|
D.I. Mendeleyevning elementlar davriy sistemasi.
Birinchi qato^ faqat ikki element - vodorod va geliy joylashgan. Bu ikki element birinchi davrni kshkil ekdi. Ikkinchi va uchinchi qatorkr biz yuqorida ko’rib chiqqan elementlardan kshkil topgan bo’lib, har birida sakkiztadan element bo’lgan ikki davrni hosil qiladi. Uch8k davr kichik davrlar deb yuritikdi. 4, 5, 6, va 7 davrlar katta davrlar deyikdi. 4, 5 va 7 davrlarning har qaysisi ikki qatordrn tuzi^m 7 davr tugallanmagan davrdir. Birinchi davrdan boshqa hamma davrlar ishqoriy mekll bikn boshknib, inert gaz bikn tugaydi. КаПаdavrlarda elementkrning soni ko’p bo’lganligi uchun bir elementdan ikkinchi elementдa o’tganda elementd-iniing xossalari kichik davrdagilarga nisbatan bir muncha sust o’zgaradi. КаПаdavrlar juft vu toq qatorlaгga ega. Har qaysi katta davrda elementkrnng xossalari ishqoriy mekl^^ inert gazga o’tgan sayin ma’lum qonuniyat bilnn o’zgarib boradi, bundrn tashqari elementkrning xossalari har bir juft qator ichida vu har bir toq qator ichida ham ma’lum ravishda o’zgaradi. Elementkrning kislorodga nisbatan yuqori valentligi bir elementdrn ikkinchi elementga tekis o’zgarib boradi. Lekin davr o’rtasida v8lentlik maksimumga yetib birdrn ikkiga tushadi, so’ngra davr oxiriga qarab yarn oshib boradi. КаПаdavrlarning _jult qator elementkri faqat meklkr bo’lib, mekllik xususiyati chapdan o’ngga borgun sayin pasayadi. Toq qatorlarda ^pd^ o’ngga borish bilnn mekllik xossalari yanada zaifkshib, metallmaslik xossalaгi kuchayadi.
Sakkizinchi qatorda lantan (57- element)dan keyin o’z xossalari bilan bir-biriga va lantanga o’xshash 14 ta element joylashgan. Bu elementlar lantanoidlar nomi bilan yuritiladi va j advalga alohida bir qatorga joylashtirilgan. Uninchi qatorda aktiniy (89- element)dan keyin o‘z atom tuzilishlari bilan aktiniy atomiga o‘xshash 14 ta element joylashgan, ular aktinoidlar deb ataladi va alohida qatorga joylashti- riladi.
Jadvalning veritikal ustunlarida guruhlar joylashtirilgan. Guruhlar asosi yoki bosh (A) va yonaki yoki qo‘shimcha (B) guruhchalarga bo‘lingan. Jadvalda bunday guruhlarning soni 8 ta bo‘lib, guruh nomeri rim raqamlar bilan ko‘rsatilgan. Birinchi guruhga kiruvchi elementlarning umumiy R2O formulaga to‘g‘ri keladigan oksidlarni hosil qiladi, ikkinchi guruh elementlari RO, uchinchi guruh elementlari R2O3 formulaga to‘g‘ri keladigan oksidlarni hosil qiladi va hokazo. Shunday qilib, har bir guruhdagi elementlarning yuqori valentligi ba‘zi cheklanishlarni hisobga olmaganda guruh nomeriga to‘g‘ri keladi.
2 va 3 davr elementlarini D.I.Mendeleyev tipik elementlar deb atadi. Har qaysi guruh ikkita guruhchaga bo‘linadi. Tipik elementlarga ega guruhcha asosiy guruhcha nomi bilan yuritildi. Katta davrlarning toq qatorlari elementlari esa yonaki qo‘shimcha guruh (B)deb ataldi.
Asosiy guruhcha elementlari kimyoviy xossalari jihatdan yonaki guruhcha elementlaridan farq qiladi. Buni VII A guruh elementlarida yaqqol ko‘rish mumkin. Bu guruhning asosiy guruhcha elementlari (vodorod, ftor, xlor, brom, yod, astat) aktiv metallmaslar bo’lib, qo’shimcha guruhcha elementlari (marganes, texnetsiy, reniy) haqiqiy metallardir. Har bir guruh ichida atom massa ortishi bilan elementlarning metallik xossalari kuchayib boradi. Bu hodisa, asosiy guruhcha elementlarida yaqqol namoyon bo‘ladi.
