk va tijorat ishlari xo‘jaligining qisman xarajatlari; tashish xo‘jaligining qisman xarajatlari – poyezdning harakatlanish yo‘lidagi stansiyalarda manyovr ishlari, poyezdlarni qabul qilish va jo‘natish bo‘yicha xarajatlar; yuk vagonlarini joriy, depo va kapital ta’miri va amortizatsiyasi bo‘yicha vagon xo‘jaligi xarajatlarining katta guruhi; yuk va tijorat ishlari xo‘jaligidan tashqari tarmoq xo‘jaliklarining ishlab chiqarish binolari va inshootlarini joriy saqlash va ta’mirlash bo‘yicha xarajatlar; AJ va uzellarning boshqaruv apparatini saqlash bo‘yicha qisman xarajatlari.

Yuk tashish bo‘yicha xarajatlarning umumiy miqdorida boshlang‘ich-tugatish operatsiyasiga nisbatan harakat (siljish)operatsiyasiga to‘g‘ri keladigan xarajatlarning ulushi katta.

Alohida temir yo‘llarda tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha xarajatlarning solishtirma ulushidagi tebranishlar ko‘p jihatdan temir yo‘ldagi yuk aylanmasi tuzilmasi va tashish sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. Boshlang‘ich-tugatish operatsiyasi bo‘yicha xarajatlarning absolyut miqdoriga vagon turlari bo‘yicha vagon parkining tuzilmasi, ularni yuk ko‘tarish qobiliyatidan foydalanish darajasi, tashilayotgan yuklarning xususiyatlari, temir yo‘lning texnik qurollanganlik xarakteri, terma va marshrut poyezdlarning ulushi, operatsiyalarni bajarish texnologiyasi, vagonlarni yuk operatsiyasida turish vaqti me’yorlari, ikkilangan operatsiyalarning solishtirma ulushi, manyovrlardagi tortuv turi, uzatishdagi vagonlar soni, vagon va mayda jo‘natmali tashishlarning nisbati, tashish masofasi va boshqa omillar ta’sir ko‘rsatadi.

Tashishning aniq sharoitlarida tashish birligiga to‘g‘ri keluvchi boshlang‘ich-tugatish operatsiyalari bo‘yicha xarajatlar miqdori va alohida turdagi yuklarni tashish tannarxi va poyezd kategoriyalari bo‘yicha tannarx tarkibidagi ularning solishtirma ulushi juda katta, ahamiyatli tarzda farqlanadi.

Shu sababdan ko‘plab iqtisodiy masalalarni yyechishda tashish tannarxini (tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha) hisobini alohida yuk turlari, tashishning aniq yo‘nalishlari va alohida poyezd kategoriyalari bo‘yicha bajarilishi lozim.

8.5. POYEZD KATEGORIYALARI BO‘YICHA YUK TASHISH TANNARXINI ANIQLASH

Poyezd kategoriyasining xarajatlarga ta’siri harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish ko‘rsatkichlari (poyezd og‘irligi, harakatlanish tezligi, lokomotivlarning yordamchi holatda yurishi va boshq.) miqdoridagi farqlar, mehnat, materiallar, yoqilg‘i va elektr energiya sarfining solishtirma me’yorlari, shuningdek poyezd kategoriyalari bo‘yicha xarajatlar stavkasi darajasining turlicha bo‘lishi bilan bog‘liq. Poyezd og‘irligi va harakatlanish uchastka tezligining o‘zgarishi poyezd kategoriyalari bo‘yicha tannarxdagi farqlarga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkichlarga yuk tashish bo‘yicha barcha xarajatlarning 25%ga yaqini bog‘liq. Terma, peredatochniy va vivoznoy poyezdlarning og‘irligi to‘g‘ri poyezdlar kategoriyasidagi poyezdning brutto og‘irligidan taxminan ikki barobar kam, poyezdlarning uchastka tezligi esa to‘g‘ri yuk poyezdlar harakatining uchastka tezligidan 65–70 %ni tashkil etadi. Vagonlarning bo‘sh holda yurishi ma’lum bir darajada poyezd kategoriyasiga ham bog‘liq. Vivoznoy poyezdlarda bo‘sh vagonlar bosib o‘tgan masofasini yuklangan vagonlar bosib o‘tgan masofasiga nisbati o‘rtacha darajadan yuqori, bu holatni yuk aylanmasining xususiyati va odatda vivoznoy va peredatochniy poyezdlar tomonidan xizmat ko‘rsatiladigan uchastkadagi vagon parkining bosib o‘tadigan masofasi bilan tushuntirish mumkin. Bu xususiyat bevosita poyezd kategoriyasi bilan bog‘liq emas, lekin u turli kategoriyali poyezdlarda tashish tannarxini aniqlashda va ayniqsa tashishning aniq sharoitlarida, yuk harakatining aniq marshrutida hisobga olinishi zarur.

Poyezd kategoriyalari shuningdek, texnik stansiyalarda tarkiblarni qayta ishlashni amalga oshirilish darajasini aniqlaydi va tranzit vagonlarni turib qolishi va qayta ishlash xarajatlariga, manyovr lokomotivlarining ish hajmiga ta’sir ko‘rsatadi.

Tranzit vagonlarni qayta ishlash texnik stansiyalari orasidagi masofa turli kategoriyadagi poyezdlar uchun har xil. Vivoznoy va peredatochniy poyezdlar tarkibidagi vagonlar uchun bu masofa tranzit vagonning qayta ishlashlar orasida bosib o‘tadigan o‘rtacha masofasidan ancha kam.

To‘g‘ri poyezdlarda qayta ishlanmaydigan vagonlarning bosib o‘tadigan masofasi yuk poyezdlari bo‘yicha o‘rtacha masofadan yuqori.

Yuk poyezdlarining kategoriyalari tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha xarajatlarga va birinchi navbatda poyezdlarning harakatlanishi(siljishi) bo‘yicha xarajatlar miqdoriga ta’sir ko‘rsatadi. Boshlang‘ich-tugatish operatsiyalari bo‘yicha xarajatlar poyezd kategoriyasiga kam darajada bog‘liq. Faqat terma poyezdlarda yuk tashish bundan mustasno bo‘ladi, vagonlarni ortish va tushirish joylariga poyezd lokomotivlari bilan uzatish va yig‘ish ishlari amalga oshirilsa, bunday holatlarda boshlang‘ich-tugatish operatsiyalari bo‘yicha xarajatlar salmoqli darajada oshadi. Bu poyezd lokomotivini bir soat manyovr ishi narxi maxsus manyovr lokomotivi ishiga nisbatan yuqori bo‘lishi, shuningdek bu operatsiyalarni bajarish davomida terma poyezdlarning turib qolish vaqti bilan bog‘liq xarajatlarni 1 soat manyovr ishi narxiga kiritilishi zaruriyati bilan tushuntiriladi. Poyezdlardagi vagonlarni harakati, turib qolishi va texnik stansiyalarda ularni qayta ishlash uchun xarajatlar vagonlarning turiga bog‘liq bo‘ladi. Alohida turdagi vagonlarni yuk ko‘tarish qobiliyati, tara og‘irligi, bo‘sh holatda bosib o‘tadigan masofasi poyezd kategoriyalari bo‘yicha tashish tannarxiga ta’sir etish darajasi bir xil emas, shuningdek vagon turlari bo‘yicha ta’mirlash hamda ularning amortizatsiya xarajatlari ham turlicha.

Tashishning o‘rtacha sharoitlari uchun turli kategoriyadagi poyezdlarda yuk tashish tannarxi temir yo‘l uzelining poyezd kategoriyalari bo‘yicha xarajatlarning kalkulyatsiyasi asosida aniqlanadi.7

Poyezd kategoriyalari bo‘yicha yuk tashish tannarxi kalkulyatsiyasini tuzishda yuk tashishga kiritilgan xarajatlar quyidagicha taqsimlanadi:

–terma, peredatochniy va vivoznoy poyezdlarisiz yuk poyezdlari o‘rtasida;

–terma poyezdlari o‘rtasida;

–peredatochniy va vivoznoy poyezdlari o‘rtasida.

Bu poyezd kategoriyalari bo‘yicha xarajatlar o‘lchovlarga proporsional, mehnatga haq to‘lash bo‘yicha avval taqsimlangan xarajatlarga yoki poyezd kategoriyalari bo‘yicha avvaldan taqsimlangan umumiy xarajatlarga proporsional taqsimlanadi.

Xarajatlar proporsional taqsimlanadigan o‘lchov va xarajatlarga: yukli harakatdagi poyezd-kilometrlar (barcha tortuv turlarida va alohida elektrovoz va teplovoz tortuvida); barcha tortuv turida yukli harakatdagi tonna-kilometr brutto; elektr energiya (yoki yoqilg‘i)ning solishtirma sarfiga keltirilgan tonna-kilometr brutto; poyezdlar boshida harakatlanadigan elektrovozlarning ekspluatatsiya parki; poyezdlar boshida harakatlanadigan teplovozlarning ekspluatatsiya parki kiradi.

Poyezd kategoriyalari bo‘yicha yuk tashishning o‘rtacha tannarxi ko‘rsatkichi xarajatlarni tahlil qilishda va rejalashtirishda foydalanilishi; alohida kategoriyadagi poyezdlarda yuk tashish uchun tarif to‘lovlari darajasini aniqlash; yuklar tashish masofasi, harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish sifat ko‘rsatkichlarining tashish tannarxiga ta’sirini baholash va bir qator boshqa texnik-iqtisodiy vazifalarni yechish uchun qo‘llanilishi mumkin.

Kelishuv tariflari miqdori yoki amaldagi tariflardan chegirmalar darajasini asoslashda poyezd kategoriyalari bo‘yicha yuk tashish tannarxining hisobini tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha yagona xarajatlar stavkasi uslubi bilan bajarish talab etiladi. Bu hisoblash uslubi poyezdlar harakatining ma’lum bir marshrutida tashishning aniq sharoitlari xususiyatlarini hisobga olish imkoniyatini beradi

МАВЗУ. ТАШИШ ҲАЖМИНИНГ ТАННАРХГА ТАЪСИРИ

9-MA’RUZA

TASHISH HAJMINING TANNARXGA TA’SIRI

Reja:

9.1. Xarajatlarni bog’liq va shartli-doimiy xarajatlarga bo’linishi

9.2. Tannarxga tashish hajmining ta’sir etishini aniqlash uslubiyati

9.3. O’tqazish qobiliyatini to’ldirish darajasini oshirishda tashish tannarxini o’zgarishini hisoblash hususiyatlari

Tayanch so’z va iboralar:

Tashish hajmi, ekspluatatsion xarajatlar, bog’liq xarajatlar, shartli-doimiy xarajatlar, davr xarajatlari, iqtisodiy-matematik va statistic usullari, o’tkazish qobiliyati

9.1. XARAJATLARNI BOG’LIQ VA SHARTLI-DOIMIY XARAJATLARGA BO’LINISHI

1. Ekspluatatsion xarajatlarga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri tashish hajmi hisoblanadi. Ish hajmining ortishida ish sifatini yahshilash, yangi tehnikadan foydalanish, ekspluatatsiya qilish usullari, mehnatni tashkil qilish shakllari va usullari uchun ma’qul bo’lgan shart-sharoitlari yaratilgandi.

Tashish hajmining o’sishda ekspluatatsion xarajatlar ortadi. Biroq tashish hajmi va xarajatlarni o’sish sur’atlarini nisbati har hil va ma’lum darajada tashish hajmini ortishi sharoitlari bilan aniqlanadi. Yo’lning uzunligi hisobiga tashish hajmini ortishida ekspluatatsion xarajatlar tashish hajmini o’sish sur’atlaridan yuqori bo’lishi mumkin (ayniqsa yangi liniyani ekspluatatsioya qilishning ilk yillarida). Ishning jadalligi (intensivligi) va yuk oqimi zichligi o’sishi hisobiga tashish hajmini ortishida xarajatlarning o’zgarishi tashish hajmining o’sishiga qaraganda kam. Buning natijasida ekpluatatsion xarajatlar tashish hajmiga nisbatan sekin o’sadi va tannarx kamayadi. Ekspluatatsion xarajatlar sekin o’sishini quyidagilar bilan tushuntirish mumkin: tashish hajmining ortishida doimiy qurilmalar, binolar, sun’iy inshootlarni saqlash, ta’mirlash va amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar o’zkazish qobiliyati zahirasining mavjudligi davrida o’zgarmasligi mumkin yoki qisman o’zgarishi mumkin. Shuningdek o’hshash sharoilarda boshqaruv apparatini ta’minlash bo’yicha, boshqa davr xarajatlari juda kam o’zgaradi.

Yangi zamonaviy tehnikadan foydalanish qo’shimcha tashish va o’tkazish qobiliyati zahiralarining olish uchun sharoitlarini yaratadi, bu o’z navbatida tashish hajmining ortishida xarajatlarning nisbatan kamayishiga ta’sir ko’rsatadi.[1] Temir yo’lning ekpluatatsion xarajatlari tarkibida ikkita guruh xarajatlari mavjud, ular tashish hajmining o’sihshida ma’lum bir sharoitlarda turlicha o’zgaradi. Bu tashish miqdoriga bog’liq bo’lgan va shartli-doimiy xarajatlarga bo’linishi shartli, ammo amaliy ahamiyatga ega.

Gap shundaki, bir hil xarajatlar tashish hajmining o’sishi bilan u yoki bu darajada proportsional o’zgadi, boshqalari esa juda sekin o’sadi yoki temir yo’lning tehnik qurollanganligi o’zgarmaguncha umuman o’zgarmaydi.

Tashish hajmiga bog’liq bo’lgan xarajatlarga lokomotivmotiv va poezd brigadalarining ish xaqi, poezdlarning tortuvi uchun yoqilg’i va elektroenergiya xarajatlari, poezd tuzuvchi brigadalariga xaq to’lash va manevr lokomotivmotivlarni saqlash, harakat tarkibini ta’milovchi bo’yicha xarajatlar, temir yo’lning ustki tuzilishini saqlash va ta’mirlash bo’yicha va boshqa xarajatlar kiradi.

Shartli-doimiy xarajatlarga davr xarajatlari kiradi, shuningdek bino va inshootlar, er qatlamini saqlash va ta’milash bo’yicha xarajatlar, qor, qum va suvga qarshi kurash xarajatlari, xarajatlarning katta qismi STSB va aloqa vositalariga hizmat ko’rsatish xarajatlariga to’g’ri keladi.

Tashish hajmining o’zgarishini quyidagicha ifodalash mumkin:

E= Eup+Ezav=Eup+Czav ∑Pl

bu erda Eup – shartli-doimiy xarajatlar, so’m;

Ezav - tashish hajmiga bog’liq xarajatlar, so’m;

Czav - tashish birligiga to’g’ri keluvchi, tashish hajmiga bog’liq bo’lgan xarajatlar, so’m/10tkm;

∑Pl - tashish hajmi, kelt.tkm;

(Czav ∑Pl) - tashish hajmiga to’g’ri proportsional to’liq o’zgaradi.

Stabil sifat ko’rsatkichlari va xarajatlar me’yorida tashish hajmiga bog’liq xarajatlari o’zgarish harakterini quyidagi matematik ifoda bilan aks ettirish mumkin:

Ezav=ax= Czav*x

bu erda Ezav - tashish hajmiga bog’liq bo’lgan xarajatlarning umumiy miqdori;

a= Czav – berilgan temir yo’l va davr uchun bog’liq xarajatlar qismidagi tashish tannarxiga teng doimiy kattalik;

x – keltirilgan tkm.dagi tashish hajmi.

Tashish tannarxining bu qismini Czav bog’liq xarajatlarni tashish hajmiga bo’lib olamiz:

Czav= Ezav/x=ax/x=a

Tashish hajmining o’sishida shartli-doimiy xarajatlari o’zgarishi (temir yo’lda mavjud bo’lgan o’tkazish qobiliyati zahirasida, barqaror sifat ko’rsatkichlari va xarajatlari meyori sharoitida) quyidagicha aks etadi:

Eup=V,

bu erda B-berilgan temir yo’l va davr uchun doimiy kattalik. Doimiy-shartli xarajatlar qismida tashish tannarxi Cup:

Cup= Eup/x=B/x

Umumiy xarajatlar E:

Bu sharoitda tashishning to’liq tannarxi:

C=Czav+Cup=a+B/x

Shunday qilib tashish zichligining o’sishida, barqaror o’tkazish qobiliyatida, ishning sifat ko’rsatkichlarida va xarajatlar me’yorida tashish tannarxi sekinlik bilan kamayadi, ammo tashish miqdoriga bog’liq qismida esa u barqaror qoladi, shartli-doimiy xarajatlar qismida esa tashish zichligiga teskari proportsional o’zgaradi:

2. Xarajatlarning tashish hajmiga bog’liqligi iqtisodiy-matemalik va statistik usullar bilan hisoblanishi mumkin.

Matematik usullar xarajatlar bog’liqligini matematik statistika usuli yordamida, jumladan korrelatsiya nazariyasini eng kam kvadratlar usuli bilan foydalanish, ehtimollar nazariyasi va boshqalar yordamida o’rganishga asoslangan.

Iqtisodi-matematik usullardan fodalanishda ma’lumotlarni mantiqiy, tanqidiy tahlili zarur. Statistik usullar matematik usullarning tarkibidan bog’liq va shartli-doimiy xarajatlar ulushini aniqlashga asoslangan.

Tahlil qilishning turli sharoitlarida bog’liq xarajatlar miqdori turlicha o’zgaradi.

Hisoblashning 3 varianti mavjud: yillik, perspektiv, o’tkazish qobiliyatini rivojlantirmasdan (asosiy) va perspektiv o’tkazish qobiliyatini rivojlantirish bilan.

9.3. O’TQAZISH QOBILIYARINI TO’LDIRISH QOBILIYATINI TO’LDIRISH DARAJASINI OSHIRISHDA TASHISH TANNARXINI O’ZGARISHINI HISOBLASH HUSUSIYATLARIi

Bog’liq va shartli doimiy xarajatlar ulushi har bir variantda turlicha.

Tashish tannarxini tahlil qilishning yillik varinatida xarajatlarni bog’liq va xarajatlarga taqsimlanishning maqsadi yillik rejada ularning o’zgarishni hisoblash hisoblanadi.

Bunda bog’liq xarajatlarga faqat yil davomida tashish zichligining o’zgarishida tuzatishlar kiritiladigan xarajatlar va temir yo’lning berilgan yildagi buhgalterlik hisobotida aks ettiriladigan xarajatlar kiritiladi. Buhgalterlik hisobotida o’zgaradigan boq’liq xarajatlarning hammasi ham hisobga olinmaydi.

Masalan ish hajmining o’sishida yo’lning ustki qismi eskirishi ortadi, shuning uchun vaqtidan oldin yo’lning ustki qismidagi materiallarni almashtirish talab etiladi. Lekin joriy yilda bu ish reja bo’yicha o’tkazilishi kerak, va xarajatlar rejasi bu xarajatlar bo’yicha tuzatilmaydi. Materiallarni almashtirish bo’yicha xarajatlarning ortishi keying yillar hisobotida hisobla olinadi.

Tahlil qilishning bu variantida bog’liq xarajatlarning nisbiy kattaligi 35-40%ni tashkil etadi.

Asosiy variantning maqsadi tashish hajmining o’zgarishida o’zgaruvchi barcha xarajatlarni berilgan yildagi buhgalterlik hisobotida ularning o’zgarishi aks etganmi yoki yo’qmi qat’iy nazar aniqlashdir.

Tashish hajmining o’sishi o’tkazish qobiliyani oshirmasdan, o’zgarmas sifat ko’rsatkichlari va xarajatlar me’yorida ko’rib chiqiladi, shuning uchun barcha sharli-doimiy xarajatlar doimiy bo’lib qoladi, bog’liq xarajatlar esa tashish hajmiga proportsional o’zgaradi. Bu variantda xarajatlarning harakatidan bog’liq xarajatlar temir yo’llar bo’yicha xarajatlarning umumiy miqdoridan 45%dan 55%gacha o’zgaradi. Bu variant o’tkazish qobiliyatini oshirmasdan turib tahlil qilishning perspektiv variant deyiladi. Tahlil qilishning 3 variantida xarajatlar o’tkazish qobiliyatini rivojlantirish bilan tahlil qilishning perspektiv variantidagi bog’liq va joriy davr xarajatlariga bo’linadi.

Tashish hajmining o’sishi bilan o’tkazish qobiliyati ortadi, demak joriy davr xarajatlar ham ortadi. Agar o’sib borayotgan tashishlarni o’zlashtirish uchun yalpi qurilmalar talab etilsa (2-yo’llarni qurish, elektr tortish o’tkazish va xaq.) unda joriy davr xarajatlar sakragan shaklda o’sadi, chunki bu qurilmalarni saqlash va amortizatsiyasi bilan bog’liq qo’shimcha xarajatlar yuzaga keladi. Ishning barqaror sifat ko’rsatkichlarida va me’yorlarda o’rtacha joriy davr xarajatlarning 30%ga yaqini tashish hajmining o’sishiga proportsional ortadi, 70% esa o’zgarmasdan qoladi. Umumiy ekspluatatsion xarajatlarga nisbatan joriy davr xarajat o’zgaruvchan qismi 15%ga yaqinini tashkil etadi. O’tkazuvchanlik qobiliyatini rivojlanish hisobi bilan tahlil qilishning perspektiv rejasida o’zgaruvchan xarajatlarning umumiy miqdori temir yo’l bo’yicha bog’liq xarajatlar bilan bir qatorda joriy davr xarajatlar o’zgarishi sharoitida 60-70% atrofida tebranadi.

