Fanidan O‘quv metodik majmua

 
4. Ishlab chiqarishda zararli moddalar va ulardan himoyalanish usullari. 
Zararli moddalar inson 
organizmiga turlicha ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ayrimlarining oz miqdori ham kasb kasalligi yoki jarohat 
keltirib chiqarishi mumkin. Shunga ko‘ra, ya’ni zararli moddalar inson organizmiga ko‘rsatadigan ta’siriga 
qarab, GOST 12.1.007-76 - «Zararli moddalar. Sinflari va xavfsizlikning umumiy talablari» bo‘yicha quyidagi 
sinflarga bo‘linadi: 
I - juda yuqori xavfli - РЭЧМ <0,1 мг м3; 
II- yuqori xavfli - 0,1 < РЭЧМ <1,0 мг м3 ; 
III- xavfli (o‘ldiradigan) - 1,0 < РЭЧМ <1,0 мг м3; 
IV- kichik xavfli - RECHM > 10,0 мг м3. 
Ishlab chiqarish muhiti havosidagi zararli omillarni inson salomatligiga zararli ta’sirini kamaytirish 
maqsadida ularga ma’lum chegara-ruxsat etilgan chegaraviy meyor (RECHM) belgilanadi. 
Xonadan atmosfera havosiga chiqariladigan moddalar imkoni boricha tozalab chiqarilishi kerak. Bu 
zararli moddalarning havodagi konsentratsiyalari RECHMdan oshib ketmasligiga alohida e’tibor berilishi 
zarur. 
Xonaga kiritiluvchi havo tarkibidagi zararli moddalar miqdori 0,3 q RECHM dan oshmasligi kerak. 
Zararli ishlab chiqarish
- bu shunday ishlab chiqarish omilki, uni ta’siri natijasi xodimni 
kasallanishiga olib keladi. Xavfli ishlab chiqarish omili bu shunday ishlab chiqarish omilki, uni ta’siri natijasi 
xodimni shikastlanishiga olib keladi. 
Mehnat sharoitlarini zararlik va xavfsizlik darajasi bo‘yicha tasnifi quyidagicha: 
Optimal mehnat sharoitlari 
(1 sinf) - ishlovchilarni bunday sharoit - larda sog‘lig‘i saqlanadi va ish 
unumdorligini yuqori darajada bo‘lishiga imkoniyatlar yaratiladi. Boshqa omillar uchun optimal deb shartli 
/
/
/
/

---

47 
ravishda shunday mehnat sharoitlari olinadiki, noqulay omillar yo‘q bo‘ladi yoxud aholi uchun xavfsiz deb 
topilgan darajadan yukori bo‘lmaydi. 
Ruxsat etilgan mehnat sharoitlari (2 sinf) –
ish joylari uchun muhitni omillari va mehnat jarayoniga
belgilangan gigiyenik normativi yukori bo‘lmagan sharoitlar, tanadagi funksional o‘zgarishlar esa belgilangan 
tartibdagi dam olish vaqtida tiqlanadi yoki keyingi smena boshlanishiga tiqlanadi, ishlovchilarning yakin va 
uzoq kelajagda sog‘lig‘iga va ularning avlodiga salbiy ta’sir etmaydi. Ruxsat etilgan mehnat sharoitlari shartli 
ravishda xavfsizdir. 
Zararli mehnat sharoitlari (3 sinf) –
belgilangan gigiyenik normativdan yukori bo‘lgan zararli ishlab 
chiqarish omillari mavjudligi bilan ta’riflanadi va ta’siri natijasida ishlovchilarni tanasi yoki uning avlodiga 
salbiy ta’sir etadi. 
Xavfli (ekstremal) mehnat sharoitlari (4 sinf) -
shunday ishlab chiqarish omillar darajasiki, ish smenasi 
davomida (yoki uning qismida) hayot uchun xavf yaratadi yoki yuqori xavf-xatarli o‘tkir kasbiy 
shikastlanishga , shu jumladan og‘ir turlariga, olib boradi. 
Zararli mehnat sharoitlari (3 sinf) -
gigiyenik normativlar darajasidan oshib ketishi va ishlovchilar 
organizmidagi o‘zgarishlarni ifodalovchi 4 ta zararlik darajasiga ega: 
1-daraja 3 sinf (3.1) - shunday mehnat sharoitlarki, muhit va mehnat jarayoni omillari ta’sirida
ishlovchi organizmida funksional o‘zgarishlarga olib boradi, sog‘lig‘iga shikast yetkazish xavf-xatari 
ko‘payadi, odatda zararli omillar ta’siri (keyingi smena boshlanishi)dan ham muddati ko‘proq bo‘lgan dam 
olishdan keyin, tiklanadi. 
2-daraja 3 sinf (3.2) - shunday mehnat sharoitlarki, muhit va mehnat jarayoni omillari ta’sirida
ishlovchi organizmida funksional o‘zgarishlarga olib boradi, kasb kasalligining boshlang‘ich alomatlari yoki 
yengil turlari (kasbiy mehnat qobiliyatini yo‘qotmasdan), davomli ekspozitsiyadan keyin (ko‘pincha 15 va 
undan ortiq yillardan keyin) paydo bo‘ladi. 
3-daraja 3 sinf (3.3) - shunday mehnat sharoitlarki, muhit va mehnat jarayoni omillari ta’sirida
ishlovchi organizmida turg‘un funksional o‘zgarishlarga olib keladi, ko‘pincha ish faoliyati davomida kasb 
kasalligini yengil va o‘rta darajali turlari rivojlanishiga (kasbiy mehnat qobiliyati yo‘qoladi) olib boradi.(5-
jadval). 
4-daraja 3 sinf (3.4) - shunday mehnat sharoitlarki, bunda kasb kasaligini og‘ir shakllari paydo bo‘ladi 
(umumiy mehnat qobiliyati yo‘qoladi). 
GOST 12.0.003-74 ga asosan xavfli va zararli omillar o‘z ta’siriga qarab quyidagilarga bo‘linadi: