Fanidan yozgan

Fizikani muammoli o’qitish.
Keyingi paytda muammoli o'qitishga aksariyat o'qituvchilar ijobiy fikr bildirishmoqda. Bu bejiz emas. Chunki darsning muammoli o'tilishi o'quvchi va talabalarni turli dalillar yig'indisi bilangina qurollantirmasdan balki ularning ongini, fikrlashini, qobilyatlarining yuksak darajada rivojlanishini ta'minlaydi.O 'qitish jarayonida «muammo» - degan so'z, o ’quvchi va talabalarga tanish bo'lmagan nazariy yoki amaliy savollarning qo'yilishi bilan ifodalanadi. Bunday masalalarning yechilishi ma’lum algoritmga to 'g’ri kelmaydi. Ularni hal qilish, o'quvchi va talabalardan yangi yechish yo’llarini, bu jarayonda mustaqillikni va o'ziga xos yondoshishni talab qiladi. Shuning uchun, muammoli o'qitish paytida ularning faoliyati har doim ijodkorlik ruhida bo’lishi kerak. O 'quvchi va talabalarning ta'lim olishi, o'rganishi, tabiat va jamiyatning rivojlanish qonunlarini bilishning asosi bo'lib hisoblanadi. Chunki bilish jarayonida ularning faol fikrlay olishi muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun, o'qitishdagi muammolilik fikr yuritishning manbai va bilish vositasi sifatida xizmat qiladi. Demak, o'qitish jarayonida o'quv muammosi, quyidagi shartlarning bajarilishi orqali yuzaga kelishi mumkin. Ular o'qish jarayonida o'quvchi va talabalar uchun har bir hodisani:
a) bilishning murakkabligini sezishsa;
d) ularni bilishga qiziqish paydo bo’lsa;
c) bilish jarayoni ularning tajriba va bilimlariga tayanib olib borilsa –muammoli o'qitish muvaffaqivatli bo'lad.
Masalan:
a) muammo hal qilinishiga o'quvchi yoki talabalarni jalb qilinishi bo'yicha;
b) o'quv muammosining o‘qitish jarayonidagi o'rni bo'yicha;
c) o'quv muammo o’zining mazmuni bo‘yicha.
O‘quv muammosini yechishga o'quvchi va talabalarning jalb qilinishi bo'yicha u asosan uch qismga bo’linadi: butun guruhga mo‘ljallangan yakka shaxsga va xohlovchilarga mo'ljallangan muammolar. Butun guruhga mo'ljallangan muammo olami, asosan o'qituvchi yangi materialni tushuntirish paytida, o'quvchi va talabalarni ijodkorlik ishiga jalb qilish vositasi sifatida qo'llaydi. Albatta bu holda muammoni bevosita hal qilishda, o'quvchi va talabalarning ko'pchiligi emas, balki o’z qismi qatnashadi. Ularning ko'pchiligi bu ishning bajarilishini qunt bilan kuzatib turishadi, fikr va xulosalarini tashqariga chiqarishmasa ham, ichki analitik-sintetik faoliyatni namoyon qilishadi. Shu sababli, bunday ishlar ular tomonidan turli darajada bajarilgani bilan, umuman foydali bo'lib hisoblanadi. Guruhga tegishli umumiy muammolar yangi materialni mustahkamlash va uy vazifasini tekshirish paytida samarali qo'llaniladi. Muammoli o'qitishning bunday turi, o'quv materialini muammoli bayon qilish, deb ataladi.
Fizika darslarida xususiy muammolar asosan ikki holda: masala yechish va mustaqil eksperiment o'tkazish paytida qo'llaniladi. Xususiy muammoli vazifalar, o'zlashtirishi yuqori bo'lmagan talabalar uchun ham foydalidir. Mos holda tanlangan vazifalar, bilimi bo'sh o'quvchi va talabalarning mustaqil ishlashiga sharoit yaratadi. Tayyorlangan xulosa, ularning imkoniyatiga bo'lgan ishonchini hosil qiladi va fanga bo'lgan qiziqishini yanada kuchaytiradi. Albatta, bunday ishlar o'quvchi va talabalarning o’sish darajasiga mos tarzda o'qituvchi tomonidan muntazam olib borilishi maqsadga muvofiqdir.
Xohlovchilarga mo'ljallangan muammoli vazifalar o'quvchi va talabalarni fizika faniga uning ayrim bo'limlariga bo'lgan qiziqishini orttirishda muhim ahamiyatga ega. Asosan, bu vazifalar tadqiqotchilik va konstruktorlik (amaliy) yo‘nalishida bo'lishi mumkin. Ular tizimli ravishda fizika o'quv xonasida ilib qo'yilib, kerakli paytda qo'llaniladi. Vazifalar asosan o'tilgan materiallarga bog'lab tuziladi. Ayrim hollarda, uning bajarilishi o'quvchi va talabalardan dasturdan tashqari bilimlarni talab qiladi. Bunday vazifalar ularning texnik fikr yuritishini faollashtirib bilish qobiliyatini o'stiradi.
Ayrim hollarda, o'quvchi va talabalar o'zlarining nazariy bilimlari past darajada ekanligini sezishadi hamda bilimga mustaqil ega bo'lish usullarini izlay boshlashadi.
O ’quv muammosini o'qitish jarayonida qo'llanish o'rni bo'yicha, ikki turga bo'lish mumkin.
1. M uammo qachon hal qilinishi kerak:
a) dars jarayonida;
b) uyda.
2. Muammo darsining qaysi bosqichida hal qilinishi kerak:
a) material bilan yangi tanishuv paytida;
b) takrorlash paytida va boshqalar.
Fizika fanini o'qitishda o'quv muammosi mazmuniga ko'ra uch guruhga: nazariy, amaliy va aralash turdagi muammolarga bo'linadi. Nazariy muammolar yangi qonuniyatlarni xulosalashda, tajriba natijasini nazariy jihatdan asoslashda va ularni oldindan aytishda tadqiqot yurgizish bilan masala yechish va boshqalarda qollaniladi. Amaliy o'quv muammolari, o'quvchilardan turli amaliy masalalarni yechishni unga tegishli bo'lgan hal qilishning yangi yo’llarini topishni taqozo qiladi. Albatta har qanday amaliy ishning bajarilishi nazariy tahlilsiz amalga oshirilishi mumkin emas. Ammo muammo amaliy jihatdan ifodalanganda masalaning nazariy tomoni yordamchi vosita sifatida foydalaniladi. Masalan, o'quvchi yoki talabaga quyidagicha vazifa berilishi mumkin: «Ampennetr va reostat yordamida elektr lampasining quvvatini aniqlang.»
Vazifaning asosiy maqsadi - lampaning quvvatini aniqlashning eksperimental yo'lini topish bo'lib hisoblanadi. Albatta. bu faqat amaliy ahamiyatga ega. Biroq shunday bo'lsa ham, bu vazifa o'quvchilardan ma’lum nazariy bilimni va uni amalda qo'llay bilishni talab etadi. Jumladan,ular zanjirning qismidagi tokning quvvatiga oid formulani bilishlari va tokning kuchi bir xil bo'lgan holda, uning quvvati qarshilikka proporsional
ekanligini bilishiga tegishli. Amaliy muammoga yangi qonuniyatlarni tajribada aniqlashga qaratilgan vazifalarni ham qo'shsa bo'ladi. Masalan, o'tkazgichlarni ketma-ket va paralell ulaganda, tok kuchini o’tkazgichning qarshiligiga bo'lgan bog‘liqligini aniqlashga qaratilgan amaliy ish. Amaliy muammolar yangi qurol tayyorlash yoki mavjud qurolni yaxshilash (asbob shkalasining ko'rinishini yanada yaxshilash, o'lchash chegarasini va sezgirlik qobilyatini oshirish va boshqalar) maqsadida ham taklif qilinadi.
