Фаннинг маъруза матни

Ахлоқнинг асосий хусусиятлари
Ахлоқнинг ўзига хос хусусиятлари деганда биз унинг қатъий амрлик,
меъёрийлик ва баҳолаш жиҳатларини тушунамиз. Қатъий амр ўзини
тутишдаги муайян талабни, ахлоқий қонун-қоидаларни бажаришини тақозо
этади. У шахс манфатларини жамият манфаатлари билан мувофиқлаштиради
ва жамият манфаатлари устуворлигини таъминлайди, айни пайтда шахс
эркинлигини чекламайди, фақат ўзбошимчаликка йўл қўймайди. Унга кўра,
бирор инсон иккинчи инсонга восита деб қарамаслиги лозим. Қатъий амр
туғма ахлоқий ҳодиса, унинг талаби сўзсиз ва ихтиёрий тарзда бажарилиши
керак; у ихтиёр эркинлиги билан заруриятнинг мутаносиблигини ифода
этади.
Иккинчи хусусият - ахлоқнинг меъёрийлик жиҳати билан боғлиқ.
Меъёрлар, қонун-қоидалар, панд-ўгитлар в.б. шакллар воситасида ахлоқ
бошқариш вазифасини бажаради. Улар орқали кишилар фаолияти йўлга
солинади, фазилатлар асосида ижтимоий муносабатлар амалга оширилади,
индивиднинг ахлоқий сифатлари жамият талабаларига мослаштирилади,
ташқи даъват ички йўналмага, шахс маънавий дунёсининг бир қисмига
айланади, одамзот авлодларининг ахлоқий алоқалари давом эттирилади.
Ахлоқий меъёрларнинг икки тури мавжуд: хатти-ҳаракатнинг йўл қўйиб
бўлмайдиган шаклларини англатувчи тақиқлар (одам ўлдирма, ёлғон

---

гапирма, ўғирлик қилма в.ҳ.) ва ўзни тутишнинг энг яхши кўринишларига
даъват (ҳалол бўл, ростгўй бўл, эзгу ишлар қил в.ҳ).
Бахолаш ахлоқнинг ўзига хос учинчи хусусияти бўлиб, у инсоннинг ўз
хатти-ҳаракатларига муносабатини ичига оладиган ички баҳолашдан ва
инсон хатти-ҳаракатларининг бошқа кишилар ҳамда жамият томонидан умум
қабул қилинган ахлоқий меъёрлар асосида баҳолайдиган ташқи баҳолашдан
ташкил топади. Шунга кўра, баҳолаш кўринишлари ҳам икки хил бўлади.
Биринчиси – ижобий: маъқулаш, розилик, иккинчиси - салбий: танбеҳ ва
норозилик. Бу хусусиятлар фақат ахлоққа хос. Шу билан бирга унинг яна
бошқа икки хусусияти борки, улар нафақат ахлоққа, балки маънавиятнинг
барча соҳалари учун умумийлик табиатига эга. Уларга алоҳида тўхталиб
ўтамиз.
Шу ўрингача, биз ахлоқни бутун инсоният учун умумий ҳодиса
сифатида талқин этиб келдик. Зотан, ахлоқ энг аввало, умуминсоний
анъанавий ҳодисадир. Асосий ахлоқий қадриятлар, муштарак ахлоқий
тушунчалар, ахлоқий тамойил ва меъёрлар барча минтақалар ҳамда
миллатлар учун бир хил маъно касб этади. Чунончи, муҳаббат, эзгулик ва
ёвузлик, яхшилик ва ёмонлик, виждон, бурч, инсонпарварлик, одамийлик,
бахт, тўғрилик, ростгўйлик, сахийлик ва бахиллик сингари фазилат ҳамда
иллатлар том маънода умуминсоний ҳодисалардир. Зеро, ўзбекча эзгулик ёки
ёвузлик, инглизча виждон, французча инсонпарварлик, арабча ёлғон, дейиш
мумкинми? Албатта, йўқ.
Лекин, айни пайтда, ахлоқда умуминсонийлик жиҳатларидан ташқари,
минтақавийлик ва миллийлик хусусиятлари ҳам муҳим аҳамият касб этади.
Минтақавийлик ва миллийлик хусусиятлари ахлоқнинг нисбатан кичикроқ
қамровга эга бўлган кўринишларида - хулқий хатти-ҳаракатлар, одоб ва
этикетда яққол кўзга ташланади. Чунончи, мусулмон минтақасида дастурхон
устида бош кийимсиз ўтириш беодоблик ҳисобланади. Бунинг одобдан
ташқари гигиеник-озодалик нуқтаи назаридан ҳам аҳамияти бор: овқатланиш
пайтида рўмолсиз аёл ёки дўпписиз эркак бошидан соч толаси, қазғоқ, чанг-
гард таомга ёки дастурхонга тушиши мумкин. Насронийлар минтақасида эса
аксинча, дастурхон устида бош кийимни ечмаслик Худо инъом этган таом ва
дастурхонга ҳурматсизлик саналади. Ёки америкалик йигит ўзи креслода
ўтириб, оёқларини кулдон ва ичимлик ашёлари турган столчага чалиштириб
ташлаб, ором олади ва унинг учун бу табиий ҳол ҳисобланади.Ўзбек учун эса
столга ёки хонтахтага оёқ қўйиб ўтириш - ўта одобсизлик.
Ғарбу Шарқ минтақалари одобида яна бир катта фарқ борки, бу
ҳозирги пайтда Ғарбда ҳуқуқнинг ахлоқдан, Шарқда ахлоқнинг ҳуқуқдан
устуворлиги масаласи. Ғарб ёшлари балоғатга етгач, ота-онага тенг ҳуқуқли
фуқаролар сифатида муносабат қилади, ўзининг қарши фикрини тўппа-тўғри,
ота ё онасининг юзига тик қараб баён қилади ва буни инсон ҳуқуқларидан,
шахс эркинлигидан фойдаланиш деб билади. Шарқ ёшлари, масалан, япон
ёки ўзбек ота-онага тик гапиришни, тўғридан-тўғри қарши чиқишни
анъанавий ахлоқий қоидаларнинг оёқости қилиниши деб тушунади, падари ё
волидасига кўзини ерга тикиб, мулойим, ўз фикрини товуш кўтармай

---

айтишни, баъзан эса сукут сақлашни афзал деб билади, уларга бўйсунишни
бурч сифатида олиб қарайди. Афсуски, баъзи Ғарб мамлакатларида кекса
авлодни ёшлар ҳуқуқий ҳаётига, эркинлигига ғов деб билиш ҳоллари мавжуд.
Бунга кейинги пайтларда Англияда бир қанча ёшлар гуруҳларининг кўчада
кетаётган қарияларни тутиб дўппослашлари оқибатида юзага келган ўнлаб
суд жараёнлари гувоҳлик беради.
Тўғри, шарқона этикет, одобий қонун-қоидаларнинг анъанавийлик
билан боғлиқ, замонавий нуқтаи назардан баъзи нуқсли томонлари бор.
Лекин, шунга қарамай, уларда инсонийлик ва меҳр-оқибат туйғулари
мустаҳкам илдизга эга. Ғарбда эса ҳозирги пайтда бундай фазилатларни
учратиш тобора ғайритабиий ҳолатга ўхшаб қолаётир. Шу боис эндиликда
Ғарбнинг ҳуқуқийлик тамойилини Шарқнинг ахлоқийлик тамойили билан
уйғунлаштириш замонавий жамият тараққиётида муҳим рол ўйнайди.