Фаннинг маъруза матни

Ахлоқ фалсафасининг фан сифатида тажрибавий-баёний, фалсафий-
назарий, мезоний-меъёрий хусусиятлари
Ахлоқ фалсафаси юқорида таъкидланган уч ахлоқий ҳодисани бир-
бири билан узвийликда ва нисбийликда ўрганади. Ана шу уч ахлоқий
ҳодисанинг умумлашмаси, яъни мазкур фаннинг тадқиқот объекти бўлган
ахлоқни қуйидагича таърифлаш мумкин: А х л о қ – бу барча одамлар учун
бирдек тааллуқли ҳисобланган, ижтимоий талаблар ҳамда эҳтиёжларнинг
муносабатлар шаклидаги кўринишидан иборат бўлган, инсонга берилган
ихтиёр эркинлигининг хатти-ҳаракатлар жараёнида ички ирода кучи
томонидан оқилона чекланишини тақозо этувчи маънавий ҳодисадир.
Шунингдек, атоқли файласуф Эркин Юсуповнинг: “Умуман, ахлоқ

---

ижтимоий муносабатлар заминида алоҳида шахс сифатида мавжуд бўлган
инсонларнинг ўз-ўзини идора қилиш шакллари ва меъёри, ўзаро мулоқот ва
муносабатларда уларга хос бўлган маънавий камолот даражасининг намоён
бўлишидир”-деган таърифи ҳам диққатга сазовор.
Ахлоқ фалсафаси қадимда физика, метафизика ва мантиқ билан
биргаликда фалсафанинг узвий (учинчи) қисми ҳисобланар эди. Кейинчалик
(Арастудан сўнг) алоҳида фалсафий йўналишдаги фан мақомини олди. Бу
фикрни қуйидагича кенгайтириброқ талқин этиш мумкин. Маълумки,
фалсафанинг фанлар подшоси сифатидаги вазифаси барча табиий ва
ижтимоий илмлар эришган ютуқлардан умумий хулосалар чиқариб,
инсониятни хақиқатга олиб боришдир. Шундан келиб чиққан ҳолда,
фалсафанинг предметини тафаккур деб белгилаш мақсадга мувофиқ. Ахлоқ
фалсафаси ахлоқий тафаккур тараққиётини тадқиқ этади ва амалиётда
инсонни эзгулик орқали ҳақиқатга олиб боришга хизмат қилади. Шу боис
уни ахлоқ фалсафаси ёхуд эзгулик фалсафаси деб аташ мумкин.
Ҳозир у фалсафий фан сифатида уч йўналишда иш олиб боради, яъни
ахлоқий тафаккур тараққиётини тадқиқ этар экан, у ахлоқни: 1) баён қилади;
2) тушунтиради; 3) ўргатади. Шунга кўра, у тажрибавий-баёний, фалсафий-
назарий ва мезоний-меъёрий табиатга эга. Қадимгилар уни амалий фалсафа
деб атаганлар. Зеро, соф назарий Ахлоқ фалсафасининг бўлиши мумкин
эмас. У инсоният ўз тажрибаси орқали эришган донишмандлик
намуналарини ҳикматлар, нақллар, матал-мақоллар тарзида баён этади,
кишиларни ахлоқий қонун-қоидаларга ўргатади, уларга ахлоқнинг
моҳиятини тушунтиради ва фалсафий хулосалар чиқаради. Яъни Ахлоқ
фалсафаси фанида Афлотун, Арасту, Эпикур, Цицерон, Сенека, Августин,
Форобий, Ибн Сино, Ғаззолий, Насафий, Спиноза, Кант, Ҳегель,
Шопенҳауэр, Фойербах, Киркегаард, Нитцше, Вл. Соловьёв, Лосский
сингари буюк файласуфлар яратган ахлоқ назариясига доир таълимотлар
билан биргаликда “Панчатантра”, “Қутадғу билик”, “Қобуснома”,
Саъдийнинг “Гулистон”, Жомийнинг “Баҳористон”, Навоийнинг “Маҳбуб
ул-қулуб”, Монтеннинг “Тажрибанома”, Ларошфуконинг “Ҳикматлар”,
Гулханийнинг “Зарбулмасал” ва ҳоказо шу каби амалий ахлоққа
бағишланган асарлар ҳам ўз мустаҳкам ўрнига эга. Зотан, Ахлоқ
фалсафасининг бошқа фалсафий фанлардан фарқи ҳам, ўзига хослиги ҳам
ундаги назария билан амалиётнинг ана шундай омухталигидадир.