Aralash turdagi muammolar deb, hal qilinishi ayrim nazariy va amaliy masalalar asosida kelib chiquvchi muammolarga aytiladi. Bu turdagi muammolar fizika darslarida keng qaraladi. Chunki har bir fizik hodisaning mazmuni ma’lum darajasida nazariy va amaliy masalalani yechish orqali aniqlanadi. Masalan: elektromagnit induksiya hodisasini tushuntirishda, nazariya va amaliyotning rolini ajratib qarash mumkin emas. Chunki bu holda, nazariy savollarning javobi va amaliy vazifalarning bajarilishi birbirini to'ldirib biri ikkinchisi orqali rivojlantiriladi.
Muammoli o'qitishning samarali am alga oshirilishi, o'qitish jarayoniga tegishli muammoli vaziyatni hosil qilish bilan bog'liq. Bu esa muammoli vaziyat har doim o'quvchi va talabalarning psixologik (fikrlashi, emotsional va boshqa) holatini ifodalaydi. Ayrim fizika o'qituvchilari: «O'qituvchi tomonidan taklif qilingan murakkab savolning o'zi muammoli vaziyatni yuzaga keltiradi» - deb tushunishadi. Biroq har doim ham bunday bo'lmaydi. O 'qituvchi tomonidan qo'yilgan savol muammoli vaziyatni tuzishi uchun, uning mazmuni va hal qilinishi to'g'risida o'quvchi va talabalar minimal bilimga ega bo’lish, shu bilan birga, muammoni hal qilishga qiziqishi bo'lishi kerak, boshqacha aytganda, bilish zarurligini tushunish katta ahamiyatga ega.
Dars paytida muammoli vaziyat turli shartlar bilan hosil qilinishi mumkin. Masalan, «O'tkazgichning qarshiligini haroratga bog'liqligi» - degan mavzuni, muammoli o'qitishni ko'rib o'taylik. Bunda biz materialning o'quvchilar tomonidan mazmunini o'zlashtirishga qaramasdan, darsning bilim berish va rivojlantirish funksiyalariga to'xtalib o'tamiz. Darsning asosiy maqsadi, o'quvchi va talabalarga o'tkazgichning qarshiligining haroratga bog'liqligini tushuntirishdan iborat. Albatta, bu darsda qulay bo'lgan rasmli tushuntirish usulini qo'llasa bo'ladi. O'tkazgichning qarshiligi uning materialiga, uzunligiga ko'ndalang kesimiga bog'liq bo'lgani kabi, u haroratga ham bog'liq. Bu bog'liqlik matematik yo'l bilan quyidagicha beriladi: R =R (1 - at) bunda R o'tkazgichning nol darajadagi qarshiligi R o'tkazgichning t - darajadagi qarshiligi, a-qarshilikning harorat koeffitsienti. Bundan keyin bu bog'lanishning grafigi va tatbiqiy ma’nosi aniqlanadi. So'ngra ushbu formuladan foydalanib masala ishlanadi. Bunday holda yangi material o'quvchi va talabalarga tayyor holda berilib, ular o'tkazgichning qarshiligini haroratga bog'liqligini sun’iy tarzda qabul qilishadi. Bog'liqlikning mazmuni, sabab-oqibat bog’lanishi o'quvchilarga tushunarsiz bo'lib qoladi. Endi ushbu darsni muammoli o‘tishning ikki xil yo'liga to'xtab o'taylik.