3. O’tkazuvchanlik qobiliyatini 75%dan ziyod to’ldirishda ekpluatatsion xarajatlar va tashish tannarxining o’zgarish qonuniyati bo’yicha bo’ladi. Bunday darajada o’tkazuvchanlik qobiliyatidan foydalanishda xarajatlarning uchastka tezligi, ayniqsa bir yo’lli liniyalarda kamayadi, bu ishning boshqa ko’rsatkichlariga ta’sir ko’rsatadi. Bu holatda lokomotivmotiv brigadalarini ta’minlash bo’yicha, elektr energiya v ayoqilg’i, harakatlanuvchi tarkib amortizatsiyasi bo’yicha ekspluatatsion xarajatlar ortadi. Bog’liq xarajatlar tarkibida tashish tannarxi tashish hajmining o’sishi bilan doimiy qolmasdan ortadi, 75% darajada o’tkazish qobiliyatini to’ldirishda joriy davr xarajatlar qismida tannarx qisqaradi. Joriy davr xarajatlari o’zgarmasdan qoladi, bog’liq xarajatlar esa tashish hajmining o’sishiga proportsional ortadi.

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd. P 34

Show more...

9-MA’RUZA

TASHISH HAJMINING TANNARXGA TA’SIRI

Reja:

9.1. Xarajatlarni bog’liq va shartli-doimiy xarajatlarga bo’linishi

9.2. Tannarxga tashish hajmining ta’sir etishini aniqlash uslubiyati

9.3. O’tqazish qobiliyatini to’ldirish darajasini oshirishda tashish tannarxini o’zgarishini hisoblash hususiyatlari

Tayanch so’z va iboralar:

Tashish hajmi, ekspluatatsion xarajatlar, bog’liq xarajatlar, shartli-doimiy xarajatlar, davr xarajatlari, iqtisodiy-matematik va statistic usullari, o’tkazish qobiliyati

9.1. XARAJATLARNI BOG’LIQ VA SHARTLI-DOIMIY XARAJATLARGA BO’LINISHI

1. Ekspluatatsion xarajatlarga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri tashish hajmi hisoblanadi. Ish hajmining ortishida ish sifatini yahshilash, yangi tehnikadan foydalanish, ekspluatatsiya qilish usullari, mehnatni tashkil qilish shakllari va usullari uchun ma’qul bo’lgan shart-sharoitlari yaratilgandi.

Tashish hajmining o’sishda ekspluatatsion xarajatlar ortadi. Biroq tashish hajmi va xarajatlarni o’sish sur’atlarini nisbati har hil va ma’lum darajada tashish hajmini ortishi sharoitlari bilan aniqlanadi. Yo’lning uzunligi hisobiga tashish hajmini ortishida ekspluatatsion xarajatlar tashish hajmini o’sish sur’atlaridan yuqori bo’lishi mumkin (ayniqsa yangi liniyani ekspluatatsioya qilishning ilk yillarida). Ishning jadalligi (intensivligi) va yuk oqimi zichligi o’sishi hisobiga tashish hajmini ortishida xarajatlarning o’zgarishi tashish hajmining o’sishiga qaraganda kam. Buning natijasida ekpluatatsion xarajatlar tashish hajmiga nisbatan sekin o’sadi va tannarx kamayadi. Ekspluatatsion xarajatlar sekin o’sishini quyidagilar bilan tushuntirish mumkin: tashish hajmining ortishida doimiy qurilmalar, binolar, sun’iy inshootlarni saqlash, ta’mirlash va amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar o’zkazish qobiliyati zahirasining mavjudligi davrida o’zgarmasligi mumkin yoki qisman o’zgarishi mumkin. Shuningdek o’hshash sharoilarda boshqaruv apparatini ta’minlash bo’yicha, boshqa davr xarajatlari juda kam o’zgaradi.

Yangi zamonaviy tehnikadan foydalanish qo’shimcha tashish va o’tkazish qobiliyati zahiralarining olish uchun sharoitlarini yaratadi, bu o’z navbatida tashish hajmining ortishida xarajatlarning nisbatan kamayishiga ta’sir ko’rsatadi.[1] Temir yo’lning ekpluatatsion xarajatlari tarkibida ikkita guruh xarajatlari mavjud, ular tashish hajmining o’sihshida ma’lum bir sharoitlarda turlicha o’zgaradi. Bu tashish miqdoriga bog’liq bo’lgan va shartli-doimiy xarajatlarga bo’linishi shartli, ammo amaliy ahamiyatga ega.

Gap shundaki, bir hil xarajatlar tashish hajmining o’sishi bilan u yoki bu darajada proportsional o’zgadi, boshqalari esa juda sekin o’sadi yoki temir yo’lning tehnik qurollanganligi o’zgarmaguncha umuman o’zgarmaydi.

Tashish hajmiga bog’liq bo’lgan xarajatlarga lokomotivmotiv va poezd brigadalarining ish xaqi, poezdlarning tortuvi uchun yoqilg’i va elektroenergiya xarajatlari, poezd tuzuvchi brigadalariga xaq to’lash va manevr lokomotivmotivlarni saqlash, harakat tarkibini ta’milovchi bo’yicha xarajatlar, temir yo’lning ustki tuzilishini saqlash va ta’mirlash bo’yicha va boshqa xarajatlar kiradi.

Shartli-doimiy xarajatlarga davr xarajatlari kiradi, shuningdek bino va inshootlar, er qatlamini saqlash va ta’milash bo’yicha xarajatlar, qor, qum va suvga qarshi kurash xarajatlari, xarajatlarning katta qismi STSB va aloqa vositalariga hizmat ko’rsatish xarajatlariga to’g’ri keladi.

Tashish hajmining o’zgarishini quyidagicha ifodalash mumkin:

E= Eup+Ezav=Eup+Czav ∑Pl

bu erda Eup – shartli-doimiy xarajatlar, so’m;

Ezav - tashish hajmiga bog’liq xarajatlar, so’m;

Czav - tashish birligiga to’g’ri keluvchi, tashish hajmiga bog’liq bo’lgan xarajatlar, so’m/10tkm;

∑Pl - tashish hajmi, kelt.tkm;

(Czav ∑Pl) - tashish hajmiga to’g’ri proportsional to’liq o’zgaradi.

Stabil sifat ko’rsatkichlari va xarajatlar me’yorida tashish hajmiga bog’liq xarajatlari o’zgarish harakterini quyidagi matematik ifoda bilan aks ettirish mumkin:

Ezav=ax= Czav*x

bu erda Ezav - tashish hajmiga bog’liq bo’lgan xarajatlarning umumiy miqdori;

a= Czav – berilgan temir yo’l va davr uchun bog’liq xarajatlar qismidagi tashish tannarxiga teng doimiy kattalik;

x – keltirilgan tkm.dagi tashish hajmi.

Tashish tannarxining bu qismini Czav bog’liq xarajatlarni tashish hajmiga bo’lib olamiz:

Czav= Ezav/x=ax/x=a

Tashish hajmining o’sishida shartli-doimiy xarajatlari o’zgarishi (temir yo’lda mavjud bo’lgan o’tkazish qobiliyati zahirasida, barqaror sifat ko’rsatkichlari va xarajatlari meyori sharoitida) quyidagicha aks etadi:

Eup=V,

bu erda B-berilgan temir yo’l va davr uchun doimiy kattalik. Doimiy-shartli xarajatlar qismida tashish tannarxi Cup:

Cup= Eup/x=B/x

Umumiy xarajatlar E:

Bu sharoitda tashishning to’liq tannarxi:

C=Czav+Cup=a+B/x

Shunday qilib tashish zichligining o’sishida, barqaror o’tkazish qobiliyatida, ishning sifat ko’rsatkichlarida va xarajatlar me’yorida tashish tannarxi sekinlik bilan kamayadi, ammo tashish miqdoriga bog’liq qismida esa u barqaror qoladi, shartli-doimiy xarajatlar qismida esa tashish zichligiga teskari proportsional o’zgaradi:

2. Xarajatlarning tashish hajmiga bog’liqligi iqtisodiy-matemalik va statistik usullar bilan hisoblanishi mumkin.

Matematik usullar xarajatlar bog’liqligini matematik statistika usuli yordamida, jumladan korrelatsiya nazariyasini eng kam kvadratlar usuli bilan foydalanish, ehtimollar nazariyasi va boshqalar yordamida o’rganishga asoslangan.

Iqtisodi-matematik usullardan fodalanishda ma’lumotlarni mantiqiy, tanqidiy tahlili zarur. Statistik usullar matematik usullarning tarkibidan bog’liq va shartli-doimiy xarajatlar ulushini aniqlashga asoslangan.

Tahlil qilishning turli sharoitlarida bog’liq xarajatlar miqdori turlicha o’zgaradi.

Hisoblashning 3 varianti mavjud: yillik, perspektiv, o’tkazish qobiliyatini rivojlantirmasdan (asosiy) va perspektiv o’tkazish qobiliyatini rivojlantirish bilan.

9.3. O’TQAZISH QOBILIYARINI TO’LDIRISH QOBILIYATINI TO’LDIRISH DARAJASINI OSHIRISHDA TASHISH TANNARXINI O’ZGARISHINI HISOBLASH HUSUSIYATLARIi

Bog’liq va shartli doimiy xarajatlar ulushi har bir variantda turlicha.

Tashish tannarxini tahlil qilishning yillik varinatida xarajatlarni bog’liq va xarajatlarga taqsimlanishning maqsadi yillik rejada ularning o’zgarishni hisoblash hisoblanadi.

Bunda bog’liq xarajatlarga faqat yil davomida tashish zichligining o’zgarishida tuzatishlar kiritiladigan xarajatlar va temir yo’lning berilgan yildagi buhgalterlik hisobotida aks ettiriladigan xarajatlar kiritiladi. Buhgalterlik hisobotida o’zgaradigan boq’liq xarajatlarning hammasi ham hisobga olinmaydi.

Masalan ish hajmining o’sishida yo’lning ustki qismi eskirishi ortadi, shuning uchun vaqtidan oldin yo’lning ustki qismidagi materiallarni almashtirish talab etiladi. Lekin joriy yilda bu ish reja bo’yicha o’tkazilishi kerak, va xarajatlar rejasi bu xarajatlar bo’yicha tuzatilmaydi. Materiallarni almashtirish bo’yicha xarajatlarning ortishi keying yillar hisobotida hisobla olinadi.

Tahlil qilishning bu variantida bog’liq xarajatlarning nisbiy kattaligi 35-40%ni tashkil etadi.

Asosiy variantning maqsadi tashish hajmining o’zgarishida o’zgaruvchi barcha xarajatlarni berilgan yildagi buhgalterlik hisobotida ularning o’zgarishi aks etganmi yoki yo’qmi qat’iy nazar aniqlashdir.

Tashish hajmining o’sishi o’tkazish qobiliyani oshirmasdan, o’zgarmas sifat ko’rsatkichlari va xarajatlar me’yorida ko’rib chiqiladi, shuning uchun barcha sharli-doimiy xarajatlar doimiy bo’lib qoladi, bog’liq xarajatlar esa tashish hajmiga proportsional o’zgaradi. Bu variantda xarajatlarning harakatidan bog’liq xarajatlar temir yo’llar bo’yicha xarajatlarning umumiy miqdoridan 45%dan 55%gacha o’zgaradi. Bu variant o’tkazish qobiliyatini oshirmasdan turib tahlil qilishning perspektiv variant deyiladi. Tahlil qilishning 3 variantida xarajatlar o’tkazish qobiliyatini rivojlantirish bilan tahlil qilishning perspektiv variantidagi bog’liq va joriy davr xarajatlariga bo’linadi.

Tashish hajmining o’sishi bilan o’tkazish qobiliyati ortadi, demak joriy davr xarajatlar ham ortadi. Agar o’sib borayotgan tashishlarni o’zlashtirish uchun yalpi qurilmalar talab etilsa (2-yo’llarni qurish, elektr tortish o’tkazish va xaq.) unda joriy davr xarajatlar sakragan shaklda o’sadi, chunki bu qurilmalarni saqlash va amortizatsiyasi bilan bog’liq qo’shimcha xarajatlar yuzaga keladi. Ishning barqaror sifat ko’rsatkichlarida va me’yorlarda o’rtacha joriy davr xarajatlarning 30%ga yaqini tashish hajmining o’sishiga proportsional ortadi, 70% esa o’zgarmasdan qoladi. Umumiy ekspluatatsion xarajatlarga nisbatan joriy davr xarajat o’zgaruvchan qismi 15%ga yaqinini tashkil etadi. O’tkazuvchanlik qobiliyatini rivojlanish hisobi bilan tahlil qilishning perspektiv rejasida o’zgaruvchan xarajatlarning umumiy miqdori temir yo’l bo’yicha bog’liq xarajatlar bilan bir qatorda joriy davr xarajatlar o’zgarishi sharoitida 60-70% atrofida tebranadi.

3. O’tkazuvchanlik qobiliyatini 75%dan ziyod to’ldirishda ekpluatatsion xarajatlar va tashish tannarxining o’zgarish qonuniyati bo’yicha bo’ladi. Bunday darajada o’tkazuvchanlik qobiliyatidan foydalanishda xarajatlarning uchastka tezligi, ayniqsa bir yo’lli liniyalarda kamayadi, bu ishning boshqa ko’rsatkichlariga ta’sir ko’rsatadi. Bu holatda lokomotivmotiv brigadalarini ta’minlash bo’yicha, elektr energiya v ayoqilg’i, harakatlanuvchi tarkib amortizatsiyasi bo’yicha ekspluatatsion xarajatlar ortadi. Bog’liq xarajatlar tarkibida tashish tannarxi tashish hajmining o’sishi bilan doimiy qolmasdan ortadi, 75% darajada o’tkazish qobiliyatini to’ldirishda joriy davr xarajatlar qismida tannarx qisqaradi. Joriy davr xarajatlari o’zgarmasdan qoladi, bog’liq xarajatlar esa tashish hajmining o’sishiga proportsional ortadi.

МАВЗУ. ТАШИШ ТАННАРХИНИ ҲИСОБЛАШ ВА ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ

10-MA’RUZA

TASHISH TANNARXINI HISOBLASH VA TAHLIL QILISH

Reja:

10.1. Tashishning aniq sharoitlarini aniqlovchi omillarini tannarxga ta’siri

10.2. Tashish tannarxini hisoblanishining asosiy uslublari va ularning mohiyati

Tayanch so’z va iboralar:

Texnik-iqtisodiy masala, hisoblash uslublari, o’lchovlar, xarajat stavkasi, xarajatlar moddalari, aniq sharoit, bog’liq va bog’liq bo’lmagan xarajatla

r

10.1. TASHISHNING ANIQ SHAROITLARINI ANIQLOVCHI OMILLARINI TANNARXGA TA’SIRI

Transport hisobotida transport ishining birligi hisobida alohida tashish turlari, tortuv turlari va yo‘nalish turlari bo‘yicha temir yo‘lda tashish tannarxini kalkulyatsiya qilish qabul qilingan. Ish birligi sifatida yukli harakatda 10 tonna-kilometr, yo‘lovchi harakatida 10 yo‘lovchi-kilometr qabul qilinadi. O‘rtacha tashish tannarxi 10 keltirilgan tonna-kilometr uchun aniqlanadi:

, (2.1)

bunda E – tashish bo‘yicha ekspluatatsion xarajatlarning umumiy miqdori; – yuk aylanmasi (kompaniya bo‘yicha tarif t-km, temir yo‘l uzellari bo‘yicha ekspluatatsion t-km);

–yo‘lovchi aylanmasi, yo‘l.-km.

Temir yo‘lda tashish tannarxi boshqaruvning uch yo‘nalishida – temir yo‘l uzellarida, temir yo‘llarda va butun temir yo‘l tarmog‘i (“O‘TY” AJ) bo‘yicha hisoblanadi. Tuzilmaviy bo‘linmalarda mahsulot tannarxi aniqlanadi. Bu tannarx ishning ma’lum bir o‘lchovlarida aks etadigan mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi (alohida ish turlari bo‘yicha) xarajatlar miqdorini o‘zida aks ettiradi.

Temir yo‘l transportida tashish tannarxini hisoblash iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari mahsulotlari tannarxini hisoblashga qaraganda ancha murakkab. Bu moddiy ishlab chiqarish tarmog‘i sifatida transportga xos bo‘lgan xususiyatlar, va uning murakkab texnologik jarayoni bilan tushuntiriladi .

Transport mahsuloti yuk va yo‘lovchilar tashish hisoblanadi. Mahsulot moddiy buyum shakliga ega emas, shuning uchun transport xarajatlarida xom ashyo va yarim fabrikatlar uchun xarajatlar mavjud emas. Buning natijasida xarajat elementlari bo‘yicha transportning ekspluatatsion xarajatlar tuzilmasi sanoat korxonalarining xarajatlari tuzilmasidan ancha farq qiladi, ularning xarajatlarida 70% ga yaqinini xomashyoga bo‘lgan xarajatlar egallaydi.

Transport ishlab chiqarish jarayoni keng territoriyada, bir qancha temir yo‘llar chegarasida bajariladi, u aniq, cheklangan kenglikda birlashmagan. Tarmoqning bu xususiyati temir yo‘llar faoliyatini boshqarish jarayoni va rejalashtirish, tahlil qilish uslublari va xarajatlarni nazorat qilishni murakkablashtiradi hamda alohida temir yo‘llar orasida xarajatlarni taqsimlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Tashish hajmini bajarish, ularning sifati va xavfsizligi ta’minlanishi uchun temir yo‘llar orasida o‘zaro uzviy aloqa – texnologik, moliyaviy-iqtisodiy, tashkiliy-huquqiy, informatsion aloqalar bo‘lishi zarur.[1]

Temir yo‘llar tashish jarayonining alohida texnologik operatsiyalarini bajarishda bir xil ishtirok etmaydilar. Bu bir qator temir yo‘llarning ekspluatatsion xarajatlari va tashish tannarxiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, alohida temir yo‘llarda marshrut poyezdlarini shakllantirish bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi, bunda tashish tannarxini oshishiga olib keladigan qo‘shimcha xarajatlar yuzaga keladi, biroq tarmoqning boshqa temir yo‘llarida poyezdni qayta tuzmasdan harakatlanishiga va tannarxni kamayishiga imkoniyat tug‘diradi.

Temir yo‘llar ishining texnologik jarayoni boshlang‘ich-tugatish operatsiyasi, jo‘natish va kelish punktlarida va butun harakatlanish yo‘lida poyezdlarni shakllantirish va qayta tuzish operatsiyasi, shuningdek harakat operatsiyasini o‘z ichiga oladi. Poyezdlarning harakatlanishi bo‘yicha xarajatlarni tashishda ishtirok etgan barcha temir yo‘llar hisobga oladi. Boshlang‘ich-tugatish operatsiyalari bo‘yicha, poyezdlarni shakllantirish, saralash va qayta tuzish bo‘yicha xarajatlarni yohud bitta temir yo‘l (yukni qabul qiluvchi yoki jo‘natuvchi), yoki butun harakatlanish yo‘lida poyezdlarni qayta tuzishni amalga oshirgan bir nechta temir yo‘llar hisobga oladi. Bunday shaklda temir yo‘llarning transport jarayonida ishtirok etishida bu xarajatlar temir yo‘llar orasida taqsimlanishi va tashish jarayonining operatsiyalari bo‘yicha tashish tannarxini hisoblash zarur.

Tarmoqning alohida temir yo‘llarida tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha xarajatlarning solishtirma ulushi bir xil emasligi tashish tannarxining qiymati turlicha bo‘lishini keltirib chiqaradi.

Temir yo‘l transportining spetsifik tomoni shundaki, u iqtisodiyotning fond sig‘imi yuqori bo‘lgan tarmog‘i hisoblanadi. Asosiy fondlarning 70%ga yaqini doimiy qurilmalarni tashkil etadi.

Transport texnik vositalarining bunday tuzilmasi sababli uning xarajatlarida egri xarajatlar guruhi katta qismni egallaydi, ular o‘z navbatida temir yo‘llarning mahsulot turlari bo‘yicha hisob yo‘li bilan, ishning turli o‘lchovlari va ko‘rsatkichlariga proporsional taqsimlanadi. Egri xarajatlarni taqsimlash ko‘plab ma’lumotlarni, detalli va sermehnat hisob-kitoblarni talab etadi hamda shu bilan birga yetarli darajada aniq natijalarni bermaydi, chunki alohida temir yo‘llar va ularning korxonalari ishining aniq sharoitini to‘laqonli hisobga olish imkoniyatini bermaydi.

Avval ko’rib chiqilgan yuk va yo’lovchi tashish tannarxini hisoblash tartibi faqat tashishning o’rtacha tannarxning aniqlash imkoniyatini beradi.