Elementlarning xossalari (atom massasi, valentliklari, kimyoviy birikmalar- ining asos yoki kislotalilik xususiyatlari va hokazolar) davriy sistemada davr ichida ham, guruh ichida ham ma‘lum qonuniyat bilan o‘zgaradi. Binobarin, har qaysi element davriy sistemada o‘z o‘rniga ega va bu o‘rin o‘z navbatida ma‘lum xossalar majmuasini ifodalaydi va tartib nomeri bilan xarakterlanadi. Shu sababli agar biror elementning davriy sistemada tutgan o‘rni ma‘lum bo‘lsa, uning xossalari haqida to‘la fikr yuritish mumkin. Kimyoviy elementning davriy sistemadagi o‘rniga qarab, uning elektron tuzilishini aniqlash mumkin. Buning uchun quyidagi qonuniyatlarni bilish kerak.
Atomdagi elektronlar joylashadigan energetik pog’onaning soni elementlar davriy sistemasidagi davr nomeriga teng bo‘ladi.
Asosiy guruhcha elementlari atomlari tashqi energetik pog‘onasidagi elektronlar soni shu element joylashgan davriy sistemaning guruh nomeriga teng. Masalan, 20- element kalsiy II guruhning asosiy guruhchasida, 4-davrda joylashgan. Kalsiy atomining tashqi pog‘onasidagi elektron konfiguratsiyasi 4s2 dir. Surma 51-element bo’lib, u V guruhning asosiy guruhchasi va 5 - davrda joylashgan. Uning tashqi pog‘anasining elektron konfiguratsiyasi 5s2 5p3 dir. Asosiy guruhcha elementlarining tashqi energetik pog’onasidagi elektronlar kimyoviy o’zaro ta’sirlashadigan valent elektronlar hisoblanadi.
III B - VII B guruhlarning qo’shimcha guruhcha elementlari hamda VIIB guruhning qo‘shimcha guruhidagi 3 ta element (Fe, Ru, Os) ning atomlaridagi tashqi energetik pog‘onaning s-pog‘onachasidagi va tashqidan oldingi energetk pog‘onaning d-pog‘onachasidagi elektronlarning umumiy soni guruh soniga teng. Masalan reniy 6- davr VII B guruhining qo‘shimcha guruhchasida joylashgan, uning valent qavatlarining elektron konfiguratsiyasi 5d5 6s2 dir.
IB va IIB guruhning qo‘shimcha guruhchasi elementlarida tashqidan oldingi energetik pog‘onaning d-pog‘onasi elektronlarga to‘lgan (d10) bo‘lib, tashqi energetik pog‘onadagi elektronlar soni guruh nomeriga teng. Masalan, simobning elektron formulasining oxiri 5d10 6s2 ko’rinishida bo’ladi.
Davriy qonun va davriy sistemaning ahamiyati
Davriy qonun va elementlarning davriy sistemasi kimyo sanoatining yanada taraqqiy etishiga katta ta‘sir ko‘rsatdi. U yangi ilmiy kashfiyotlar qilishda muhim qurol bo’lib xizmat qildi.
Mendeleyev o‘z davriy qonuni asosida elementlar davriy sistemasini tuzganda hali ko‘pgina elementlar noma‘lum edi. Mendeleyev o‘z davriy sistemasida ba‘zi kataklarni bo‘sh qoldirdi. Masalan, kalsiy bilan titan orasida bo‘sh joy qoldirdi. Shuningdek to’rtinchi davrda rux bilan mishyak orasida ikkita katakni bo’sh qoldirdi. Mendelleyev noma‘lum elementlarning borligiga ishonch hosil qilibgina qolmasdan, balki ularning davriy sistemadagi o‘rniga asoslanib, xossalarini oldindan xarakterlab berdi. Kalsiy bilan titan orasidagi joylanishi kerak bo‘lgan elementga ekabor (chunki uning xossalari borga o‘xshash bo‘lishi kerak edi), rux bilan mishyak orasida joylanishi kerak bo‘lgan ikki elementni ekaalyuminiy va akasilitsiy deb atadi. Keyingi 15 yil ichida Mendeleyev xarakterlagan uchala element kashf etildi.
1875 yilda fransuz kimyogari Lekok de Buabodron ekaalyuminiy xossalarini namoyon qiluvchi galliyni (Fransiyaning qadimiy nomi sharafiga atalgan) kashf qildi. 1879 yilda L.F.Nilson ekabor xossalariga ega bo‘lgan skandiyni kashf etdi. 1886 yilda Germaniyada K.A.Vinkler ekasilitsiy xossalarini o’zida namoyon qiluvchi germaniyni kashf etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