1. Darsning boshlanishida o ‘quvchi va talabalarni yangi materialni qabul qilishga tayyoriash maqsadida, ularning oldin olgan bilimlari tekshiriladi. Turli savollar yordamida Om qonuni, tok kuchi va kuchlanish berilgan holda, qarshilikning kattaligini topish, qarshilikning o'lchov birligi, uni o'tkazgichning materialiga, uzunligiga va ko'ndalang kesimiga bog'liqligini, qarshilikni o'lchovchi asboblar va boshqalar esga olinadi. Shundan song o'quvchi va talabalarga quyidagicha eksperimental masala taklif qilinadi. O 'lchov asboblarining ko'rsatishi, masalan: U₁ =5 V, I= 1.5 A bo‘ladi. Ularga quyidagicha savol beriladi. Agar: U₂ - 10 V bo'lsa, I₂ nimaga teng? R =U₁/I₁) = 3 OM , I₂=U₂/R = 3,3 A - ekanligini ular osongina topishadi. Biroq zanjirdagi kuchlanish 10V bo’lgan holda, ampermetrning ko’rsatishi 3,3 A dan farq qilishi tajribada ko'rsatiladi. Haqiqatan ham, tajribada shunday bo'ladi. Shunday qilib eksperimental va analitik yo'llari bilan olingan natijalar bir-biriga mos kelmaydi va natijada quyidagicha:
«Nima uchun bunday?» - degan savol tug'iladi. Mana shu narsa o'quvchi va talabalarning o‘quv jarayonidagi muammoli vaziyat bo'lib hisoblanadi. Bu qarama-qarshilik bo'yicha har bir o'quvchi va talaba o'zining fikrini bayon qiladi. Ularning turlicha bo'lishi tabiiydir. Masalan ayrimlari «O 'tkazgich qiziganda uning uzunligi ortadi, shuning uchun qarshilik ham ortadi» - deyishsa boshqalari qiziganda o'tkazgichning ko'ndalang kesimi ham ortadi, shu tufayli qarshilik kamayishi kerak deb, ularga qarshi chiqishadi. Qolganlar ham turli taxminlarni aytishadi. Shundan keyingina
o'qituvchi: «Haqiqatan ham, o'tkazgichning qarshiligi, uning haroratiga bog'liq emasmikan?» - degan savolni o'rtaga tashlaydi. Bu savolning javobini eksperiment yordamida topish mumkin (5-rasm). Buning uchun 6-rasmdagi zanjir tuziladi. Boshlang'ich haroratda spiral (burama chiziq, sim) orqali o'tgan tokning kuchi va undagi kuchlanish o'lchab olinadi.

5-rasm. Otkazgichning qarshiligi.
Keyin esa, spirtli lampa yordamida spiralni qizdira boshlasak, kuchlanish o'zgarmasa ham tok kuchini asta-sekin kamayganini kuzatarmiz. Bu esa, spiralning harorati ortishi bilan uning qarshiligini ortishini ko'rsatadi. Shundan keyin o'quvchilarga: «Nima uchun shunday?» - degan savol qo'yiladi. Bu ham o'quvchilar uchun muammo bo'lib hisoblanadi.

6-rasm. Spiralning harorati ortishi.
Albatta, buni o'qituvchi o'quvchi va talabalarga elektron nazariya asosida turli rasmlardan foydalanib tushuntiradi. Bog'liqlikning ichki mexanizmini ko'rsatuvchi multimedia filmdan yoki kompyuterdan foydalanish mumkin. Natijada: R = R₀( 1+ at), δ=δ₀(1 +at) formulalar topiladi. Qarshiliknining haroratga bog'liqlik grafigi (7-rasm ) beriladi. Bog'lanishning amaliy ahamiyati va uning turli maqsadlarda qo'llanilishi aytiladi.

7-rasm. Qarshilikning haroratga bog’liqlik grafigi.
Muammoli o’qitish bir necha xil bo’lishi mumkin:
1. O’qituvchi muammoni o’rtaga qo’yib, uni o’zi hal qiladi yoki u fanda qanday qilinganini ko’rsatadi(muammoli bayon qilish).
2. O’qituvchi muammoli vaziyatni hosil qilib, uni hal qilishga o’quvchilarni ham jalb qilib boradi(evristik suhbat).
3. O’qituvchi muammoni ta’riflab, uni hal etishni o’quvchilarning o’zlariga tavsiya etadi(eksperimental masala,uy vazifasi va kuzatish ko’rinishida).