Tehnik-iqtisodiy masalani ochish uchun ekpsluatatsiyaning turli sharoitlari, shuningdek quyidagi omillarni ta’sir etishini hisobga olgan holda aniq tannarxni hisoblovchi zarur. Omillar: yuk turi; vagon turi, yo’nalish turi va boshqalar.

Bu maqsadlar uchun tashishning aniq sharoitida tannarxni aniqlanishga yordam beruvchi maxsus uslublaridan foydalanishni mumkin.

Bu uslublar xarajatlari turli o’lchovlar va ish ko’satkichlariga yoki ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish uchun sarflanadigan ish vaqtiga bog’liqligini aniqlanishga asoslangan.

Tashish tannarxini hisobotning asosiy uslublari quyidagilar hisoblanadi:

- Xarajatlar nomenklaturasining alohida moddalari bo’yicha xarajatlani hisoblash uslublari;

- Xarajatlar stavkasi uslubi;

- O’rtacha temir yo’l tannarxini o’zgarish koeffitsientlari uslubi;

- Xarajatlarning solishtirma og’riligi uslubi;

- Ta’sir qilish koeffitsienti uslubi.

Aniq sharoitda tashish tannarxini hisoblashning to’liq va aniqroq natijalarini xarajatlar nomenklaturasini moddalari bo’yicha hisobotlash uslubi hamda xarajatlar stavkasi uslubidan foydalanganda olish mumkin.

Moddalar bo’yicha hisoblash uslubining mohiyati shundaki, avval moddalar bo’yicha o’lchovlar birligiga to’g’ri keluvchi xarajatlar me’yori hisoblanadi. So’ng berilgan tashish hajmi uchun yangi sharoitlarida o’lchovlar xarajati hisoblanadi va xarajatlar me’yorga ko’pyatirish yo’li bilan alohida bandlar bo’yicha xarajatlarning yangi miqdori aniqlandi.

Shunday qilib, ko’rilayotgan sharoitlar uchun o’zgarib boradigan har bir xarajatlar moddasi bo’yicha amalga oshiriladi. So’ng barcha moddalar xarajati qo’shilib, ularga ho’jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo’lgan xarajatlar va davr xarajatlrining ma’lum bir qismi qo’shiladi (1tkm yoki 1 yo’l-kmga to’g’ri keladigan xarajatlar doimiy miqdori).

Xarajatlarning umumiy miqdori (o’zgarib boruvchi moddalar) tashish hajmiga bo’linadi va aniq sharoitdagi tashish tannarxi hisoblanadi.

Bu aniq uslub bo’lib hizmat qiladi, ammo katta hisoblash ishlarini talab etadi. Bu usulni aniq tashish sharoitida barcha moddalar emas, balki kam miqdordagi moddalar o’zgarganda qo’llash maqsadga muvofiq.

10.2. TASHISH TANNARXINI HISOBLANISHINING ASOSIY USLUBLARI VA ULARNING MOHIYATI

Xarajatlar stavkasi uslubi – 1chi uslubga nisbatan aniqlik darajasi kamroq, lekin hisoblash ishlari hajmini anchagina qisqartiradi.

Bu uslubda hisoblash ketma-ketligi quyidagicha:

1) – xarajatlar stavkasini hisoblash.

2) – o’lchovlar xarajatini hisoblash (masalan 100- tnkm uchun).

3) – xarajatlar stavkasini o’lchovlar xarajatiga ko’paytirish orqali vagon-soat, vagon-km va boshqalar bilan bog’liq xarajatlar qismida tannarx hosil qiladi.

4) Bog’liq xarajatlarga bog’liq bo’lmagan xarajatlar qo’shiladi va 1000 tkm tannarxini to’liq miqdori olinadi.

O’rtacha temir yo’lda tashish tannarxini o’zgarishini koeffitsientlari uslubi.

Bu uslubda dasttavval yoki o’rtacha temir yo’l xarajatlarini korrektirovka qilishning o’rtacha koeffitsienti hisoblanadi, yoki o’lchovlar guruhlari (hajatlar moddalari) uchun alohida koeffitsienlar hisoblandi. “O’zbekiston temir yo’llari” AJ bo’yicha hisoblangan tannarxni ushbu koeffitsientga ko’pyatirib, aniq tashish tannarxi hisoblanadi.

Quyida mazkur uslub bilan aniq tashish tannarxini hisobotning umumiy tartibi ko’satilgan.

O’lchov

O’lchov bilan bog’liq bo’lgan o’rtacha temir yo’l tannarxining qismi

O’lchovning o’zgarish koeffitsienti

Aniq sharoitlar uchun tashish tannarxi

Tashish tannarxining o’zgarishi (+ yoki -)

1

2

3

4

5

Vagon-km

DC1

K1

DC1* K1

-

Vagon-soat

D C2

K2

DC2* K2

-

…

-

Yuk jo’natish

D C10

K10

DC10* K10

-

Jami xarajatga bog’liq bo’lgan xarajatlar

DCbogl

-

Shartli-doimiy xarajatlar

DSj.d.

-

Sj.d.

-

10 tkm tannarxi

DS

-

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.P 49

Show more...

10-MA’RUZA

TASHISH TANNARXINI HISOBLASH VA TAHLIL QILISH

Reja:

10.1. Tashishning aniq sharoitlarini aniqlovchi omillarini tannarxga ta’siri

10.2. Tashish tannarxini hisoblanishining asosiy uslublari va ularning mohiyati

Tayanch so’z va iboralar:

Texnik-iqtisodiy masala, hisoblash uslublari, o’lchovlar, xarajat stavkasi, xarajatlar moddalari, aniq sharoit, bog’liq va bog’liq bo’lmagan xarajatla

r

10.1. TASHISHNING ANIQ SHAROITLARINI ANIQLOVCHI OMILLARINI TANNARXGA TA’SIRI

Transport hisobotida transport ishining birligi hisobida alohida tashish turlari, tortuv turlari va yo‘nalish turlari bo‘yicha temir yo‘lda tashish tannarxini kalkulyatsiya qilish qabul qilingan. Ish birligi sifatida yukli harakatda 10 tonna-kilometr, yo‘lovchi harakatida 10 yo‘lovchi-kilometr qabul qilinadi. O‘rtacha tashish tannarxi 10 keltirilgan tonna-kilometr uchun aniqlanadi:

, (2.1)

bunda E – tashish bo‘yicha ekspluatatsion xarajatlarning umumiy miqdori; – yuk aylanmasi (kompaniya bo‘yicha tarif t-km, temir yo‘l uzellari bo‘yicha ekspluatatsion t-km);

–yo‘lovchi aylanmasi, yo‘l.-km.

Temir yo‘lda tashish tannarxi boshqaruvning uch yo‘nalishida – temir yo‘l uzellarida, temir yo‘llarda va butun temir yo‘l tarmog‘i (“O‘TY” AJ) bo‘yicha hisoblanadi. Tuzilmaviy bo‘linmalarda mahsulot tannarxi aniqlanadi. Bu tannarx ishning ma’lum bir o‘lchovlarida aks etadigan mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi (alohida ish turlari bo‘yicha) xarajatlar miqdorini o‘zida aks ettiradi.

Temir yo‘l transportida tashish tannarxini hisoblash iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari mahsulotlari tannarxini hisoblashga qaraganda ancha murakkab. Bu moddiy ishlab chiqarish tarmog‘i sifatida transportga xos bo‘lgan xususiyatlar, va uning murakkab texnologik jarayoni bilan tushuntiriladi .

Transport mahsuloti yuk va yo‘lovchilar tashish hisoblanadi. Mahsulot moddiy buyum shakliga ega emas, shuning uchun transport xarajatlarida xom ashyo va yarim fabrikatlar uchun xarajatlar mavjud emas. Buning natijasida xarajat elementlari bo‘yicha transportning ekspluatatsion xarajatlar tuzilmasi sanoat korxonalarining xarajatlari tuzilmasidan ancha farq qiladi, ularning xarajatlarida 70% ga yaqinini xomashyoga bo‘lgan xarajatlar egallaydi.

Transport ishlab chiqarish jarayoni keng territoriyada, bir qancha temir yo‘llar chegarasida bajariladi, u aniq, cheklangan kenglikda birlashmagan. Tarmoqning bu xususiyati temir yo‘llar faoliyatini boshqarish jarayoni va rejalashtirish, tahlil qilish uslublari va xarajatlarni nazorat qilishni murakkablashtiradi hamda alohida temir yo‘llar orasida xarajatlarni taqsimlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Tashish hajmini bajarish, ularning sifati va xavfsizligi ta’minlanishi uchun temir yo‘llar orasida o‘zaro uzviy aloqa – texnologik, moliyaviy-iqtisodiy, tashkiliy-huquqiy, informatsion aloqalar bo‘lishi zarur.[1]

Temir yo‘llar tashish jarayonining alohida texnologik operatsiyalarini bajarishda bir xil ishtirok etmaydilar. Bu bir qator temir yo‘llarning ekspluatatsion xarajatlari va tashish tannarxiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, alohida temir yo‘llarda marshrut poyezdlarini shakllantirish bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi, bunda tashish tannarxini oshishiga olib keladigan qo‘shimcha xarajatlar yuzaga keladi, biroq tarmoqning boshqa temir yo‘llarida poyezdni qayta tuzmasdan harakatlanishiga va tannarxni kamayishiga imkoniyat tug‘diradi.

Temir yo‘llar ishining texnologik jarayoni boshlang‘ich-tugatish operatsiyasi, jo‘natish va kelish punktlarida va butun harakatlanish yo‘lida poyezdlarni shakllantirish va qayta tuzish operatsiyasi, shuningdek harakat operatsiyasini o‘z ichiga oladi. Poyezdlarning harakatlanishi bo‘yicha xarajatlarni tashishda ishtirok etgan barcha temir yo‘llar hisobga oladi. Boshlang‘ich-tugatish operatsiyalari bo‘yicha, poyezdlarni shakllantirish, saralash va qayta tuzish bo‘yicha xarajatlarni yohud bitta temir yo‘l (yukni qabul qiluvchi yoki jo‘natuvchi), yoki butun harakatlanish yo‘lida poyezdlarni qayta tuzishni amalga oshirgan bir nechta temir yo‘llar hisobga oladi. Bunday shaklda temir yo‘llarning transport jarayonida ishtirok etishida bu xarajatlar temir yo‘llar orasida taqsimlanishi va tashish jarayonining operatsiyalari bo‘yicha tashish tannarxini hisoblash zarur.

Tarmoqning alohida temir yo‘llarida tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha xarajatlarning solishtirma ulushi bir xil emasligi tashish tannarxining qiymati turlicha bo‘lishini keltirib chiqaradi.

Temir yo‘l transportining spetsifik tomoni shundaki, u iqtisodiyotning fond sig‘imi yuqori bo‘lgan tarmog‘i hisoblanadi. Asosiy fondlarning 70%ga yaqini doimiy qurilmalarni tashkil etadi.

Transport texnik vositalarining bunday tuzilmasi sababli uning xarajatlarida egri xarajatlar guruhi katta qismni egallaydi, ular o‘z navbatida temir yo‘llarning mahsulot turlari bo‘yicha hisob yo‘li bilan, ishning turli o‘lchovlari va ko‘rsatkichlariga proporsional taqsimlanadi. Egri xarajatlarni taqsimlash ko‘plab ma’lumotlarni, detalli va sermehnat hisob-kitoblarni talab etadi hamda shu bilan birga yetarli darajada aniq natijalarni bermaydi, chunki alohida temir yo‘llar va ularning korxonalari ishining aniq sharoitini to‘laqonli hisobga olish imkoniyatini bermaydi.

Avval ko’rib chiqilgan yuk va yo’lovchi tashish tannarxini hisoblash tartibi faqat tashishning o’rtacha tannarxning aniqlash imkoniyatini beradi.

Tehnik-iqtisodiy masalani ochish uchun ekpsluatatsiyaning turli sharoitlari, shuningdek quyidagi omillarni ta’sir etishini hisobga olgan holda aniq tannarxni hisoblovchi zarur. Omillar: yuk turi; vagon turi, yo’nalish turi va boshqalar.

Bu maqsadlar uchun tashishning aniq sharoitida tannarxni aniqlanishga yordam beruvchi maxsus uslublaridan foydalanishni mumkin.

Bu uslublar xarajatlari turli o’lchovlar va ish ko’satkichlariga yoki ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish uchun sarflanadigan ish vaqtiga bog’liqligini aniqlanishga asoslangan.

Tashish tannarxini hisobotning asosiy uslublari quyidagilar hisoblanadi:

- Xarajatlar nomenklaturasining alohida moddalari bo’yicha xarajatlani hisoblash uslublari;

- Xarajatlar stavkasi uslubi;

- O’rtacha temir yo’l tannarxini o’zgarish koeffitsientlari uslubi;

- Xarajatlarning solishtirma og’riligi uslubi;

- Ta’sir qilish koeffitsienti uslubi.

Aniq sharoitda tashish tannarxini hisoblashning to’liq va aniqroq natijalarini xarajatlar nomenklaturasini moddalari bo’yicha hisobotlash uslubi hamda xarajatlar stavkasi uslubidan foydalanganda olish mumkin.

Moddalar bo’yicha hisoblash uslubining mohiyati shundaki, avval moddalar bo’yicha o’lchovlar birligiga to’g’ri keluvchi xarajatlar me’yori hisoblanadi. So’ng berilgan tashish hajmi uchun yangi sharoitlarida o’lchovlar xarajati hisoblanadi va xarajatlar me’yorga ko’pyatirish yo’li bilan alohida bandlar bo’yicha xarajatlarning yangi miqdori aniqlandi.

Shunday qilib, ko’rilayotgan sharoitlar uchun o’zgarib boradigan har bir xarajatlar moddasi bo’yicha amalga oshiriladi. So’ng barcha moddalar xarajati qo’shilib, ularga ho’jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo’lgan xarajatlar va davr xarajatlrining ma’lum bir qismi qo’shiladi (1tkm yoki 1 yo’l-kmga to’g’ri keladigan xarajatlar doimiy miqdori).

Xarajatlarning umumiy miqdori (o’zgarib boruvchi moddalar) tashish hajmiga bo’linadi va aniq sharoitdagi tashish tannarxi hisoblanadi.

Bu aniq uslub bo’lib hizmat qiladi, ammo katta hisoblash ishlarini talab etadi. Bu usulni aniq tashish sharoitida barcha moddalar emas, balki kam miqdordagi moddalar o’zgarganda qo’llash maqsadga muvofiq.

10.2. TASHISH TANNARXINI HISOBLANISHINING ASOSIY USLUBLARI VA ULARNING MOHIYATI

Xarajatlar stavkasi uslubi – 1chi uslubga nisbatan aniqlik darajasi kamroq, lekin hisoblash ishlari hajmini anchagina qisqartiradi.

Bu uslubda hisoblash ketma-ketligi quyidagicha:

1) – xarajatlar stavkasini hisoblash.

2) – o’lchovlar xarajatini hisoblash (masalan 100- tnkm uchun).

3) – xarajatlar stavkasini o’lchovlar xarajatiga ko’paytirish orqali vagon-soat, vagon-km va boshqalar bilan bog’liq xarajatlar qismida tannarx hosil qiladi.

4) Bog’liq xarajatlarga bog’liq bo’lmagan xarajatlar qo’shiladi va 1000 tkm tannarxini to’liq miqdori olinadi.

O’rtacha temir yo’lda tashish tannarxini o’zgarishini koeffitsientlari uslubi.

Bu uslubda dasttavval yoki o’rtacha temir yo’l xarajatlarini korrektirovka qilishning o’rtacha koeffitsienti hisoblanadi, yoki o’lchovlar guruhlari (hajatlar moddalari) uchun alohida koeffitsienlar hisoblandi. “O’zbekiston temir yo’llari” AJ bo’yicha hisoblangan tannarxni ushbu koeffitsientga ko’pyatirib, aniq tashish tannarxi hisoblanadi.

Quyida mazkur uslub bilan aniq tashish tannarxini hisobotning umumiy tartibi ko’satilgan.

O’lchov

O’lchov bilan bog’liq bo’lgan o’rtacha temir yo’l tannarxining qismi

O’lchovning o’zgarish koeffitsienti

Aniq sharoitlar uchun tashish tannarxi

Tashish tannarxining o’zgarishi (+ yoki -)

1

2

3

4

5

Vagon-km

DC1

K1

DC1* K1

-

Vagon-soat

D C2

K2

DC2* K2

-

…

-

Yuk jo’natish

D C10

K10

DC10* K10

-

Jami xarajatga bog’liq bo’lgan xarajatlar

DCbogl

-

Shartli-doimiy xarajatlar

DSj.d.

-

Sj.d.

-

10 tkm tannarxi

DS

-

МАВЗУ. ТАШИШ ТАННАРХИНИ АНИҚЛАШ УЧУН ХАРАЖАТЛАР СТАВКАСИ УСЛУБИ

11-MA’RUZA

TASHISH TANNARXINI ANIQLASH UCHUN XARAJATLAR STAVKASI USLUBI

Reja:

11.1. Xarajatlar stavkasi uslubining mohiyati

11.2. Xarajatlar stavkasini hisoblash

11.1. XARAJATLAR STAVKASI USLUBINING MOHIYATI

Xarajatlar stavkasi uslubi tashishning aniq sharoitlar hususiyatlari va ularnin tashish tannarxiga ta’sir etishni to’liq hisobga olishga ko’mak beradi.

Xarajatlar stavkasi uslubi boshqa usullarga qaraganda kam mehnatni talab qiladi, shu bilan birga mohiyati jihatidan universal hisoblandi va shuning uchun tehnik-iqtisodiy hisoblarda keng qo’llaniladi.

Xarajatlar stavkasi uslubi bilan tannarxni hisoblash bir necha bosqichda bajariladi .AJ “O’TY” misolida quyidagi ko’rinishda beriladi:

1. Xarajatlar stavkasi hisoblash.

1.1. A umumiy xarajatlari tashish va tortish turlariga bo’linadi.

1.2. Ma’lum bir tortuv turlarida tashishdagi xarajatlar bog’liq va bog’liq bo’lmagan (shartli-doimiy) xarajatlarga bo’linadi.

1.3. Tashish hajmiga bog’liq bo’lgan ekspluatatsion xarajatlar o’lchovga bog’liq bo’lgan va shu o’lchovga proportsional o’zgaradigan guruhlarga taqsimlanadi.

1.4. Har bir guruhga kiritilgan xarajatlarning umumiy miqdori aniqlanadi.

1.5. Har bir o’lchovning miqdori belgilanadi.

1.6. Har bir guruhdagi xarajatlarga mos keluvchi o’lchovning miqdoriga bo’lib xarajatlar stavkasi hisoblandi.

1.7. Tashish birligi uchun harakatga bog’liq bo’lgan xarajatlarga foiz hisobida shartli-doimiy xarajatlar aniqlandi.

1.8. Xarajatlar stavkasi reja bo’yicha yoki hisobot ma’lumolari bo’yicha hisoblanadi, ular asosida butun yil davomida aniq sharoitlarda tashish tannarxini aniqlash mumkin.

2. Asosiy hisoblash ishi – ekspluatatsion xarajatlar va tashish tannarxini siboshlash.

11.3. Ko’rib chiqilayotgan tashishning barcha hususiyatlari va harakatlanuvchi tarkib ishining sifat ko’rsatkichlar o’rganiladi.

11.4. Ular asosida har bir kal’kulyatsion o’lchovlar hisoblanadi.

11.5. Xarajatlar stavkasini mos keluvchi o’lchovlar xarajatiga ko’paytirib, tashishga to’g’ri keluvchi har bir guruh xarajatlari hisoblanadi.

11.6. Barcha guruh xarajatlarini qo’shib chiqib va ularga beriladigan tashishga to’g’ri keluvchi shartli-doimiy xarajatlarni qo’shib xarajatlarning to’liq miqdorini aniqlash mumkin, uni tashish hajmiga (tkm yoki yo’lovchi-km) bo’lib tashish birligi tannarxini aniqlash mumkin.

Yuk va yo’lovchi tashish tannarxini aniqlashda 10-12 o’lchovlardan foydalaniladi.

1. Vagon-km.

2. Poezd-km.

3. Lok-km.

4. Tonna-km.

5. Vagon-soat.

6. Konduktor brigadalarining brigada soati.

7. Lokomotivmotiv brigadalarining brigada-soati.

8. Poezd-lokomotivmotivlari ishchi parkining lokomotivmotiv-soati.

9. Manevr lok-soati.

10. Yuk jo’natish (jo’natilgan yo’lovchi).

11. 1 kg shartli yoqilg’i.

12. 1 kVt-soat elektroenergiya xarajati

Xarajatlarning kal’kulyatsion o’lchovlarga bog’liqligi

O’lchovlar

Berilgan o’lchovga proportsional hisoblanadigan xarajatlar

Vagon-km

Vagonlarga tehnik hizmat ko’rsatish, vagonlarni joriy ta’miri, maxsus tashish bilan bog’liq xarajatlar (konteynerlarni joriy ta’mirlash, mehanik muzlatuvchi ichki qurilmaga ega bo’lgan vagonlar ta’mirlash va tehnik hizmat ko’rsatish)

Vagon-soat

Vagonlarni depo ta’miri, vagonlar amortsizatsiyasi, konteynerlarni amortizatsiyasi va ularni rejaviy joriy ta’mirlash

Brigada-soat

Terma poezdlarni va ho’jalik harakatidagi poezdlarni kuzatib borish

Lok-km

Lokomotivmotivlarni joriy ta’mirlash, lokomotivmotivlarni ekipirovkasi, ularga tehnik hizmat ko’rsatish, kapital ta’mirga ajratmalar, “otkaz”larni bartaraf etish bo’yicha ta’mir ishlar, elektrovoz uchun esa qo’shimcha kontakt tarmog’ini saqlash va amortizatsiya

Lok-soat

Poezd lokomotivmotivlarini tiklash uchun ajratmalar

Lokomotivmotiv brigadalarining brigada soati

Lokomotivmotiv brigadalarini ta’minlash

Vagon va lokomotivmotivlarning tonna-km bruttosi

Yo’llar va doimiy qurilmalarni qisman joriy saqlash, bosh yo’llarning ustki tuzilishini 1 martalik almashtirish va amortizatsiyasi, ETS

Elektroenergiya va yoqilg’i xarajati

Poezd lokomotivmotivlari uchun elektroenergiya yoki yoqil’g’i narxi

Manevr lok-soati

Maxsus manevr lokomotivmotivlaridagi brigadalarini ta’minlash, ta’mirlash, moylash va amortizatsiya, bu lokomotivmotivlarning ekipirovkasi, qisman joriy saqlash, stantsiya yo’llar ustki qismidagi materillarni bir martalik almashtirish va ularning amortizatsiyasi, ETS, mehanizatsiyalashgan va avtomatizatasiyalashgan tepaliklarni saqlash, qisman stantsion shatatni, lokomotivm. manevr ishida band qo’lganlarni ta’minlash

Yuk jo’natilishi

Qisman yuklarni jo’natishga qabul qilish va topshirish maxsus tashishlar bilan bog’liq xarajatlar

Jo’natilgan yo’lovchilar

Qisman chiptalarni sotish, bagajni qabul qilish va topshirish

Yuqorida qayd etilgan asosiy xarajatlardan tashqari kal’kulyatsion o’lchovlarga berilgan o’lchovga kiritilagan ish xaqiga foiz hisobida aniqlanadigan barcha ho’jaliklar uchun umumiy bo’lgan qisman asosiy xarajatlar kiradi.

Xarajatlar stavkasini hisoblash xarajatlar stavkasi – bu kal’kulyatsion o’lchov birligiga to’g’ri keladigan bog’liq xarajatlar miqdori.

Xarajatlar stavkasi ma’lum bir o’lchov bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni uning miqdoriga bo’lib aniqlandi.

Bog’liq xarajatlarga xarajatlar nomenklaturasining moddalari bo’yicha hisobga olinadigan asosiy xarajatlarning qismi va barcha tarmoqlar uchun umumiy bo’lgan xarajatlarning qismi kiradi.

Bog’liq asoslangan xarajatlar AJ hisobotining 69 formasi ma’lumotlari va tashish turlari va tortuv turlari bo’yicha xarajatlarning taqsimlanish ma’lumotlari bo’yicha qabul qilinadi.

Ho’jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo’lgan xarajatlardan bog’liq xarajatlarga quyidagilar kiritiladi:

-Qo’shimcha ish xaqi va yagona ijtimoiy to’lov (241-modda);

-Forma kiyimi narxi arzonligi (242-modda);

- Ishlab chiqarish personalining hizmat safarlari bo’yicha xarajatlar (243-modda);

- Tehnik hizmat va ishlab chiqarish sanitariyasi bo’yicha xarajatlar (245-modda);

- Mehnatga xaq to’lash bo’yicha boshqa xarajatlar (246-modda);

- va boshqalar.

Barcha tarmoqlar uchun umumiy bo’lgan bog’liq xarajatlar asosiy ish xaqiga % hisobida belgilangan. Bu foiz ho’jalik bo’yicha turli hil va 18-23% atrofida o’zgarib turadi, o’rta hisobda esa 20%ni tashkil etadi.

Xarajatlar stavkasi alohida yuk va yo’lovchi harakati uchun hisoblanadi.

11.2. XARAJATLAR STAVKASINI HISOBLASH

Yukli xarajatda 1 vag-km uchun xarajat stavkasini hisoblash (raqamlar shartli olingan)

N/N xarajatlar moddallari

Xarajatlar nomlanishi

Asosiy xarajatlar, ming. so’m

Jumlandan ish xaqi, ming so’m

Barcha tarmoqlar uchun umumiy bo’lgan xarajatlar, ming so’m

Bog’liq xarajatlarning umumiy miqdori

158, 159, 161, 163

Stantsiyalarda vagonlarga tehnik hizmat ko’rsatish va ularni joriy ta’mirlash (sdel’naya oplata truda)

830400

614700

124200

954600

160 qismi

----- (povremennaya oplata truda)

423500

138800

28000

451500

171

Konteynerlarni joriy ta’mir

15900

10600

2100

18000

166, 167

Refrijerator vagonlar va sektsiyalarga tehnik hizmat ko’rsatish, joriy ta’mirlash (70%)

275300

196000

39600

314900

18

Tez buziluvchan yukli vagonlarga hizmat ko’rsatish

11700

6800

1200

12900

17

Yuklarni to’gri ortilganligini tekshirish va o’tib ketuvchi poezdlarda yuklarni mahkamlanganligi tekshirish

3300

3300

Jami

1560100

966900

195100

1755200

Yuk parkidagi vagonlarning poezdlardagi vag-kmlar manverdagi vagonlarning bosib o’tgan masofasini hisobga olmaganda (shartli ravishda) 4164*103 ga teng. Bu sharoitda maxsus tashishlarni hisobga olgan holda 1 vag-kmning xarajatlar stavkasi quyidagini tashkil etadi 17552000*103/4164*103=422 so’m.

Xarajatlar stavkasi “vag-km” o’lchoviga kiritiladigan barcha xarajatlarni hisobga oladi. Bir qator tehnik-iqtisodiy masalalarni echish uchun bu o’lchovning xarajatlarni hisobga olmasdan aniqlash talab etiladi (tez buziluvchan yuklar, konteynerdagi kichik jo’natiladigan yuklar).

Bunda xarajatlar teng bo’ladi:

1755200-314900-12900-18000=1408400 ming so’m

Xarajatlar stavkasi:

ens=1408400*103=338 so’m

160 – modda bo’yicha bog’liq xarajatlarga materiallar va ish xaqi xarajatlari kiritilgan.

166 va 167 – moddalar bo’yicha bog’liq xarajatlar 70%i vag-km va 30 %i qayta ishlangan yuk tashishlar miqdori o’lchovlariga taqsimlandi.

158, 159, 161, 163 – moddalar bo’yicha barcha tarmoqlar uchun umumiy bo’lgan asosiy xarajatlar % yoki vagon ho’jaligi bo’yicha umumiy umumiy (20%) bo’yicha aniqlandi.

Konteyner tashish bo’yicha 1 kon-r-km harakat stavkasi:

18000*103/160*103=112 so’m

bu erda 160*103 – konteyner-km

Xarajatlar stavkasini korrektirovka qilish.

“O’TY” AJ bo’yicha va ma’lum davr uchun hisoblangan xarajatlar stavkasini aniq sharoitlarda qo’llash mumkin emas.

Xarajatlar stavkasi miqdori juda ko’plab omillarga bog’liq:

-Liniyaning tehnik jihozlanganligi (tortuv-turi, lokomotivmotiv, vagon turi, seriyasi);

-Yo’lning ustki tuzilishi;

-Berilgan hududda ish xaqi miqdori;

-Elektroenergiya va yoqilg’i narxi va boshqa omillar.

Aniq yo’nalish, aniq uchastka va tashishning aniq sharoitida bu omillarning o’zgarish darajasiga bog’liq holda o’rtacha temir yo’l harjatlar stavkasi korrektirovka qilinadi.

1 vag-km uchun xarajat stavkasi vagon parki strukturasiga bog’liq holda korrektirovkasi (buni turli tipdagi vagonlarni joriy ta’mirlashga bir hil bo’lmagan xarajatlar sababli tushunish mumkin).

1-vag-soat uchun xarajat stavkasining o’zgarishi bir hil bo’lmagan amortsizatsion ajratmalar va bir hil bo’lmagan vagonlarning depo ta’miridagi xarajatlar, ta’mirlashning turli davri va turli hil vagonlarning hizmat muddatlari har hilligi bilan asoslanadi.

1 yuk jo’natilishi uchun xarajatlar stavkasi tashiladigan yuk turi, vagon turi jo’natish turi (mayda, vagonli).

Poezd lokomotivmovitlarning boshqa tipi va seriyasiga o’tilishi sababli xarajatlar stavkasini quyidagi o’lchovlar bo’yicha o’zgarishiga olib keladi:

a) 1 lok-km – turli tip va seriyadagi lokomotivmotivlarni ta’mirlash va tehnik hizmat ko’rsatish xarajatlari turlicha;

b) 1 lok-soat – lokomotivmotivlar tipi va seriyalari bo’yicha narxi, amortizatsiya ajratmalari me’yorlarini turli hilligi.

1 manevr lok-soat uchun xarajatlar stavkasi tehnik hizmat ko’rsatish bo’yicha xarajatlarning turli hilligi, lokomotivmotivlarning narxi turlicha, bir hil bo’lmagan amortizatsion ajratmalar me’yori, yoqilg’i va energiya xarajatlari va ularning narxining har hilligi.

1 tkm brutto uchun xarajatlar stavkasi asosan yo’lning ustki qismiga bog’liq.

-Yoqilg’i va elerktoenergiya narxiga bog’liq holda quyidagi o’lchovlarning xarajat stavkalari korrektirovlanadi;

-1 kg shatli yoqilg’i, 1kBt-soat elektroenergiya, 1 manevr lok-soat;

-Ish xaqining darajasi barcha o’lchovlarning xarajatlar stavkasi miqdoriga quyidagilardan tashqari ta’sir ko’rsatadi: yoqilg’i, elektroenergiya, elektrovoz-soat, teplovoz-soat.

1 brigada-soat o’lchovi uchun xarajatlar stavkasiga poezd turi ta’sir ko’rsatadi, chunki turli kategoriyadagi poezdlarga hizmat ko’rsatadigan lokomotivmotiv brigadalarining mehnat xaqi har hil va hozako.

Show more...

11-MA’RUZA

TASHISH TANNARXINI ANIQLASH UCHUN XARAJATLAR STAVKASI USLUBI

Reja:

11.1. Xarajatlar stavkasi uslubining mohiyati

11.2. Xarajatlar stavkasini hisoblash

11.1. XARAJATLAR STAVKASI USLUBINING MOHIYATI

Xarajatlar stavkasi uslubi tashishning aniq sharoitlar hususiyatlari va ularnin tashish tannarxiga ta’sir etishni to’liq hisobga olishga ko’mak beradi.

Xarajatlar stavkasi uslubi boshqa usullarga qaraganda kam mehnatni talab qiladi, shu bilan birga mohiyati jihatidan universal hisoblandi va shuning uchun tehnik-iqtisodiy hisoblarda keng qo’llaniladi.

Xarajatlar stavkasi uslubi bilan tannarxni hisoblash bir necha bosqichda bajariladi .AJ “O’TY” misolida quyidagi ko’rinishda beriladi:

1. Xarajatlar stavkasi hisoblash.

1.1. A umumiy xarajatlari tashish va tortish turlariga bo’linadi.

1.2. Ma’lum bir tortuv turlarida tashishdagi xarajatlar bog’liq va bog’liq bo’lmagan (shartli-doimiy) xarajatlarga bo’linadi.

1.3. Tashish hajmiga bog’liq bo’lgan ekspluatatsion xarajatlar o’lchovga bog’liq bo’lgan va shu o’lchovga proportsional o’zgaradigan guruhlarga taqsimlanadi.

1.4. Har bir guruhga kiritilgan xarajatlarning umumiy miqdori aniqlanadi.

1.5. Har bir o’lchovning miqdori belgilanadi.

1.6. Har bir guruhdagi xarajatlarga mos keluvchi o’lchovning miqdoriga bo’lib xarajatlar stavkasi hisoblandi.

1.7. Tashish birligi uchun harakatga bog’liq bo’lgan xarajatlarga foiz hisobida shartli-doimiy xarajatlar aniqlandi.

1.8. Xarajatlar stavkasi reja bo’yicha yoki hisobot ma’lumolari bo’yicha hisoblanadi, ular asosida butun yil davomida aniq sharoitlarda tashish tannarxini aniqlash mumkin.

2. Asosiy hisoblash ishi – ekspluatatsion xarajatlar va tashish tannarxini siboshlash.

11.3. Ko’rib chiqilayotgan tashishning barcha hususiyatlari va harakatlanuvchi tarkib ishining sifat ko’rsatkichlar o’rganiladi.

11.4. Ular asosida har bir kal’kulyatsion o’lchovlar hisoblanadi.

11.5. Xarajatlar stavkasini mos keluvchi o’lchovlar xarajatiga ko’paytirib, tashishga to’g’ri keluvchi har bir guruh xarajatlari hisoblanadi.

11.6. Barcha guruh xarajatlarini qo’shib chiqib va ularga beriladigan tashishga to’g’ri keluvchi shartli-doimiy xarajatlarni qo’shib xarajatlarning to’liq miqdorini aniqlash mumkin, uni tashish hajmiga (tkm yoki yo’lovchi-km) bo’lib tashish birligi tannarxini aniqlash mumkin.

Yuk va yo’lovchi tashish tannarxini aniqlashda 10-12 o’lchovlardan foydalaniladi.

1. Vagon-km.

2. Poezd-km.

3. Lok-km.

4. Tonna-km.

5. Vagon-soat.

6. Konduktor brigadalarining brigada soati.

7. Lokomotivmotiv brigadalarining brigada-soati.

8. Poezd-lokomotivmotivlari ishchi parkining lokomotivmotiv-soati.

9. Manevr lok-soati.

10. Yuk jo’natish (jo’natilgan yo’lovchi).

11. 1 kg shartli yoqilg’i.

12. 1 kVt-soat elektroenergiya xarajati

Xarajatlarning kal’kulyatsion o’lchovlarga bog’liqligi

O’lchovlar

Berilgan o’lchovga proportsional hisoblanadigan xarajatlar

Vagon-km

Vagonlarga tehnik hizmat ko’rsatish, vagonlarni joriy ta’miri, maxsus tashish bilan bog’liq xarajatlar (konteynerlarni joriy ta’mirlash, mehanik muzlatuvchi ichki qurilmaga ega bo’lgan vagonlar ta’mirlash va tehnik hizmat ko’rsatish)

Vagon-soat

Vagonlarni depo ta’miri, vagonlar amortsizatsiyasi, konteynerlarni amortizatsiyasi va ularni rejaviy joriy ta’mirlash

Brigada-soat

Terma poezdlarni va ho’jalik harakatidagi poezdlarni kuzatib borish

Lok-km

Lokomotivmotivlarni joriy ta’mirlash, lokomotivmotivlarni ekipirovkasi, ularga tehnik hizmat ko’rsatish, kapital ta’mirga ajratmalar, “otkaz”larni bartaraf etish bo’yicha ta’mir ishlar, elektrovoz uchun esa qo’shimcha kontakt tarmog’ini saqlash va amortizatsiya

Lok-soat

Poezd lokomotivmotivlarini tiklash uchun ajratmalar

Lokomotivmotiv brigadalarining brigada soati

Lokomotivmotiv brigadalarini ta’minlash

Vagon va lokomotivmotivlarning tonna-km bruttosi

Yo’llar va doimiy qurilmalarni qisman joriy saqlash, bosh yo’llarning ustki tuzilishini 1 martalik almashtirish va amortizatsiyasi, ETS

Elektroenergiya va yoqilg’i xarajati

Poezd lokomotivmotivlari uchun elektroenergiya yoki yoqil’g’i narxi

Manevr lok-soati

Maxsus manevr lokomotivmotivlaridagi brigadalarini ta’minlash, ta’mirlash, moylash va amortizatsiya, bu lokomotivmotivlarning ekipirovkasi, qisman joriy saqlash, stantsiya yo’llar ustki qismidagi materillarni bir martalik almashtirish va ularning amortizatsiyasi, ETS, mehanizatsiyalashgan va avtomatizatasiyalashgan tepaliklarni saqlash, qisman stantsion shatatni, lokomotivm. manevr ishida band qo’lganlarni ta’minlash

Yuk jo’natilishi

Qisman yuklarni jo’natishga qabul qilish va topshirish maxsus tashishlar bilan bog’liq xarajatlar

Jo’natilgan yo’lovchilar

Qisman chiptalarni sotish, bagajni qabul qilish va topshirish

Yuqorida qayd etilgan asosiy xarajatlardan tashqari kal’kulyatsion o’lchovlarga berilgan o’lchovga kiritilagan ish xaqiga foiz hisobida aniqlanadigan barcha ho’jaliklar uchun umumiy bo’lgan qisman asosiy xarajatlar kiradi.

Xarajatlar stavkasini hisoblash xarajatlar stavkasi – bu kal’kulyatsion o’lchov birligiga to’g’ri keladigan bog’liq xarajatlar miqdori.

Xarajatlar stavkasi ma’lum bir o’lchov bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni uning miqdoriga bo’lib aniqlandi.

Bog’liq xarajatlarga xarajatlar nomenklaturasining moddalari bo’yicha hisobga olinadigan asosiy xarajatlarning qismi va barcha tarmoqlar uchun umumiy bo’lgan xarajatlarning qismi kiradi.

Bog’liq asoslangan xarajatlar AJ hisobotining 69 formasi ma’lumotlari va tashish turlari va tortuv turlari bo’yicha xarajatlarning taqsimlanish ma’lumotlari bo’yicha qabul qilinadi.

Ho’jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo’lgan xarajatlardan bog’liq xarajatlarga quyidagilar kiritiladi:

-Qo’shimcha ish xaqi va yagona ijtimoiy to’lov (241-modda);

-Forma kiyimi narxi arzonligi (242-modda);

- Ishlab chiqarish personalining hizmat safarlari bo’yicha xarajatlar (243-modda);

- Tehnik hizmat va ishlab chiqarish sanitariyasi bo’yicha xarajatlar (245-modda);

- Mehnatga xaq to’lash bo’yicha boshqa xarajatlar (246-modda);

- va boshqalar.

Barcha tarmoqlar uchun umumiy bo’lgan bog’liq xarajatlar asosiy ish xaqiga % hisobida belgilangan. Bu foiz ho’jalik bo’yicha turli hil va 18-23% atrofida o’zgarib turadi, o’rta hisobda esa 20%ni tashkil etadi.

Xarajatlar stavkasi alohida yuk va yo’lovchi harakati uchun hisoblanadi.

11.2. XARAJATLAR STAVKASINI HISOBLASH

Yukli xarajatda 1 vag-km uchun xarajat stavkasini hisoblash (raqamlar shartli olingan)

N/N xarajatlar moddallari

Xarajatlar nomlanishi

Asosiy xarajatlar, ming. so’m

Jumlandan ish xaqi, ming so’m

Barcha tarmoqlar uchun umumiy bo’lgan xarajatlar, ming so’m

Bog’liq xarajatlarning umumiy miqdori

158, 159, 161, 163

Stantsiyalarda vagonlarga tehnik hizmat ko’rsatish va ularni joriy ta’mirlash (sdel’naya oplata truda)

830400

614700

124200

954600

160 qismi

----- (povremennaya oplata truda)

423500

138800

28000

451500

171

Konteynerlarni joriy ta’mir

15900

10600

2100

18000

166, 167

Refrijerator vagonlar va sektsiyalarga tehnik hizmat ko’rsatish, joriy ta’mirlash (70%)

275300

196000

39600

314900

18

Tez buziluvchan yukli vagonlarga hizmat ko’rsatish

11700

6800

1200

12900

17

Yuklarni to’gri ortilganligini tekshirish va o’tib ketuvchi poezdlarda yuklarni mahkamlanganligi tekshirish

3300

3300

Jami

1560100

966900

195100

1755200

Yuk parkidagi vagonlarning poezdlardagi vag-kmlar manverdagi vagonlarning bosib o’tgan masofasini hisobga olmaganda (shartli ravishda) 4164*103 ga teng. Bu sharoitda maxsus tashishlarni hisobga olgan holda 1 vag-kmning xarajatlar stavkasi quyidagini tashkil etadi 17552000*103/4164*103=422 so’m.

Xarajatlar stavkasi “vag-km” o’lchoviga kiritiladigan barcha xarajatlarni hisobga oladi. Bir qator tehnik-iqtisodiy masalalarni echish uchun bu o’lchovning xarajatlarni hisobga olmasdan aniqlash talab etiladi (tez buziluvchan yuklar, konteynerdagi kichik jo’natiladigan yuklar).

Bunda xarajatlar teng bo’ladi:

1755200-314900-12900-18000=1408400 ming so’m

Xarajatlar stavkasi:

ens=1408400*103=338 so’m

160 – modda bo’yicha bog’liq xarajatlarga materiallar va ish xaqi xarajatlari kiritilgan.