4. O’qituvchi muammoni o’quvchilarni o’zlari qo’yishlariga va uni hal etish yo’llarini topishga undaydi.
Endi muammoli vaziyatlarni hosil qilish yo’llarini ko’rib chiqaylik:
1. O’ganiladigan hodisaning fan, texnika va hayotdagi ahamiyatini ochish orqali muammoli vaziyat hosil qilish. O’rganiladigan materialning texnika va hayotda qo’llanilishini juda ko’p mavzularda aytib, o’quvchilarning fikrlarini faollashtirishga imkoniyat juda katta, chunki texnikaning asosini tashkil qiladi. Shuni ham aytish kerakki, o”quvchilar teleko’rsatuvlardan, ommabop kino va adabiyotlardan, radiodan va hokazolardan ko’plab ma’lumotlar oladilar.Shuning uchun o’quvchilarga ular eshitgan texnika va boshqa yutuqlarning mohiyatini o’rganiladgan hodisa orqali bilish va ochib
berish mumkinligini aytib, unga o’quvchilar e’tiborini jalb qilish lozim. Bu usullarning ahamiyati katta bo’lib, uni hikoya tarzida berish ma’quldir. Masalan:ishqalanishning
zararini o’quvchilar bilsalarda, foydasini bilmaydilar. Uning foydasi haqida hikoya qilib,agar ishqalanish bo’lmasa odam yerda yurolmaydi, transportiyorlarda
paxtani yuqoriga chiqarib bo’lmasligi, skripka, g’ijjaklardan tovush chiqmasligi va hokazolar haqida hikoya qilinadi. Bu usullar o’rganiladigan mavzularni hayot bilan
bog’laydi, ahamiyatini ko’rsatib beradi. Mavzuni o’tib bo’lgandan keyin uni texnikadagi mohiyatini ochib berishga yana bir to’xtalib o’tish o’quvchilar diqqatini
unga jalb qiladi.
2. O’quv muammosini qo’yishda fizik eksperimentdan foydalanish.
Eksperiment bilim manbai, fizik tadqiqotning uslubi, dunyo haqidagi bilimning mezonidir. O’quvmuammosini qo’yishda eksperimentdan ham foydalaniladi, chunki u o’quvchilarning diqqatini o’ziga tortadi. Yangi kutilmagan effektlarni kuzatish
o’quvchilarni bilish faolligini uyg’otadi, hodisaning mohiyatini bilishga intilish hosil qiladi. Shuning uchun ba’zi holatlarda bo’ladigan hodisani diqqat bilan kuzatish taklif etilsa, boshqa hollarda tajriba natijalarini oldindan aytib berish taklif etiladi.
3. Fizikadan masalalar yechish o’quv muammosini qo’yish vositasidir.Yangi muammoga va uni ta’riflashga o’quvchilarning diqqatini jalb etishni oldindan masala yechish orqali ham amalgam oshirish mumkin. Masala yechish orqali muammoni qo’yish o’quvchilarning qiziqishlarini orttiribgina qolmay, ularning olgan bilimlarini yangisi bilan bog’laydi. Faqat masala tanlash biroz vaqtni olishi mumkin. Muammoni qo’yishda savol masalalardan ham foydalanishimiz mumkin. Ular o’quvchilardan bilish
faolligini oshirishga yordam beradi.
Mavzuga doir misollar ko’raylik:
a) havoning namligini o’rganishdan oldin quyidagicha savol qo’yamiz:Nima uchun
sovuqdan uyga kirganda ko’zoynakni artishga to’g’ri keladi?
b) Suyuqlik va gazlarning bosimini o’rganishdan oldin, Nima uchun suv osti kemalarida cho’kish chuqurligi chegaralangan?’’.Yangi mavzuni o’rganishdan keyin qo’yilgan savollarga o’quvchilar javob topishlari so’raladi. Bu o’quvchilarning faolligini oshiradi.
Savol masaladan muammo qo’yishda foydalanilganda ular o’quvchilar bilimi yetarli ko’rsatib bersin.O’quvchi oldingi bilimiga asosan, hal qila oladigan savol berilmasligi lozim. Savol masalalar ko’proq o’quvchilarning hayot tajribalariga mos kelishi va tushuntirish ma’lum darajada qiyin ham bo’lishi kerak. Juda qiyin savollar ham o’quvchigada qiziqishni so’ngdirish mumkin. O’qituvchi ana shularga katta etibor berishi lozim .