166 va 167 – moddalar bo’yicha bog’liq xarajatlar 70%i vag-km va 30 %i qayta ishlangan yuk tashishlar miqdori o’lchovlariga taqsimlandi.

158, 159, 161, 163 – moddalar bo’yicha barcha tarmoqlar uchun umumiy bo’lgan asosiy xarajatlar % yoki vagon ho’jaligi bo’yicha umumiy umumiy (20%) bo’yicha aniqlandi.

Konteyner tashish bo’yicha 1 kon-r-km harakat stavkasi:

18000*103/160*103=112 so’m

bu erda 160*103 – konteyner-km

Xarajatlar stavkasini korrektirovka qilish.

“O’TY” AJ bo’yicha va ma’lum davr uchun hisoblangan xarajatlar stavkasini aniq sharoitlarda qo’llash mumkin emas.

Xarajatlar stavkasi miqdori juda ko’plab omillarga bog’liq:

-Liniyaning tehnik jihozlanganligi (tortuv-turi, lokomotivmotiv, vagon turi, seriyasi);

-Yo’lning ustki tuzilishi;

-Berilgan hududda ish xaqi miqdori;

-Elektroenergiya va yoqilg’i narxi va boshqa omillar.

Aniq yo’nalish, aniq uchastka va tashishning aniq sharoitida bu omillarning o’zgarish darajasiga bog’liq holda o’rtacha temir yo’l harjatlar stavkasi korrektirovka qilinadi.

1 vag-km uchun xarajat stavkasi vagon parki strukturasiga bog’liq holda korrektirovkasi (buni turli tipdagi vagonlarni joriy ta’mirlashga bir hil bo’lmagan xarajatlar sababli tushunish mumkin).

1-vag-soat uchun xarajat stavkasining o’zgarishi bir hil bo’lmagan amortsizatsion ajratmalar va bir hil bo’lmagan vagonlarning depo ta’miridagi xarajatlar, ta’mirlashning turli davri va turli hil vagonlarning hizmat muddatlari har hilligi bilan asoslanadi.

1 yuk jo’natilishi uchun xarajatlar stavkasi tashiladigan yuk turi, vagon turi jo’natish turi (mayda, vagonli).

Poezd lokomotivmovitlarning boshqa tipi va seriyasiga o’tilishi sababli xarajatlar stavkasini quyidagi o’lchovlar bo’yicha o’zgarishiga olib keladi:

a) 1 lok-km – turli tip va seriyadagi lokomotivmotivlarni ta’mirlash va tehnik hizmat ko’rsatish xarajatlari turlicha;

b) 1 lok-soat – lokomotivmotivlar tipi va seriyalari bo’yicha narxi, amortizatsiya ajratmalari me’yorlarini turli hilligi.

1 manevr lok-soat uchun xarajatlar stavkasi tehnik hizmat ko’rsatish bo’yicha xarajatlarning turli hilligi, lokomotivmotivlarning narxi turlicha, bir hil bo’lmagan amortizatsion ajratmalar me’yori, yoqilg’i va energiya xarajatlari va ularning narxining har hilligi.

1 tkm brutto uchun xarajatlar stavkasi asosan yo’lning ustki qismiga bog’liq.

-Yoqilg’i va elerktoenergiya narxiga bog’liq holda quyidagi o’lchovlarning xarajat stavkalari korrektirovlanadi;

-1 kg shatli yoqilg’i, 1kBt-soat elektroenergiya, 1 manevr lok-soat;

-Ish xaqining darajasi barcha o’lchovlarning xarajatlar stavkasi miqdoriga quyidagilardan tashqari ta’sir ko’rsatadi: yoqilg’i, elektroenergiya, elektrovoz-soat, teplovoz-soat.

1 brigada-soat o’lchovi uchun xarajatlar stavkasiga poezd turi ta’sir ko’rsatadi, chunki turli kategoriyadagi poezdlarga hizmat ko’rsatadigan lokomotivmotiv brigadalarining mehnat xaqi har hil va hozako.

МАВЗУ. ХАРАЖАТЛАР СТАВКАСИНИ КОРРЕКТИРОВКА ҚИЛИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

12-MA’RUZA

XARAJATLAR STAVKASINI KORREKTIROVKA QILISH XUSUSIYATLARI

REJA:

12.1. Xarajatlar stavkasini korrektirovka qilish.

12.2. Xarajatlar stavkasini indekslash metodikasi.

12.3. O‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tannarxning o‘zgarish koeffitsiyentlari uslubi.

12.4. Xarajatlarning solishtirma ulushi uslubi.

Tayanch so`z va iboralar:

yagona xarajatlar stavkasi, xarajat stavkasi, brigada, rekonstruksiya, korrektirovka, vagon va lokomotivlarning tonna-kilometr bruttosi, indeksatsiyalangan miqdor, bazis tannarx.

12.1. XARAJATLAR STAVKASINI KORREKTIROVKA QILISH

Yagona xarajatlar stavkasi o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha yoki “O‘TY” AJ bo‘yicha hisoblanadi, chunki ish hajmi, statistik hisobotning sifat va iqtisodiy ko‘rsatkichlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar faqat shu darajaga tegishli. Bu ko‘rsatkichlar ekspluatatsiya qilishning o‘rtacha sharoitlarini, harakatlanuvchi tarkib parkining tuzilmasi, energiya tashuvchilar narxining darajasi, mehnatga haq to‘lash fondini aks ettiradi.

Yangi texnika, tashkiliy-texnik, rekonstruksiya qilish tadbirlari samaradorligini texnik-iqtisodiy hisoblarida, ish variantlarini taqqoslaganda ekspluatatsiyaning aniq sharoitlarini: harakatlanuvchi tarkib turi, poyezd kategoriyasi, yo‘nalish turi, yo‘lning ustki tuzilishi, tashishni tashkil etish usullari, ish haqi darajasi, energiya tashuvchilar narxi va boshqa omillarni hisobga olish shart.

Bu holatlarda o‘rtacha sharoitlar uchun hisoblangan xarajat stavkalarini qo‘llash mumkin emas, ularni aniq sharoitlar uchun bevosita hisoblash uslubi bilan qaytadan aniqlash lozim yoki o‘rtacha xarajatlar stavkasi miqdorini korrektirovka qilish bilan chegaralanish kerak.

Bevosita hisoblash uslubi har bir xarajat moddalarini o‘zgarish xususiyatlarini hisobga olish imkoniyatini yaratadi, biroq hisob-kitoblar uchun ko‘p vaqtni talab etadi.

Korrektirovka koeffitsiyentlarini turli usullar bilan hisoblash mumkin. Ularni har bir xarajat moddalari uchun aniqlash mumkin, buning uchun xarajat moddalarining umumiy miqdoridan ma’lum bir xarajat stavkasiga tegishli qismini ajratib olish kerak va faqat o‘zgaruvchi xarajat moddalarini korrektirovkasini amalga oshirish lozim.

Korrektirovka koeffitsiyentlari aniq sharoitlar (harakatlanuvchi tarkibning aniq turi, poyezdning aniq kategoriyasi) uchun hisoblangan xarajatlar stavkasini o‘rtacha muvofiq keluvchi xarajat stavkasiga nisbatini tavsiflaydi.

Shuni esda tutish kerakki, korrektirovka koeffitsiyentlarini qo‘llash ba’zi bir xatolikni berishi mumkin, chunki ular har doim ham o‘rtacha sharoitni to‘liq aks ettirmaydi.

Aniq turdagi yuk vagonlari uchun 1 vagon-kilometr xarajat stavkasi vagonlarni ta’mirlash narxlarini turlicha bo‘lishi, har xil vagonlarni ta’mirlash davrining davomiyligi va xizmat ko‘rsatish muddatining turlicha bo‘lishi natijasida depo va kapital ta’mir xarajatlari qismida korrektirovka qilinadi. Qolgan xarajatlar vagon turiga kam bog‘liq bo‘ladi.

1 vagon-kilometrga to‘g‘ri keladigan aniq turdagi vagonning depo va kapital ta’miri bo‘yicha xarajatlar bevosita hisoblash usuli bilan hisoblanadi.

“Vagon-kilometr” o‘lchoviga kiritiladigan boshqa xarajatlar barcha turdagi vagonlar bo‘yicha o‘rtacha 1 vagon-kilometr uchun aniqlanadi va barcha turdagi vagonlar uchun bir xil qabul qilinadi.

“Vagon-soat” o‘lchovi uchun xarajat stavkasi yaxlit korrektirovka qilinadi. Bu xarajat stavkasi turli yuk va yo‘lovchi vagonlari uchun vagonlarning turli narxlari, shuningdek amortizatsion ajratmalari me’yoridan kelib chiqib, bevosita hisoblash bilan aniqlanadi.

Maxsus manyovr ishining 1 lokomotiv-soati uchun xarajat stavkasi lokomotivlarni kapital va joriy ta’miri, amortizatsiya, ekipirovka, yoqilg‘i (elektr energiya) xarajatlari miqdorining lokomotiv seriyasi va turiga bog‘liq holda turlicha bo‘lishi hisobiga o‘zgaradi. Xarajat stavkasining qolgan qismi lokomotiv seriyasiga bog‘liq emas va barcha seriyalar uchun bir xil qabul qilinadi.

Vagon va lokomotivlarning tonna-kilometr bruttosi temir yo‘l liniyalarining yuk tashish zichligi darajasiga bog‘liq va yo‘llarni joriy saqlash, yo‘lning ustki tuzilishi materiallarini alohida almashtirish, amortizatsiya xarajatlari miqdorini aniqlaydi.

12.2. XARAJATLAR STAVKASINI INDEKSLASH METODIKASI

Yagona xarajatlar stavkasini indekslash temir yo‘l transporti xo‘jaliklari bo‘yicha amalga oshiriladi, buning imkoniyati bo‘lmagan sharoitlarda esa xarajat elementlari bo‘yicha bajariladi.

Yagona xarajatlar stavkasini indekslash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:

– temir yo‘l transporti xo‘jaliklari va xarajat elementlari bo‘yicha tayanch yagona xarajatlar stavkasining tuzilmasi aniqlanadi;

– tayanch xarajatlar stavkasi tuzilmasida ajratib ko‘rsatilgan har bir xo‘jalikning barcha xarajat elementlari bo‘yicha xarajatlarning o‘zgarish indekslari quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

,

bunda – mos ravishda baza va joriy davrlarda i xo‘jaligining j xarajat elementi bo‘yicha xarajatlar miqdori;

– har bir k-yagona xarajat stavkasi bo‘yicha xarajatlarning o‘rtacha o‘zgarish indeksi, quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

,

bunda – k-yagona xarajat stavkasida i xo‘jaligining j xarajat elementi bo‘yicha xarajatlarning tayanch solishtirma ulushi;

–yuk aylanmasining o‘zgarish indeksi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

,

bunda – mos ravishda baza va joriy davrlaridagi yuk aylanmasi;

– har bir yagona xarajat stavkasi uchun quyidagi formula bo‘yicha indekslash koeffitsiyenti topiladi:

;

– k-yagona xarajat stavkasining indeksatsiyalangan miqdori quyidagicha aniqlanadi:

,

bunda – k-yagona xarajat stavkasining tayanch miqdori.

Yuqorida keltirilgan xarajatlar stavkasini indekslash tartibi kvartal hisoboti ma’lumotlaridan foydalanishda qo‘llaniladi. Oylik hisobot ma’lumotlari bo‘yicha alohida xo‘jaliklarning xarajatlari xarajat elementlari bo‘yicha ajratib ko‘rsatilmaydi. Bu holatda yagona xarajatlar stavkasini indekslash tartibi ancha soddalashadi.

12.3. O‘RTACHA TEMIR YO‘L BO‘YICHA TANNARXNING O‘ZGARISH KOEFFITSIYENTLARI USLUBI

Bu uslub ham xarajatlarning o‘lchovlar bilan aloqasiga asoslangan. Bu uslubga muvofiq o‘rtacha temir yo‘l tashish tannarxi yaxlit holda yoki uni ma’lum bir o‘lchovlarga yoxud xarajatlar moddalari bilan bog‘liq bo‘lgan alohida qo‘shiluvchilarga ajratish bilan aniq tashish sharoitlari va ko‘rsatkichlari uchun korrektirovka qilinadi (4.1-jadval).

Buning uchun avval o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha xarajatlarni korrektirovka qilishning o‘rtacha koeffitsiyenti hisoblanadi yoki tashish tannarxini hosil qiluvchi qo‘shiluvchilarning alohida korrektirovka koeffitsiyentlari hisoblanadi. O‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tashish tannarxi yoki alohida uning qo‘shiluvchilarini tegishli koeffitsiyentlarga ko‘paytirib, aniq tashish uchun tannarxni aniqlaydilar:

yoki , (4.25)

bunda – o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tashish tannarxi yoki alohida uning qo‘shiluvchilari;

– o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tashish tannarxi yoki alohida uning qo‘shiluvchilarining o‘zgarish koeffitsiyentlari.

12.1-jadval

Aniq tashishlar tannarxini o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tannarxning o‘zgarish koeffitsiyentlari uslubi bilan hisoblash sxemasi

O‘lchov

O‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tashish tannarxining o‘lchovlar bilan bog‘liq qismi

Tannarx qismining o‘zgarish koeffitsiyenti

Aniq sharoitlar uchun tashish tannarxi

Vagon-kilometr

Vagon-soat

…

…

…

…

Yuk jo‘natmalari soni

Bog‘liq xarajatlar qismidagi tannarx

–

Shartli-doimiy xarajatlar qismidagi tannarx

–

10 tkm tannarxi

–

Tannarxning alohida qo‘shiluvchilari ma’lum bir ko‘rsatkich bilan bog‘liq bo‘lgan har bir ajratilgan guruh xarajatlari miqdorini butun temir yo‘l bo‘yicha ekspluatatsion tonna-kilometrga bo‘lish orqali hosil qilinadi. O‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tannarxning o‘zgarish koeffitsiyenti aniq sharoitlardagi kalkulyatsion o‘lchovning miqdorini tegishli o‘lchovning o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha miqdoriga nisbati sifatida aniqlanadi.

12.4. XARAJATLARNING SOLISHTIRMA ULUSHI USLUBI

Uslub prof. E. V. Mixalsev tomonidan ishlab chiqilgan va o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha xarajatlar (tannarx) orasidan alohida o‘lchovlar yoki moddalar guruhiga to‘g‘ri keluvchi ulushlarni xarajatlarning umumiy miqdoridan (yoki tashish tannarxi) foiz hisobida ajratib olishga asoslangan. Qolgani esa tashish tannarxini bu uslub bilan hisoblash tartibi o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tannarxning o‘zgarish koeffitsiyentlari uslubiga o‘xshash, ya’ni absolyut miqdorlar emas, balki bazis tannarx qo‘shiluvchilarining nisbiy kattaliklari korrektirovka qilinadi:

,

bunda – bazis (o‘rtacha temir yo‘l) tannarxi;

– har bir o‘lchov bo‘yicha xarajatlarning solishtirma ulushi;

– har bir o‘lchov bo‘yicha xarajatlarning o‘zgarish sur’ati;

– xarajatlar o‘zgarishining o‘rtacha sur’ati.

12.5. TA’SIR ETISH KOEFFITSIYENTLAR USLUBI

Uslub ekspluatatsion xarajatlar (tashish tannarxi) va ularga ta’sir etuvchi omillar o‘rtasida bevosita bog‘liqlikni belgilashga asoslangan. Ko‘pincha bu uslub harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish sifat ko‘rsatkichlarining o‘zgarishida tashish tannarxini aniqlash yoki ekspluatatsion xarajatlarning tejalishini aniqlash uchun qo‘llaniladi.

Uslubning asosiy afzalligi shundaki, natijaviy hisob-kitoblarning soddaligi, lekin bunda dastlab ta’sir etish koeffitsiyentlarining o‘zini hisoblashda ancha mehnat qilish talab etiladi.

Ta’sir etish koeffitsiyentlarini xarajatlar stavkasi uslubi yordamida hisoblash uchun alohida har bir ko‘rsatkichga tannarxning bog‘liqligi formulasi keltirilib chiqariladi. Uning asosida ko‘rsatkichning o‘zgarishiga to‘g‘ri yoki teskari proporsional o‘zgaruvchi tannarxning nisbiy miqdori sifatida tashish tannarxiga aniq ko‘rsatkichning ta’sir etish darajasi belgilanadi. Bog‘liqlik formulasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

yoki ,

bunda x – tadqiq qilinayotgan ko‘rsatkich miqdori;

, – tadqiq qilinayotgan ko‘rsatkichning o‘zgarishiga to‘g‘ri yoki teskari proporsional o‘zgaradigan tannarxning nisbiy miqdori.

12.6. YAXLITLANGAN XARAJATLAR STAVKASI USLUBI

Uslub temir yo‘llarning joriy yoki istiqbolli sharoitlarida ekspluatatsion faoliyatni baholash uchun qo‘llaniladi. Buning uchun yagona xarajatlar stavkasi uslubi bilan alohida formulalar bo‘yicha ekspluatatsion ish birligiga, masalan, 1 poyezd-kilometr, 1poyezd-soat, va sh.k.ga to‘g‘ri keluvchi xarajatlar hisoblanadi. Berilgan xarajatlarni (yaxlitlangan xarajat stavkalari) belgilangan ish hajmiga to‘g‘ri keluvchi tegishli o‘lchovlar xarajatlariga ko‘paytirib, aniq sharoitdagi o‘lchov bilan bog‘liq xarajatlar topiladi. Odatda bu uslub bilan faqat bog‘liq xarajatlar aniqlanadi.

Show more...

12-MA’RUZA

XARAJATLAR STAVKASINI KORREKTIROVKA QILISH XUSUSIYATLARI

REJA:

12.1. Xarajatlar stavkasini korrektirovka qilish.

12.2. Xarajatlar stavkasini indekslash metodikasi.

12.3. O‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tannarxning o‘zgarish koeffitsiyentlari uslubi.

12.4. Xarajatlarning solishtirma ulushi uslubi.

Tayanch so`z va iboralar:

yagona xarajatlar stavkasi, xarajat stavkasi, brigada, rekonstruksiya, korrektirovka, vagon va lokomotivlarning tonna-kilometr bruttosi, indeksatsiyalangan miqdor, bazis tannarx.

12.1. XARAJATLAR STAVKASINI KORREKTIROVKA QILISH

Yagona xarajatlar stavkasi o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha yoki “O‘TY” AJ bo‘yicha hisoblanadi, chunki ish hajmi, statistik hisobotning sifat va iqtisodiy ko‘rsatkichlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar faqat shu darajaga tegishli. Bu ko‘rsatkichlar ekspluatatsiya qilishning o‘rtacha sharoitlarini, harakatlanuvchi tarkib parkining tuzilmasi, energiya tashuvchilar narxining darajasi, mehnatga haq to‘lash fondini aks ettiradi.

Yangi texnika, tashkiliy-texnik, rekonstruksiya qilish tadbirlari samaradorligini texnik-iqtisodiy hisoblarida, ish variantlarini taqqoslaganda ekspluatatsiyaning aniq sharoitlarini: harakatlanuvchi tarkib turi, poyezd kategoriyasi, yo‘nalish turi, yo‘lning ustki tuzilishi, tashishni tashkil etish usullari, ish haqi darajasi, energiya tashuvchilar narxi va boshqa omillarni hisobga olish shart.

Bu holatlarda o‘rtacha sharoitlar uchun hisoblangan xarajat stavkalarini qo‘llash mumkin emas, ularni aniq sharoitlar uchun bevosita hisoblash uslubi bilan qaytadan aniqlash lozim yoki o‘rtacha xarajatlar stavkasi miqdorini korrektirovka qilish bilan chegaralanish kerak.

Bevosita hisoblash uslubi har bir xarajat moddalarini o‘zgarish xususiyatlarini hisobga olish imkoniyatini yaratadi, biroq hisob-kitoblar uchun ko‘p vaqtni talab etadi.

Korrektirovka koeffitsiyentlarini turli usullar bilan hisoblash mumkin. Ularni har bir xarajat moddalari uchun aniqlash mumkin, buning uchun xarajat moddalarining umumiy miqdoridan ma’lum bir xarajat stavkasiga tegishli qismini ajratib olish kerak va faqat o‘zgaruvchi xarajat moddalarini korrektirovkasini amalga oshirish lozim.

Korrektirovka koeffitsiyentlari aniq sharoitlar (harakatlanuvchi tarkibning aniq turi, poyezdning aniq kategoriyasi) uchun hisoblangan xarajatlar stavkasini o‘rtacha muvofiq keluvchi xarajat stavkasiga nisbatini tavsiflaydi.

Shuni esda tutish kerakki, korrektirovka koeffitsiyentlarini qo‘llash ba’zi bir xatolikni berishi mumkin, chunki ular har doim ham o‘rtacha sharoitni to‘liq aks ettirmaydi.

Aniq turdagi yuk vagonlari uchun 1 vagon-kilometr xarajat stavkasi vagonlarni ta’mirlash narxlarini turlicha bo‘lishi, har xil vagonlarni ta’mirlash davrining davomiyligi va xizmat ko‘rsatish muddatining turlicha bo‘lishi natijasida depo va kapital ta’mir xarajatlari qismida korrektirovka qilinadi. Qolgan xarajatlar vagon turiga kam bog‘liq bo‘ladi.

1 vagon-kilometrga to‘g‘ri keladigan aniq turdagi vagonning depo va kapital ta’miri bo‘yicha xarajatlar bevosita hisoblash usuli bilan hisoblanadi.

“Vagon-kilometr” o‘lchoviga kiritiladigan boshqa xarajatlar barcha turdagi vagonlar bo‘yicha o‘rtacha 1 vagon-kilometr uchun aniqlanadi va barcha turdagi vagonlar uchun bir xil qabul qilinadi.

“Vagon-soat” o‘lchovi uchun xarajat stavkasi yaxlit korrektirovka qilinadi. Bu xarajat stavkasi turli yuk va yo‘lovchi vagonlari uchun vagonlarning turli narxlari, shuningdek amortizatsion ajratmalari me’yoridan kelib chiqib, bevosita hisoblash bilan aniqlanadi.

Maxsus manyovr ishining 1 lokomotiv-soati uchun xarajat stavkasi lokomotivlarni kapital va joriy ta’miri, amortizatsiya, ekipirovka, yoqilg‘i (elektr energiya) xarajatlari miqdorining lokomotiv seriyasi va turiga bog‘liq holda turlicha bo‘lishi hisobiga o‘zgaradi. Xarajat stavkasining qolgan qismi lokomotiv seriyasiga bog‘liq emas va barcha seriyalar uchun bir xil qabul qilinadi.

Vagon va lokomotivlarning tonna-kilometr bruttosi temir yo‘l liniyalarining yuk tashish zichligi darajasiga bog‘liq va yo‘llarni joriy saqlash, yo‘lning ustki tuzilishi materiallarini alohida almashtirish, amortizatsiya xarajatlari miqdorini aniqlaydi.

12.2. XARAJATLAR STAVKASINI INDEKSLASH METODIKASI

Yagona xarajatlar stavkasini indekslash temir yo‘l transporti xo‘jaliklari bo‘yicha amalga oshiriladi, buning imkoniyati bo‘lmagan sharoitlarda esa xarajat elementlari bo‘yicha bajariladi.

Yagona xarajatlar stavkasini indekslash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:

– temir yo‘l transporti xo‘jaliklari va xarajat elementlari bo‘yicha tayanch yagona xarajatlar stavkasining tuzilmasi aniqlanadi;

– tayanch xarajatlar stavkasi tuzilmasida ajratib ko‘rsatilgan har bir xo‘jalikning barcha xarajat elementlari bo‘yicha xarajatlarning o‘zgarish indekslari quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

,

bunda – mos ravishda baza va joriy davrlarda i xo‘jaligining j xarajat elementi bo‘yicha xarajatlar miqdori;

– har bir k-yagona xarajat stavkasi bo‘yicha xarajatlarning o‘rtacha o‘zgarish indeksi, quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

,

bunda – k-yagona xarajat stavkasida i xo‘jaligining j xarajat elementi bo‘yicha xarajatlarning tayanch solishtirma ulushi;

–yuk aylanmasining o‘zgarish indeksi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

,

bunda – mos ravishda baza va joriy davrlaridagi yuk aylanmasi;

– har bir yagona xarajat stavkasi uchun quyidagi formula bo‘yicha indekslash koeffitsiyenti topiladi:

;

– k-yagona xarajat stavkasining indeksatsiyalangan miqdori quyidagicha aniqlanadi:

,

bunda – k-yagona xarajat stavkasining tayanch miqdori.

Yuqorida keltirilgan xarajatlar stavkasini indekslash tartibi kvartal hisoboti ma’lumotlaridan foydalanishda qo‘llaniladi. Oylik hisobot ma’lumotlari bo‘yicha alohida xo‘jaliklarning xarajatlari xarajat elementlari bo‘yicha ajratib ko‘rsatilmaydi. Bu holatda yagona xarajatlar stavkasini indekslash tartibi ancha soddalashadi.

12.3. O‘RTACHA TEMIR YO‘L BO‘YICHA TANNARXNING O‘ZGARISH KOEFFITSIYENTLARI USLUBI

Bu uslub ham xarajatlarning o‘lchovlar bilan aloqasiga asoslangan. Bu uslubga muvofiq o‘rtacha temir yo‘l tashish tannarxi yaxlit holda yoki uni ma’lum bir o‘lchovlarga yoxud xarajatlar moddalari bilan bog‘liq bo‘lgan alohida qo‘shiluvchilarga ajratish bilan aniq tashish sharoitlari va ko‘rsatkichlari uchun korrektirovka qilinadi (4.1-jadval).

Buning uchun avval o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha xarajatlarni korrektirovka qilishning o‘rtacha koeffitsiyenti hisoblanadi yoki tashish tannarxini hosil qiluvchi qo‘shiluvchilarning alohida korrektirovka koeffitsiyentlari hisoblanadi. O‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tashish tannarxi yoki alohida uning qo‘shiluvchilarini tegishli koeffitsiyentlarga ko‘paytirib, aniq tashish uchun tannarxni aniqlaydilar:

yoki , (4.25)

bunda – o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tashish tannarxi yoki alohida uning qo‘shiluvchilari;

– o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tashish tannarxi yoki alohida uning qo‘shiluvchilarining o‘zgarish koeffitsiyentlari.

12.1-jadval

Aniq tashishlar tannarxini o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tannarxning o‘zgarish koeffitsiyentlari uslubi bilan hisoblash sxemasi

O‘lchov

O‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tashish tannarxining o‘lchovlar bilan bog‘liq qismi

Tannarx qismining o‘zgarish koeffitsiyenti

Aniq sharoitlar uchun tashish tannarxi

Vagon-kilometr

Vagon-soat

…

…

…

…

Yuk jo‘natmalari soni

Bog‘liq xarajatlar qismidagi tannarx

–

Shartli-doimiy xarajatlar qismidagi tannarx

–

10 tkm tannarxi

–

Tannarxning alohida qo‘shiluvchilari ma’lum bir ko‘rsatkich bilan bog‘liq bo‘lgan har bir ajratilgan guruh xarajatlari miqdorini butun temir yo‘l bo‘yicha ekspluatatsion tonna-kilometrga bo‘lish orqali hosil qilinadi. O‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tannarxning o‘zgarish koeffitsiyenti aniq sharoitlardagi kalkulyatsion o‘lchovning miqdorini tegishli o‘lchovning o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha miqdoriga nisbati sifatida aniqlanadi.

12.4. XARAJATLARNING SOLISHTIRMA ULUSHI USLUBI

Uslub prof. E. V. Mixalsev tomonidan ishlab chiqilgan va o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha xarajatlar (tannarx) orasidan alohida o‘lchovlar yoki moddalar guruhiga to‘g‘ri keluvchi ulushlarni xarajatlarning umumiy miqdoridan (yoki tashish tannarxi) foiz hisobida ajratib olishga asoslangan. Qolgani esa tashish tannarxini bu uslub bilan hisoblash tartibi o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tannarxning o‘zgarish koeffitsiyentlari uslubiga o‘xshash, ya’ni absolyut miqdorlar emas, balki bazis tannarx qo‘shiluvchilarining nisbiy kattaliklari korrektirovka qilinadi:

,

bunda – bazis (o‘rtacha temir yo‘l) tannarxi;

– har bir o‘lchov bo‘yicha xarajatlarning solishtirma ulushi;

– har bir o‘lchov bo‘yicha xarajatlarning o‘zgarish sur’ati;

– xarajatlar o‘zgarishining o‘rtacha sur’ati.

12.5. TA’SIR ETISH KOEFFITSIYENTLAR USLUBI

Uslub ekspluatatsion xarajatlar (tashish tannarxi) va ularga ta’sir etuvchi omillar o‘rtasida bevosita bog‘liqlikni belgilashga asoslangan. Ko‘pincha bu uslub harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish sifat ko‘rsatkichlarining o‘zgarishida tashish tannarxini aniqlash yoki ekspluatatsion xarajatlarning tejalishini aniqlash uchun qo‘llaniladi.

Uslubning asosiy afzalligi shundaki, natijaviy hisob-kitoblarning soddaligi, lekin bunda dastlab ta’sir etish koeffitsiyentlarining o‘zini hisoblashda ancha mehnat qilish talab etiladi.

Ta’sir etish koeffitsiyentlarini xarajatlar stavkasi uslubi yordamida hisoblash uchun alohida har bir ko‘rsatkichga tannarxning bog‘liqligi formulasi keltirilib chiqariladi. Uning asosida ko‘rsatkichning o‘zgarishiga to‘g‘ri yoki teskari proporsional o‘zgaruvchi tannarxning nisbiy miqdori sifatida tashish tannarxiga aniq ko‘rsatkichning ta’sir etish darajasi belgilanadi. Bog‘liqlik formulasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

yoki ,

bunda x – tadqiq qilinayotgan ko‘rsatkich miqdori;

, – tadqiq qilinayotgan ko‘rsatkichning o‘zgarishiga to‘g‘ri yoki teskari proporsional o‘zgaradigan tannarxning nisbiy miqdori.

12.6. YAXLITLANGAN XARAJATLAR STAVKASI USLUBI

Uslub temir yo‘llarning joriy yoki istiqbolli sharoitlarida ekspluatatsion faoliyatni baholash uchun qo‘llaniladi. Buning uchun yagona xarajatlar stavkasi uslubi bilan alohida formulalar bo‘yicha ekspluatatsion ish birligiga, masalan, 1 poyezd-kilometr, 1poyezd-soat, va sh.k.ga to‘g‘ri keluvchi xarajatlar hisoblanadi. Berilgan xarajatlarni (yaxlitlangan xarajat stavkalari) belgilangan ish hajmiga to‘g‘ri keluvchi tegishli o‘lchovlar xarajatlariga ko‘paytirib, aniq sharoitdagi o‘lchov bilan bog‘liq xarajatlar topiladi. Odatda bu uslub bilan faqat bog‘liq xarajatlar aniqlanadi.

МАВЗУ. ХАРАЖАТЛАР СТАВКАСИ УСЛУБИ БИЛАН ЮК ВА ЙЎЛОВЧИ ТАШИШ ТАННАРХИНИ АНИҚЛАШ

13-MA’RUZA

XARAJATLAR STAVKASI USLUBI BILAN YUK VA YO’LOVCHI TASHISH TANNARXINI ANIQLASH

Reja:

13.1.Yukli xarajatda kalkulyatsion o’lchovlarni hisoblash uslubi

13.2. Xarajatlarni hisoblash tartibi

13.3. Yo’lovchi tashish tannarxini xarajatlar stavkasi uslubi bilan hisoblash

Tayanch so`z va iboralar:

Ekspluatatsion t-km, tarif t-km, kalkulatsion o’lchovlar, vagonlarni bosib o’tgan masofasi, vagonlarni bosib o’tgan masofasi, lokomotiv-soat, xarajat stavkasi

13.1. YUKLI XARAJATDA KALKULYATSION O’LCHOVLARNI HISOBLASH USLUBI

Odatda yuk tashish tashish tannarxni ekspluatatsion t-km.ga hisoblanadi. Tarif tkm tannarxini hosil qilish uchun ekpluatatsion tkm tannarxini ular orasidagi nisbatiga koeffitsientiga ko’paytiriladi.

Kalkul’yatsion o’lchovlarni hisoblashda xarajatlarni 1000 tkmga hisoblash maqsadga muvofiqdir:

1) Vagon-km

bu erda - yuklangan vagonning dinamik yuklamasi, t/vag;

- bo’sh vagonlarning yuklangan vagonlarga nisbatan bosib o’tgan masofasi, %.

2) Vagon –soat

bu erda Sb – vagonning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasi, km.

3) Poezd brigalarining brigada – soati faqatgina terma va qisman ho’jalik poezdlari uchun hisoblandi.

Avval poezd-km NS hisoblandi, so’ngra esa ular terma poezdlarning uchastka tezligiga bo’linadi va poezdlarni qabul qilish va topshirish uchun konduktorlar sarflaydigan qo’shimcha vaqtni hisobga oluvchi koeffitsientga K1 ko’paytiriladi.

a) Agar qabul qilish – jo’natish yo’lovchilarning uzunligi poezdning brutto og’irligini chegaralamasa:

b) Agar poezdning brutto og’irligi stantsiya yo’llarining uzunligi bilan chegaralansa, unda poezd-km quyidagicha aniqlandi:

bu erda m – poezd tarkibi, vag.

Barcha holatlarda poezd brigadalarining brigada-soati quyidagiga teng bo’ladi:

4) Lokomotivmotiv-km:

bu erda - poezd lokomotivmotivlari ularning poezd boshida bosib o’tgan masofasiga nisbatan yordamchi bosib o’tgan masofasi, %.

5) Lokomotivmotiv – soat.

Lokomotivmotiv – soatni hisoblash uchun oldin lokomotivlarning chiziqli bosib o’tgan masofasi aniqlanadi. Buning uchun poezd-km poezd lokomotivmotivlarining chiziqli yordamchi bosib o’tgan masofasini ularning poezd boshida bo’lib bosib o’tgan masofasiga nisbati foizini hisobga oluvchi koeffitsientga ortiriladi:

So’ngra lokomotiv-km lokomotivmotivning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasiga bo’linadi va 24ga ko’paytiriladi.

6) Lokomotivmotiv brigadalarining brigada soati (:

bu erda - lokomotivmotivlarning chiziqli bosib o’tgan masofasi, lok-km;

K2 –lokomotivmotiv brigadalarining asosiy depo va aylanma punktda sarflaydigan qo’shimcha vaqtni hisoga oluvchi koeffitsienti;.

7) Vagon va lokomotivmotivlarning tkm bruttosi

Ular vagonlarning tkm bruttosi lokomotivmotivlarning tkm bruttosiga qo’shilib aniqlandi. Vagonlarning tkm bruttosini hisoblash tartibi poezd-km ( hisobotida ko’rsatilgan edi.

Lokomotivmotivlarning tkm bruttosi lokomotivmotiv og’irligini Pl lokomotivmotivning chiziqli bosib o’tgan masofasiga ∑nS ko’paytirilib hisoblandi

8) Elektroenergiya va yoqilg’i xarajati (Ae.t.)

Eletrovozlar bilan tashishda elektroenergiya yoki teplovozlar bilan tashishda shartli yoqilg’i harakati echiladigan vazifalar harakteriga bog’liq holda turli usullar bilan hisoblanadi.

Yuk jo’natmalari soni.

9) Jo’natilgan yuklar tonnasini P bitta jo’natmasini og’irligiga bo’lib aniqlanadi.

10000 tkm.ga to’g’ri keluvchi jo’natilgan yuk tonnasining miqdori 1000ni yuk tashish masofasiga (l) bo’lib va natijani berilgan temir yo’ldan jo’natilgan yuklar ulushini hisobga oluvchi koeffitsientga ko’paytirib aniqlanadi.

10) Manevr lokomotivmotiv-soati:

bu erda - 1000 vag-km uchun manevr lokomotivmotivlar lokomotivmotiv-soat sarfi.

13.2. XARAJATLARNI HISOBLASH TARTIBI

Xarajatlarni hisoblashda bir qator kalkulatsion o’lchovlarning xarajatlari hisoblanadi va ularning umumiy miqdori quyidagi jadval ko’rinishida aks ettiriladi (13.2.1-jadv.)

13.2.1-jadval

Xarajatlarni hisoblash tartibi

№№

Kalkulyatsion o’lchov

Xarajat stavkasi, so’m

O’lchov xarajati

Xarajatlar, so’m

1

2

3

4

5

1

Vagon-km

3 ust*4 ust

2

Vagon-soat

3

Poezd brigada brigada-soat

4

Elektrovoz-km (teplovoz.km)

5

Elektrovoz-soat (templovoz-soat)

6

Lokomotiv brig.brigada-soati

7

Vagon va lokomotivmotivlarning tkm bruttosi

8

Elektroenergiya xarajati, kVt-soat

9

Yuk jo’natmasi soni

10

Manevr lok-soati

11

Jami xarajatga bog’liq xarajatlar

12

Shartli-doimiy xarajatlar

13

Hami xarajatlar

Yo’lovchilar tashish tannarxini xarajatlar stavkasi uslubi bilan hisoblash.

Yo’lovchi tashish tannarxini hisoblash uslubi yuk tashish tannarxini hisoblash uslubiga o’hshash. Biroq, 1000 yo’l-km uchun o’lchovlar xarajatini hisoblash formulalarida bir qator farqlanishlar bor, shuningdek yo’lovchi harakatida yagona xarajatlar stavkasi miqdori turlicha 1000 yo’l-km uchun kal’kulyatsion o’lchovlar quyidagicha aniqlanadi:

1) Vagon-km:

bu erda Pn – vagon sig’imi, kishi.

Yo’lovchi parkidagi vagonlarning vagon-soati vagon-kmni vagonning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasiga bo’linadi va sutkadagi soat miqdoriga ko’paytiriladi:

Ba’zi masalalarni echishda bu o’lchovni harakatdagi vagon-soatga asosiy depo va aylanma depoda turish vaqti bo’yicha vagon-soatga qo’shib hisobot maqsadga muvofiq

bu erda Vm – yo’lovchi poezdlarning harakatining marshrut tezligi, km/s;

t0 – yo’lovchi vagonlarning asosiy va aylanma punktda turish vaqti, soat.

2) Lokomotiv-km:

3) Poezd-km:

bu erda m – yo’lovchi poezdining tarkibi, vag.

4) Lok-soat:

bu erda - lokomotivmotivlarning chiziqli bosib o’tgan masofasi:

bu erda vuch – yo’lovchi poezdlar harakatining uchastka tezligi.

5) Vagonlar va lokomotivmotivlarning tonna-km bruttosi.

Vagonlarning tkm bruttosi vag-kmni yo’lovchi vagonning brutto og’irligiga ko’patirib hisoblanadi. Yo’lovchi vagonning brutto og’irligi yo’lovchi vagonning tara og’irligiga vagondagi yo’lovchilar massasiga qo’shib hisoblanadi. Bunda bitta yo’lovchi qo’l bagaji bilan og’irligi 0,1t.ga teng deb qabul qilinadi. Lokomotivmotivlarning tkm bruttosi lokomotivmotivning o’rtacha og’irligini lokomotivmotivlarning chiziqli bosib o’tgan masofasiga ko’paytirib aniqlandi

6) Manevr teplovoz-soati barqaror (stabil) tashish hajmida 1000 poezd-km. uchun belgilangan manevr teplovoz-soat xarajati me’yorrini bajarilgan tashish hajmi uchun poezd-km xarajatiga ko’paytirib hisoblandi:

Yo’lovchi harakatida ish hajmining o’zgarishi bilan manevr teplovoz-soati xarajati juda sekin o’zgaradi.

Tahminan manevr teplovoz-soatlar o’zgarish 60%ni tashkil etadi. Yo’lovchilar xarajatidagi manevr lokomotivmotiv-soatining o’zgaradigan qismi vagon-km va poezd-kmga bog’liq. Yaqinlashtirilgan hisoblarda, hisoblash ishlarini kamaytirish uchun manevr ishining o’zgaradigan qismini bitta “poezd-km” o’lchovi bilan bog’lash maqsadga muvofiq.

7) Jo’natilgan yo’lovchi soni yo’l-km miqdorini bitta yo’lovchining safarining o’rtacha masofasiga bo’lib aniqlanadi

Masalan: qurilayotgan temir yo’lda yo’lovchi xarajati lokomotivmotivlarning manevr ishi hajmi 60*103 lok-soatni tashkil etadi. Manevr lok-soatlarining o’zgarmay qoladigan qismi:

60*103*0,34=20,4*103 manevr lok-soatlarning.

Bu qismini yo’lovchi-km o’lchoviga kiritamiz, uning miqdori 10200 mln. Demak, manevr tepl-soati 1000 yo’l-km uchun bajarilgan poezd-km miqdoridan o’zgarmaydigan qismidagi xarajatlari quyidagiga teng bo’ladi:

20,4*103/103*10200*106=0,002

1000 poezd-km uchun manevr tepl-soatining o’zgaradigan qismi:

60*103*0,66*1000:18006*103=2,199

Bajarilgan ish hajmiga bog’liq holda manevr tepl-soati xarajati:

Misol

1) Yo’lovchi vagon sig’imi 32 kishi;

2) Marshrut tezligi 51km/s;

3) Vagonlarning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasi Sb=590km;

4) Yo’lovchi poezd tarkibi m=17;

5) Lokomotivmotivlarning poezd boshida bosib o’tgan masofasiga nisbatan lokomotivmotivlar yordamchi masofasi %da = 5,5;

6) Lokomotivmotivlarni chiziqli masofasi = 1,5%;

7) Lokomotivmotivlarning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasi Sl = 450 km;

8) Lokomotivmotiv brigadalarining qo’shimcha ish vaqtini hisobga oluvchi koeffitsient K2 = 1,6;

9) O’rtacha uchastka tezligi - vuch = 54km/s;

10) Lokomotivmotivning o’rtacha og’riligi Pl = 126;

11) Yo’lovchi vagonlarning brutto og’irligi qm = 54,8 t;

12) Vagonlarning tkm bruttosi Plbr.v. = 1700;

13) Yo’lovchilar safarining o’rtacha masofasi lp=600;

1000 yo’lovchi-km uchun kal’kulyatsion o’lchovlarni hisoblash:

- Vag-km – 1000/32=31,2;

- Vag-soat – 31,2*24: 590=1,3;

- Harakatdagi vag-soat – 31,2:51=0,61;

- Poezd-km – 31,2:17=1,84;

- El-km – 1,84*1,055=1,94;

- Lokomotivmotivlarning chiziqli masofasi (el-km) – 1,84*1,015=1,87;

- El-soat – 1,87*24: 450=0,0997;

- El-z-bigadalarining el-soati – 1,87*1,6:54=0,055;

- Vagon va lokomotivmotivlarning tkm bruttosi – 31,2 (51,3+0,1*32)+126*1,87=1936;

- Elektrenergiya xarajatlari – 140*1700/10000=23,8kBt-s;

- 140-10000 tkm brutto uchun elect energiya xarajati, kVt,s;

- Manevr tepl-soati – 0,002+2,199*1,84/1000=0,00602;

- Jo’natilgan yo’lovchilar soni – 1000/600=1,7;

Show more...

13-MA’RUZA

XARAJATLAR STAVKASI USLUBI BILAN YUK VA YO’LOVCHI TASHISH TANNARXINI ANIQLASH

Reja:

13.1.Yukli xarajatda kalkulyatsion o’lchovlarni hisoblash uslubi

13.2. Xarajatlarni hisoblash tartibi

13.3. Yo’lovchi tashish tannarxini xarajatlar stavkasi uslubi bilan hisoblash

Tayanch so`z va iboralar:

Ekspluatatsion t-km, tarif t-km, kalkulatsion o’lchovlar, vagonlarni bosib o’tgan masofasi, vagonlarni bosib o’tgan masofasi, lokomotiv-soat, xarajat stavkasi

13.1. YUKLI XARAJATDA KALKULYATSION O’LCHOVLARNI HISOBLASH USLUBI

Odatda yuk tashish tashish tannarxni ekspluatatsion t-km.ga hisoblanadi. Tarif tkm tannarxini hosil qilish uchun ekpluatatsion tkm tannarxini ular orasidagi nisbatiga koeffitsientiga ko’paytiriladi.

Kalkul’yatsion o’lchovlarni hisoblashda xarajatlarni 1000 tkmga hisoblash maqsadga muvofiqdir:

1) Vagon-km

bu erda - yuklangan vagonning dinamik yuklamasi, t/vag;

- bo’sh vagonlarning yuklangan vagonlarga nisbatan bosib o’tgan masofasi, %.

2) Vagon –soat

bu erda Sb – vagonning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasi, km.

3) Poezd brigalarining brigada – soati faqatgina terma va qisman ho’jalik poezdlari uchun hisoblandi.

Avval poezd-km NS hisoblandi, so’ngra esa ular terma poezdlarning uchastka tezligiga bo’linadi va poezdlarni qabul qilish va topshirish uchun konduktorlar sarflaydigan qo’shimcha vaqtni hisobga oluvchi koeffitsientga K1 ko’paytiriladi.

a) Agar qabul qilish – jo’natish yo’lovchilarning uzunligi poezdning brutto og’irligini chegaralamasa:

b) Agar poezdning brutto og’irligi stantsiya yo’llarining uzunligi bilan chegaralansa, unda poezd-km quyidagicha aniqlandi:

bu erda m – poezd tarkibi, vag.

Barcha holatlarda poezd brigadalarining brigada-soati quyidagiga teng bo’ladi:

4) Lokomotivmotiv-km:

bu erda - poezd lokomotivmotivlari ularning poezd boshida bosib o’tgan masofasiga nisbatan yordamchi bosib o’tgan masofasi, %.

5) Lokomotivmotiv – soat.

Lokomotivmotiv – soatni hisoblash uchun oldin lokomotivlarning chiziqli bosib o’tgan masofasi aniqlanadi. Buning uchun poezd-km poezd lokomotivmotivlarining chiziqli yordamchi bosib o’tgan masofasini ularning poezd boshida bo’lib bosib o’tgan masofasiga nisbati foizini hisobga oluvchi koeffitsientga ortiriladi:

So’ngra lokomotiv-km lokomotivmotivning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasiga bo’linadi va 24ga ko’paytiriladi.

6) Lokomotivmotiv brigadalarining brigada soati (:

bu erda - lokomotivmotivlarning chiziqli bosib o’tgan masofasi, lok-km;

K2 –lokomotivmotiv brigadalarining asosiy depo va aylanma punktda sarflaydigan qo’shimcha vaqtni hisoga oluvchi koeffitsienti;.

7) Vagon va lokomotivmotivlarning tkm bruttosi

Ular vagonlarning tkm bruttosi lokomotivmotivlarning tkm bruttosiga qo’shilib aniqlandi. Vagonlarning tkm bruttosini hisoblash tartibi poezd-km ( hisobotida ko’rsatilgan edi.

Lokomotivmotivlarning tkm bruttosi lokomotivmotiv og’irligini Pl lokomotivmotivning chiziqli bosib o’tgan masofasiga ∑nS ko’paytirilib hisoblandi

8) Elektroenergiya va yoqilg’i xarajati (Ae.t.)

Eletrovozlar bilan tashishda elektroenergiya yoki teplovozlar bilan tashishda shartli yoqilg’i harakati echiladigan vazifalar harakteriga bog’liq holda turli usullar bilan hisoblanadi.

Yuk jo’natmalari soni.

9) Jo’natilgan yuklar tonnasini P bitta jo’natmasini og’irligiga bo’lib aniqlanadi.

10000 tkm.ga to’g’ri keluvchi jo’natilgan yuk tonnasining miqdori 1000ni yuk tashish masofasiga (l) bo’lib va natijani berilgan temir yo’ldan jo’natilgan yuklar ulushini hisobga oluvchi koeffitsientga ko’paytirib aniqlanadi.

10) Manevr lokomotivmotiv-soati:

bu erda - 1000 vag-km uchun manevr lokomotivmotivlar lokomotivmotiv-soat sarfi.

13.2. XARAJATLARNI HISOBLASH TARTIBI

Xarajatlarni hisoblashda bir qator kalkulatsion o’lchovlarning xarajatlari hisoblanadi va ularning umumiy miqdori quyidagi jadval ko’rinishida aks ettiriladi (13.2.1-jadv.)

13.2.1-jadval

Xarajatlarni hisoblash tartibi

№№

Kalkulyatsion o’lchov

Xarajat stavkasi, so’m

O’lchov xarajati

Xarajatlar, so’m

1

2

3

4

5

1

Vagon-km

3 ust*4 ust

2

Vagon-soat

3

Poezd brigada brigada-soat

4

Elektrovoz-km (teplovoz.km)

5

Elektrovoz-soat (templovoz-soat)

6

Lokomotiv brig.brigada-soati

7

Vagon va lokomotivmotivlarning tkm bruttosi

8

Elektroenergiya xarajati, kVt-soat

9

Yuk jo’natmasi soni

10

Manevr lok-soati

11

Jami xarajatga bog’liq xarajatlar

12

Shartli-doimiy xarajatlar

13

Hami xarajatlar

Yo’lovchilar tashish tannarxini xarajatlar stavkasi uslubi bilan hisoblash.

Yo’lovchi tashish tannarxini hisoblash uslubi yuk tashish tannarxini hisoblash uslubiga o’hshash. Biroq, 1000 yo’l-km uchun o’lchovlar xarajatini hisoblash formulalarida bir qator farqlanishlar bor, shuningdek yo’lovchi harakatida yagona xarajatlar stavkasi miqdori turlicha 1000 yo’l-km uchun kal’kulyatsion o’lchovlar quyidagicha aniqlanadi:

1) Vagon-km:

bu erda Pn – vagon sig’imi, kishi.

Yo’lovchi parkidagi vagonlarning vagon-soati vagon-kmni vagonning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasiga bo’linadi va sutkadagi soat miqdoriga ko’paytiriladi:

Ba’zi masalalarni echishda bu o’lchovni harakatdagi vagon-soatga asosiy depo va aylanma depoda turish vaqti bo’yicha vagon-soatga qo’shib hisobot maqsadga muvofiq

bu erda Vm – yo’lovchi poezdlarning harakatining marshrut tezligi, km/s;

t0 – yo’lovchi vagonlarning asosiy va aylanma punktda turish vaqti, soat.

2) Lokomotiv-km:

3) Poezd-km:

bu erda m – yo’lovchi poezdining tarkibi, vag.

4) Lok-soat:

bu erda - lokomotivmotivlarning chiziqli bosib o’tgan masofasi:

bu erda vuch – yo’lovchi poezdlar harakatining uchastka tezligi.

5) Vagonlar va lokomotivmotivlarning tonna-km bruttosi.

Vagonlarning tkm bruttosi vag-kmni yo’lovchi vagonning brutto og’irligiga ko’patirib hisoblanadi. Yo’lovchi vagonning brutto og’irligi yo’lovchi vagonning tara og’irligiga vagondagi yo’lovchilar massasiga qo’shib hisoblanadi. Bunda bitta yo’lovchi qo’l bagaji bilan og’irligi 0,1t.ga teng deb qabul qilinadi. Lokomotivmotivlarning tkm bruttosi lokomotivmotivning o’rtacha og’irligini lokomotivmotivlarning chiziqli bosib o’tgan masofasiga ko’paytirib aniqlandi

6) Manevr teplovoz-soati barqaror (stabil) tashish hajmida 1000 poezd-km. uchun belgilangan manevr teplovoz-soat xarajati me’yorrini bajarilgan tashish hajmi uchun poezd-km xarajatiga ko’paytirib hisoblandi:

Yo’lovchi harakatida ish hajmining o’zgarishi bilan manevr teplovoz-soati xarajati juda sekin o’zgaradi.

Tahminan manevr teplovoz-soatlar o’zgarish 60%ni tashkil etadi. Yo’lovchilar xarajatidagi manevr lokomotivmotiv-soatining o’zgaradigan qismi vagon-km va poezd-kmga bog’liq. Yaqinlashtirilgan hisoblarda, hisoblash ishlarini kamaytirish uchun manevr ishining o’zgaradigan qismini bitta “poezd-km” o’lchovi bilan bog’lash maqsadga muvofiq.

7) Jo’natilgan yo’lovchi soni yo’l-km miqdorini bitta yo’lovchining safarining o’rtacha masofasiga bo’lib aniqlanadi

Masalan: qurilayotgan temir yo’lda yo’lovchi xarajati lokomotivmotivlarning manevr ishi hajmi 60*103 lok-soatni tashkil etadi. Manevr lok-soatlarining o’zgarmay qoladigan qismi:

60*103*0,34=20,4*103 manevr lok-soatlarning.

Bu qismini yo’lovchi-km o’lchoviga kiritamiz, uning miqdori 10200 mln. Demak, manevr tepl-soati 1000 yo’l-km uchun bajarilgan poezd-km miqdoridan o’zgarmaydigan qismidagi xarajatlari quyidagiga teng bo’ladi:

20,4*103/103*10200*106=0,002

1000 poezd-km uchun manevr tepl-soatining o’zgaradigan qismi:

60*103*0,66*1000:18006*103=2,199

Bajarilgan ish hajmiga bog’liq holda manevr tepl-soati xarajati:

Misol

1) Yo’lovchi vagon sig’imi 32 kishi;

2) Marshrut tezligi 51km/s;

3) Vagonlarning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasi Sb=590km;

4) Yo’lovchi poezd tarkibi m=17;

5) Lokomotivmotivlarning poezd boshida bosib o’tgan masofasiga nisbatan lokomotivmotivlar yordamchi masofasi %da = 5,5;

6) Lokomotivmotivlarni chiziqli masofasi = 1,5%;

7) Lokomotivmotivlarning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasi Sl = 450 km;

8) Lokomotivmotiv brigadalarining qo’shimcha ish vaqtini hisobga oluvchi koeffitsient K2 = 1,6;

9) O’rtacha uchastka tezligi - vuch = 54km/s;

10) Lokomotivmotivning o’rtacha og’riligi Pl = 126;

11) Yo’lovchi vagonlarning brutto og’irligi qm = 54,8 t;

12) Vagonlarning tkm bruttosi Plbr.v. = 1700;

13) Yo’lovchilar safarining o’rtacha masofasi lp=600;

1000 yo’lovchi-km uchun kal’kulyatsion o’lchovlarni hisoblash:

- Vag-km – 1000/32=31,2;

- Vag-soat – 31,2*24: 590=1,3;

- Harakatdagi vag-soat – 31,2:51=0,61;

- Poezd-km – 31,2:17=1,84;

- El-km – 1,84*1,055=1,94;

- Lokomotivmotivlarning chiziqli masofasi (el-km) – 1,84*1,015=1,87;

- El-soat – 1,87*24: 450=0,0997;

- El-z-bigadalarining el-soati – 1,87*1,6:54=0,055;

- Vagon va lokomotivmotivlarning tkm bruttosi – 31,2 (51,3+0,1*32)+126*1,87=1936;

- Elektrenergiya xarajatlari – 140*1700/10000=23,8kBt-s;

- 140-10000 tkm brutto uchun elect energiya xarajati, kVt,s;

- Manevr tepl-soati – 0,002+2,199*1,84/1000=0,00602;

- Jo’natilgan yo’lovchilar soni – 1000/600=1,7;

МАВЗУ. АНИҚ ШАРОИТЛАРДА ТАШИШ ТАННАРХИНИ ҲИСОБЛАШ ВА ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ УСЛУБЛАРИ

14- MA’RUZA

ANIQ SHAROITLARDA YUK VA YO’LOVCHI TASHISH TANNARXINI HISOBLASH VA TAHLIL QILISH USLUBLARI

Reja:

14.1. Xarajatlar nomenklaturasining alohida moddalari bo‘yicha ekspluatatsion xarajatlarni hisoblash uslubi (bevosita hisoblash uslubi)

14.2. Yagona xarajatlar stavkasi uslubi

Tayanch so`z va iboralar:

Rasmiy kalkulyatsiya, texnik-iqtisodiy hisoblar, yagona xarajatlar stavkasi, xarajat stavkasi, brigada, rekonstruksiya

14.1. XARAJATLAR NOMENKLATURASINING ALOHIDA MODDALARI BO‘YICHA EKSPLUATATSION XARAJATLARNI HISOBLASH USLUBI (BEVOSITA HISOBLASH USLUBI)

Rasmiy kalkulyatsiya yuk va yo‘lovchilar tashish tannarxining o‘rtacha miqdorini hisoblash bilan cheklanadi. Shu bilan birga temir yo‘l transporti ishining ko‘plab amaliy vazifalarini yechish uchun aniq sharoitlarda: temir yo‘lning alohida yo‘nalishlari va uchastkalarida; yukli va bo‘sh yo‘nalishlarida; turli kategoriyadagi poyezdlar va turli vagonlarda; alohida yuk turlari bo‘yicha; bir xil bo‘lmagan masofada; turli xil texnik qurollanganlik darajasida va boshq. yuk va yo‘lovchilar tashish tannarxining miqdori haqida ma’lumotlar zarur.

Tashish tannarxi kalkulyatsiyasining bir qancha uslublari mavjud:

1) bevosita hisoblash (xarajatlar nomenklaturasining alohida moddalari bo‘yicha);

2) yagona xarajatlar stavkasi uslubi;

3) o‘rtacha temir yo‘l tannarxini o‘zgarish koeffitsyientlari uslubi

4) xarajatlarning solishtirma ulushi uslubi;

5) ta’sir etish koeffitsiyentlari uslubi;

6)yaxlitlangan xarajatlar stavkasi uslubi [8].

Hisoblash uslublari E. V. Mixalsev, V. N. Orlov, A. S. Chudov va boshqa iqtisodchi-olimlar tomonidan ishlab chiqilgan.

Tannarxni hisoblashning barcha uslublari temir yo‘l xarajatlarini ishning turli ko‘rsatkichlari yoki alohida ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish uchun sarflanadigan vaqtga bog‘liqligiga asoslangan[1].

Bevosita hisoblash uslubi bog‘liq xarajatlar qismida alohida moddalar yoki moddalar guruhini temir yo‘l transporti ishining o‘lchovlari bilan bog‘liqligiga asoslangan. Bunda bevosita hisoblash uslubida o‘lchovlar soni chegaralanmaydi, bu esa aniq sharoitlarda xarajatlarning o‘zgarishini aniq aks ettirish imkonini beradi, lekin hisoblash ishlari hajmini katta miqdorda oshishiga olib keladi. Bu uslubda alohida moddalarning xarajatlarini bog‘liq va shartli-doimiy xarajatlarga bo‘lmasdan, ularni to‘liq miqdori bo‘yicha hisobga olinadi.

Nomenklaturaning alohida moddalari bo‘yicha hisoblash uslubi bilan aniq tashish tannarxini (S) aniqlash quyidagi formula bilan ifodalanadi:

, so‘m /10 t-km,

bunda – aniq tashish hajmiga (ΣPl) to‘g‘ri keluvchi tegishli xarajatlar moddalari.

miqdori mos ravishda har bir xarajat moddalari bo‘yicha quyidagi tartibda aniqlanadi.

1. Berilgan modda xarajatlarining o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha miqdori qayd qilinadi – .

2. Hisobotlar bo‘yicha berilgan modda xarajatlarining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘lchovning o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha miqdori aniqlanadi – I.

3. Bu o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlar miqdori aniqlanadi:

4. Belgilangan aniq tashish hajmi uchun o‘lchov miqdori hisoblanadi – .

5. Berilgan modda bo‘yicha aniq tashishga to‘g‘ri keluvchi xarajatlarning ma’lum bir qismi aniqlanadi:

.

Barcha moddalar bo‘yicha hisoblar xuddi shunday olib boriladi.

Tannarxni bevosita hisoblash uslubi aniq uslub bo‘lib xizmat qiladi, ammo katta hajmda hisoblash ishlarini talab etadi. Shuning uchun uni tashishning aniq sharoitida ko‘p sonli bo‘lmagan xarajatlar moddalari o‘zgarganda qo‘llash maqsadga muvofiq.

14.2. YAGONA XARAJATLAR STAVKASI USLUBI

Bu uslub sodda va shuning uchun Rasmiy kalkulyatsiya texnik-iqtisodiy hisoblarda keng foydalaniladi. U kalkulyatsion (hisobiy) o‘lchovlarning o‘ziga xos tizimi va yagona xarajatlar stavkasini qo‘llashga aoslanadi. Yagona xarajatlar stavkasi – bu kalkulyatsion o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan bog‘liq xarajatlar miqdoridir.

Yagona xarajatlar stavkasi uslubida hisoblarni qisqartirish uchun bog‘liq xarajatlarning o‘zgarishi bog‘lanadigan kalkulyatsion o‘lchovlarning soni cheklanadi. Mavjud va yangidan loyihalanayotgan liniyalarda tashish tannarxini hisoblashda kalkulyatsion o‘lchovlar tizimi turlicha bo‘ladi, shuningdek u tashish turlari, tortuv turlari va tahlil turlari (joriy va istiqbolli) bo‘yicha ham farqlanadi. Yagona xarajatlar stavkasi uslubi bilan tannarxni hisoblash tartibi quyidagicha.

1. O‘lchovlar ro‘yxati aniqlanadi, ularning o‘zgarishi bilan bog‘liq xarajatlarning o‘zgarishi muvofiqlashtiriladi.

2. Nomenklatura moddalari bo‘yicha (ba’zi holatlarda xarajat elementlari bo‘yicha) tegishli o‘lchovlar bilan bog‘langan o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha bog‘liq xarajatlar guruhlanadi va qo‘shiladi.

3. Kalkulyatsion o‘lchovlarga kiritilgan o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha bog‘liq xarajatlarni tegishli o‘lchov miqdoriga bo‘lish orqali har bir kalkulyatsion o‘lchov bo‘yicha yagona xarajat stavkasi aniqlanadi.

4. Formulalar bo‘yicha 1000 ekspluatatsion tonna-kilometr yoki 1000 yo‘lovchi-kilometrga teng deb qabul qilingan ish hajmi uchun tashishning aniq sharoitlarida kalkulyatsion o‘lchovlarning xarajati hisoblanadi.

5. O‘lchovlarning berilgan xarajatlarini o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tegishli xarajat stavkalariga ko‘paytirib, 1000 tonna-kilometr yoki 1000 yo‘lovchi-kilometrga to‘g‘ri keluvchi ish hajmiga bog‘liq xarajatlar aniqlanadi.

6. Bog‘liq xarajatlarga shartli-doimiy xarajatlar qo‘shiladi. Bu xarajatlar vazifaning turiga bog‘liq holda bog‘liq xarajatlardan foiz hisobida yoki tashish birligi uchun belgilab qo‘yilgan kattalik, yoki ma’lum bir o‘lchov xarajati (masalan, poyezd ishi birligiga to‘g‘ri keladigan lokomotivlarning poyezd boshida va yakka holda yo‘l yurgandagi lokomotiv-kilometri) bo‘yicha hisoblanadi.

7. Xarajatlarni qo‘shish orqali ( 1000 tonna-kilometr yoki na 1000 yo‘lovchi-kilometr uchun) xarajatlarning to‘liq miqdori aniqlanadi, so‘ngra esa 10 ekspluatatsion tonna-kilometr yoki 10 yo‘lovchi-kilometr tashish tannarxi hisoblanadi.

Bog‘liq xarajatlar bog‘lanadigan kalkulyatsion o‘lchovlarning jamlanmasi o‘lchovlar tizimi deb aytiladi.

Ekspluatatsiya qilinadigan temir yo‘llarda yuk va yo‘lovchi tashish tannarxini aniqlashda bu tizimga 10 ta o‘lchov kiradi, ammo aniq texnik-iqtisodiy masalalarni yechishda kalkulyatsion o‘lchovlarning soni ko‘p yoki kam bo‘lishi mumkin.

Kalkulyatsion o‘lchovlar tizimi texnologik jarayonning barcha elementlarini aks ettiradi:

– harakat va tortuv turlari bo‘yicha vagon, lokomotiv, poyezdlarning bosib o‘tadigan masofasi;

– ishni bajarishga sarflangan vaqt, harakatlanuvchi tarkibning turib qolishi;

– lokomotivlar, poyezdlarga xizmat ko‘rsatishda brigadaning ishi;

– yuklarni qabul qilish va jo‘natish, yuk vagonlarini tashishga tayyorlash;

– vokzal va poyezdlarda yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish.

Kalkulyatsion o‘lchovlarni tanlash va ular bilan aloqani belgilash katta ahamiyatga ega, bunga hisob natijalarini aniqligi va ishonchliligi bog‘liq bo‘ladi. Biroq bu murakkab va ko‘p mehnatni talab etadigan ish, chunki temir yo‘l transportida ishlab chiqarish jarayoni ko‘p rejali va turli xil hisoblanadi va shuning uchun xarajatlarni o‘lchovlar bilan aloqasining ko‘p variantli xarakteri mavjud.

Yuk tashish tannarxini hisoblash jarayonida quyidagi o‘lchovlardan foydalaniladi:

bunda – “vagon-kilometr” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajalar;

– “vagon-soat” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar, “vagon-soat” o‘z ichiga quyidagi o‘lchovlarni kiritadi: “TXP vagon-soati”, “texnik stansiyalarda turib qolish vaqti”, “vagonlarni uchastkadan o‘tish vagon-soati”;

– “umumiy bosib o‘tilgan lokomotiv-kilometr” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “lokomotiv-soat” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “poyezd (konduktor) brigadalarining brigada-soati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “lokomotiv brigadalarining brigada-soati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “vagon va lokomotivlarning tonna kilometr bruttosi” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “manyovr ishining lokomotiv-soati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “poyezdlarni tortish uchun shartli yoqilg‘i (elektr energiya) xarajati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “yuk jo‘natmalari soni” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– shartli-doimiy xarajatlar [8].

Yagona xarajatlar stavkasi uslubining mohiyati shundaki, aniq sharoitlarda kalkulyatsion o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan solishtirma xarajatlar (yagona xarajatlar stavkasi) o‘zgarmasdan qoladi, xarajatlar esa kalkulyatsion o‘lchovlarning o‘zgarishi natijasida o‘zgaradi deb taxmin qilinadi. Hozirgi vaqtda yoqilg‘i, elektr energiya, texnik vositalar narxining o‘zgarishi va ish haqi darajasining o‘sishi natijasida yagona xarajatlar stavkasini o‘z vaqtida (taxminan kvartalda bir marta) indeksatsiya qilish lozim. Uslubning aniqliligini oshirish uchun yagona xarajatlar stavkasi lokomotivlar seriyasi, vagon turi, yo‘lning ustki tuzilishi turiga bog‘liq holda korrektirovka qilinishi mumkin.

1000 tonna-kilometr netto uchun kalkulyatsion o‘lchovlar hisobi quyidagi formulalar yordamida amalga oshiriladi:

1. Yuk vagonlari bosib o‘tgan vagon-kilometrlar:

,

bunda – yuklangan vagonning dinamik yuklamasi, t;

– yuklangan vagonlarga nisbatan bo‘sh vagonlar bosib o‘tgan masofasining ulushi.

2.Umumiy vagon-soat:

= ,

bunda – vagonning o‘rtacha sutkada bosib o‘tgan masofasi, km.

3. Poyezd brigadalarining brigada-soati:

a) vagonlarning tonna-kilometr bruttosi

,

bunda – yuk vagonining tara og‘irligi, t;

b) poyezd-kilometrlar

,

bunda – yuk poyezdining o‘rtacha brutto og‘irligi, t;

v) poyezd-soatlar

,

bunda – poyezdlar harakatining uchastka tezligi, km/s;

g) poyezd brigadalarining brigada-soati

,

bunda – yukli harakatdagi umumiy poyezd-soatlarda terma poyezdlarning poyezd-soat ulushini hisobga oluvchi koeffitsiyent;

– konduktorlarning qo‘shimcha ish vaqtini hisobga oluvchi koeffitsiyent.

4. Lokomotivlar bosib o‘tgan umumiy lokomotiv-kilometrlar

,

bunda – poyezd lokomotivlarining umumiy yordamchi holda bosib o‘tgan masofasini ularning poyezd boshida bosib o‘tgan masofasiga nisbati Lokomotiv-soatlar:

a) chiziqli bosib o‘tilgan masofaning lokomotiv-kilometrlari:

,

bunda – chiziqli yordamchi holda bosib o‘tilgan masofani poyezd boshida bosib o‘tilgan masofaga nisbati;

b) lokomotiv-soatlar

= ,

bunda – lokomotivlarning o‘rtacha sutkada bosib o‘tgan masofasi, km.

6. lokomotiv brigadalarining ish soati:

a) harakatdagi lokomotiv-soatlar

;

b) lokomotiv brigadalarining ish soati

,

bunda – lokomotiv brigadalarining qo‘shimcha ish vaqtini hisobga oluvchi koeffitsiyent.

7. Vagon va lokomotivlarning tonna-kilometr bruttosi

,

bunda –lokomotiv og‘irligi, t.

8. Poyezdlarni tortish uchun elektr energiya xarajati, kVt×soat, yoki shartli yoqilg‘i, kg:

= , = ,

bunda a – 104 tonna-kilometr brutto uchun elektr energiya sarfi me’yori, kVt×soat;

b – 104 tonna-kilometr brutto uchun yoqilg‘i sarfi me’yori, kg.

9. Manyovr ishi bo‘yicha lokomotiv-soatlar

,

bunda – vagonlar bosib o‘tgan masofasining 1000 vagon-kilometri uchun manyovr ishining lokomotiv-soat xarajatlari.

10. Yuk jo‘natmalari soni:

,

bunda – bitta jo‘natmaning o‘rtacha og‘irligi, t;

– 1 t yukni o‘rtacha tashish masofasi, km.

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.P84

Show more...

14- MA’RUZA

ANIQ SHAROITLARDA YUK VA YO’LOVCHI TASHISH TANNARXINI HISOBLASH VA TAHLIL QILISH USLUBLARI

Reja:

14.1. Xarajatlar nomenklaturasining alohida moddalari bo‘yicha ekspluatatsion xarajatlarni hisoblash uslubi (bevosita hisoblash uslubi)

14.2. Yagona xarajatlar stavkasi uslubi

Tayanch so`z va iboralar:

Rasmiy kalkulyatsiya, texnik-iqtisodiy hisoblar, yagona xarajatlar stavkasi, xarajat stavkasi, brigada, rekonstruksiya

14.1. XARAJATLAR NOMENKLATURASINING ALOHIDA MODDALARI BO‘YICHA EKSPLUATATSION XARAJATLARNI HISOBLASH USLUBI (BEVOSITA HISOBLASH USLUBI)

Rasmiy kalkulyatsiya yuk va yo‘lovchilar tashish tannarxining o‘rtacha miqdorini hisoblash bilan cheklanadi. Shu bilan birga temir yo‘l transporti ishining ko‘plab amaliy vazifalarini yechish uchun aniq sharoitlarda: temir yo‘lning alohida yo‘nalishlari va uchastkalarida; yukli va bo‘sh yo‘nalishlarida; turli kategoriyadagi poyezdlar va turli vagonlarda; alohida yuk turlari bo‘yicha; bir xil bo‘lmagan masofada; turli xil texnik qurollanganlik darajasida va boshq. yuk va yo‘lovchilar tashish tannarxining miqdori haqida ma’lumotlar zarur.

Tashish tannarxi kalkulyatsiyasining bir qancha uslublari mavjud:

1) bevosita hisoblash (xarajatlar nomenklaturasining alohida moddalari bo‘yicha);

2) yagona xarajatlar stavkasi uslubi;

3) o‘rtacha temir yo‘l tannarxini o‘zgarish koeffitsyientlari uslubi

4) xarajatlarning solishtirma ulushi uslubi;

5) ta’sir etish koeffitsiyentlari uslubi;

6)yaxlitlangan xarajatlar stavkasi uslubi [8].

Hisoblash uslublari E. V. Mixalsev, V. N. Orlov, A. S. Chudov va boshqa iqtisodchi-olimlar tomonidan ishlab chiqilgan.

Tannarxni hisoblashning barcha uslublari temir yo‘l xarajatlarini ishning turli ko‘rsatkichlari yoki alohida ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish uchun sarflanadigan vaqtga bog‘liqligiga asoslangan[1].

Bevosita hisoblash uslubi bog‘liq xarajatlar qismida alohida moddalar yoki moddalar guruhini temir yo‘l transporti ishining o‘lchovlari bilan bog‘liqligiga asoslangan. Bunda bevosita hisoblash uslubida o‘lchovlar soni chegaralanmaydi, bu esa aniq sharoitlarda xarajatlarning o‘zgarishini aniq aks ettirish imkonini beradi, lekin hisoblash ishlari hajmini katta miqdorda oshishiga olib keladi. Bu uslubda alohida moddalarning xarajatlarini bog‘liq va shartli-doimiy xarajatlarga bo‘lmasdan, ularni to‘liq miqdori bo‘yicha hisobga olinadi.

Nomenklaturaning alohida moddalari bo‘yicha hisoblash uslubi bilan aniq tashish tannarxini (S) aniqlash quyidagi formula bilan ifodalanadi:

, so‘m /10 t-km,

bunda – aniq tashish hajmiga (ΣPl) to‘g‘ri keluvchi tegishli xarajatlar moddalari.

miqdori mos ravishda har bir xarajat moddalari bo‘yicha quyidagi tartibda aniqlanadi.

1. Berilgan modda xarajatlarining o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha miqdori qayd qilinadi – .

2. Hisobotlar bo‘yicha berilgan modda xarajatlarining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘lchovning o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha miqdori aniqlanadi – I.

3. Bu o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlar miqdori aniqlanadi:

4. Belgilangan aniq tashish hajmi uchun o‘lchov miqdori hisoblanadi – .

5. Berilgan modda bo‘yicha aniq tashishga to‘g‘ri keluvchi xarajatlarning ma’lum bir qismi aniqlanadi:

.

Barcha moddalar bo‘yicha hisoblar xuddi shunday olib boriladi.

Tannarxni bevosita hisoblash uslubi aniq uslub bo‘lib xizmat qiladi, ammo katta hajmda hisoblash ishlarini talab etadi. Shuning uchun uni tashishning aniq sharoitida ko‘p sonli bo‘lmagan xarajatlar moddalari o‘zgarganda qo‘llash maqsadga muvofiq.

14.2. YAGONA XARAJATLAR STAVKASI USLUBI

Bu uslub sodda va shuning uchun Rasmiy kalkulyatsiya texnik-iqtisodiy hisoblarda keng foydalaniladi. U kalkulyatsion (hisobiy) o‘lchovlarning o‘ziga xos tizimi va yagona xarajatlar stavkasini qo‘llashga aoslanadi. Yagona xarajatlar stavkasi – bu kalkulyatsion o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan bog‘liq xarajatlar miqdoridir.

Yagona xarajatlar stavkasi uslubida hisoblarni qisqartirish uchun bog‘liq xarajatlarning o‘zgarishi bog‘lanadigan kalkulyatsion o‘lchovlarning soni cheklanadi. Mavjud va yangidan loyihalanayotgan liniyalarda tashish tannarxini hisoblashda kalkulyatsion o‘lchovlar tizimi turlicha bo‘ladi, shuningdek u tashish turlari, tortuv turlari va tahlil turlari (joriy va istiqbolli) bo‘yicha ham farqlanadi. Yagona xarajatlar stavkasi uslubi bilan tannarxni hisoblash tartibi quyidagicha.

1. O‘lchovlar ro‘yxati aniqlanadi, ularning o‘zgarishi bilan bog‘liq xarajatlarning o‘zgarishi muvofiqlashtiriladi.

2. Nomenklatura moddalari bo‘yicha (ba’zi holatlarda xarajat elementlari bo‘yicha) tegishli o‘lchovlar bilan bog‘langan o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha bog‘liq xarajatlar guruhlanadi va qo‘shiladi.

3. Kalkulyatsion o‘lchovlarga kiritilgan o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha bog‘liq xarajatlarni tegishli o‘lchov miqdoriga bo‘lish orqali har bir kalkulyatsion o‘lchov bo‘yicha yagona xarajat stavkasi aniqlanadi.

4. Formulalar bo‘yicha 1000 ekspluatatsion tonna-kilometr yoki 1000 yo‘lovchi-kilometrga teng deb qabul qilingan ish hajmi uchun tashishning aniq sharoitlarida kalkulyatsion o‘lchovlarning xarajati hisoblanadi.

5. O‘lchovlarning berilgan xarajatlarini o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tegishli xarajat stavkalariga ko‘paytirib, 1000 tonna-kilometr yoki 1000 yo‘lovchi-kilometrga to‘g‘ri keluvchi ish hajmiga bog‘liq xarajatlar aniqlanadi.

6. Bog‘liq xarajatlarga shartli-doimiy xarajatlar qo‘shiladi. Bu xarajatlar vazifaning turiga bog‘liq holda bog‘liq xarajatlardan foiz hisobida yoki tashish birligi uchun belgilab qo‘yilgan kattalik, yoki ma’lum bir o‘lchov xarajati (masalan, poyezd ishi birligiga to‘g‘ri keladigan lokomotivlarning poyezd boshida va yakka holda yo‘l yurgandagi lokomotiv-kilometri) bo‘yicha hisoblanadi.

7. Xarajatlarni qo‘shish orqali ( 1000 tonna-kilometr yoki na 1000 yo‘lovchi-kilometr uchun) xarajatlarning to‘liq miqdori aniqlanadi, so‘ngra esa 10 ekspluatatsion tonna-kilometr yoki 10 yo‘lovchi-kilometr tashish tannarxi hisoblanadi.

Bog‘liq xarajatlar bog‘lanadigan kalkulyatsion o‘lchovlarning jamlanmasi o‘lchovlar tizimi deb aytiladi.

Ekspluatatsiya qilinadigan temir yo‘llarda yuk va yo‘lovchi tashish tannarxini aniqlashda bu tizimga 10 ta o‘lchov kiradi, ammo aniq texnik-iqtisodiy masalalarni yechishda kalkulyatsion o‘lchovlarning soni ko‘p yoki kam bo‘lishi mumkin.

Kalkulyatsion o‘lchovlar tizimi texnologik jarayonning barcha elementlarini aks ettiradi:

– harakat va tortuv turlari bo‘yicha vagon, lokomotiv, poyezdlarning bosib o‘tadigan masofasi;

– ishni bajarishga sarflangan vaqt, harakatlanuvchi tarkibning turib qolishi;

– lokomotivlar, poyezdlarga xizmat ko‘rsatishda brigadaning ishi;

– yuklarni qabul qilish va jo‘natish, yuk vagonlarini tashishga tayyorlash;

– vokzal va poyezdlarda yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish.

Kalkulyatsion o‘lchovlarni tanlash va ular bilan aloqani belgilash katta ahamiyatga ega, bunga hisob natijalarini aniqligi va ishonchliligi bog‘liq bo‘ladi. Biroq bu murakkab va ko‘p mehnatni talab etadigan ish, chunki temir yo‘l transportida ishlab chiqarish jarayoni ko‘p rejali va turli xil hisoblanadi va shuning uchun xarajatlarni o‘lchovlar bilan aloqasining ko‘p variantli xarakteri mavjud.

Yuk tashish tannarxini hisoblash jarayonida quyidagi o‘lchovlardan foydalaniladi:

bunda – “vagon-kilometr” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajalar;

– “vagon-soat” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar, “vagon-soat” o‘z ichiga quyidagi o‘lchovlarni kiritadi: “TXP vagon-soati”, “texnik stansiyalarda turib qolish vaqti”, “vagonlarni uchastkadan o‘tish vagon-soati”;

– “umumiy bosib o‘tilgan lokomotiv-kilometr” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “lokomotiv-soat” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “poyezd (konduktor) brigadalarining brigada-soati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “lokomotiv brigadalarining brigada-soati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “vagon va lokomotivlarning tonna kilometr bruttosi” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “manyovr ishining lokomotiv-soati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “poyezdlarni tortish uchun shartli yoqilg‘i (elektr energiya) xarajati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “yuk jo‘natmalari soni” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– shartli-doimiy xarajatlar [8].

Yagona xarajatlar stavkasi uslubining mohiyati shundaki, aniq sharoitlarda kalkulyatsion o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan solishtirma xarajatlar (yagona xarajatlar stavkasi) o‘zgarmasdan qoladi, xarajatlar esa kalkulyatsion o‘lchovlarning o‘zgarishi natijasida o‘zgaradi deb taxmin qilinadi. Hozirgi vaqtda yoqilg‘i, elektr energiya, texnik vositalar narxining o‘zgarishi va ish haqi darajasining o‘sishi natijasida yagona xarajatlar stavkasini o‘z vaqtida (taxminan kvartalda bir marta) indeksatsiya qilish lozim. Uslubning aniqliligini oshirish uchun yagona xarajatlar stavkasi lokomotivlar seriyasi, vagon turi, yo‘lning ustki tuzilishi turiga bog‘liq holda korrektirovka qilinishi mumkin.

1000 tonna-kilometr netto uchun kalkulyatsion o‘lchovlar hisobi quyidagi formulalar yordamida amalga oshiriladi:

1. Yuk vagonlari bosib o‘tgan vagon-kilometrlar:

,

bunda – yuklangan vagonning dinamik yuklamasi, t;

– yuklangan vagonlarga nisbatan bo‘sh vagonlar bosib o‘tgan masofasining ulushi.

2.Umumiy vagon-soat:

= ,

bunda – vagonning o‘rtacha sutkada bosib o‘tgan masofasi, km.

3. Poyezd brigadalarining brigada-soati:

a) vagonlarning tonna-kilometr bruttosi

,

bunda – yuk vagonining tara og‘irligi, t;

b) poyezd-kilometrlar

,

bunda – yuk poyezdining o‘rtacha brutto og‘irligi, t;

v) poyezd-soatlar

,

bunda – poyezdlar harakatining uchastka tezligi, km/s;

g) poyezd brigadalarining brigada-soati

,

bunda – yukli harakatdagi umumiy poyezd-soatlarda terma poyezdlarning poyezd-soat ulushini hisobga oluvchi koeffitsiyent;

– konduktorlarning qo‘shimcha ish vaqtini hisobga oluvchi koeffitsiyent.

4. Lokomotivlar bosib o‘tgan umumiy lokomotiv-kilometrlar

,

bunda – poyezd lokomotivlarining umumiy yordamchi holda bosib o‘tgan masofasini ularning poyezd boshida bosib o‘tgan masofasiga nisbati Lokomotiv-soatlar:

a) chiziqli bosib o‘tilgan masofaning lokomotiv-kilometrlari:

,

bunda – chiziqli yordamchi holda bosib o‘tilgan masofani poyezd boshida bosib o‘tilgan masofaga nisbati;

b) lokomotiv-soatlar

= ,

bunda – lokomotivlarning o‘rtacha sutkada bosib o‘tgan masofasi, km.

6. lokomotiv brigadalarining ish soati:

a) harakatdagi lokomotiv-soatlar

;

b) lokomotiv brigadalarining ish soati

,

bunda – lokomotiv brigadalarining qo‘shimcha ish vaqtini hisobga oluvchi koeffitsiyent.

7. Vagon va lokomotivlarning tonna-kilometr bruttosi

,

bunda –lokomotiv og‘irligi, t.

8. Poyezdlarni tortish uchun elektr energiya xarajati, kVt×soat, yoki shartli yoqilg‘i, kg:

= , = ,

bunda a – 104 tonna-kilometr brutto uchun elektr energiya sarfi me’yori, kVt×soat;

b – 104 tonna-kilometr brutto uchun yoqilg‘i sarfi me’yori, kg.

9. Manyovr ishi bo‘yicha lokomotiv-soatlar

,

bunda – vagonlar bosib o‘tgan masofasining 1000 vagon-kilometri uchun manyovr ishining lokomotiv-soat xarajatlari.

10. Yuk jo‘natmalari soni:

,

bunda – bitta jo‘natmaning o‘rtacha og‘irligi, t;

– 1 t yukni o‘rtacha tashish masofasi, km.