Fanidan mavzular majmuasi

Mavzu: Sezgi organlari.

Reja:

1. 
   Sezgi organlarining ahamiyati
   

2. 
   Ko„rishning ahamiyati
   

3. 
   Eshitishning ahamiyati
   

Sezgi organlari to„g„risida umumiy ma‟luinot. Markaziy nerv sistemasiga tashqi va ichki muhitda sodir bo'lib turadigan barcha jarayonlar too’go’risida axborot kelib turadi. Bu axborot sezgi organlari orqali qabul qilinadi. Har bir sezgi organi faqat muayyan turdagi ta‘sirot idrok etilishini ta‘minlaydi. Masalan, koo’z yorug'likdan, quloq tovushdan ta‘sirlanadi.

Sezgi organlarida joylashgan retseptorlar tashqi va ichki muhitdan keladigan ta‘sirni nerv impulslariga aylantiradi. Retseptorlarning har biri muayyan ta‘sirni qabul qilib, nerv signallariga aylantiradi (78-rasm), Retseptorlar oo’z ta‘sirlovchisiga juda sezgir bo'ladi. Masalan, koo’z retseptorlari bir kvant yorug'likda ham ko'rish sezgisim hosil qiladi. Quloqning nog'ora pardasi tovush vodorod atomidan oo’n marta kichik masofaga siljiganida ham retseptorlarda tovush signallari hosil bo'ladi. Hidli moddaning bir necha molekulasi hid bilish retseptorlarida qo'zg'alish paydo qiladi.

Sezgi organlari tashqi muhit ta‘sirini qabul qilishga ixtisoslashgan. Sezgi hosil bo'lishi bosh miya yarimsharlari po'stlog'idagi nerv markazlari bilan bog'- liq. Sezgi organlari organlar faoliyatini nazorat qilib va boshqarib turadi. Masalan, odam svetofoming qizil chirog'iga to'xtaydi, tanish ovozni eshitib, o'girilib qaraydi, gaz hidini sezganida oshxonadan xabar oladi.

Sensor sistemalar, ya‟ni analizator.

Nerv impulslari sezgi organlarida joylashgan retseptorlardan sezuvchi neyronlar orqali markaziy nerv sistemasiga uzatiladi. Nerv impulslari ta‘sirida yarimsharlar po'stlog'idagi neyronlarning qo'zg'alishi sezgi tuyg'usini hosil qiladi.

Retseptorlar, qoo’zgo’alishni nerv markazi- ga o'tkazadigan nerv yoo’li va yarimsharlar po’stlog’inng

maxsus zonasi sensor sistemani (lot. sensus - sezgi) hosil qiladi. Bunday sistemani I.P. Pavlov analizatorlar deb atagan (79-rasm). Shunday qilib, analizatorlar atrof-muhitda va organizmda sodir boo’ladigan hodisalarni qabul qilib, tahlil qilishga ixtisoslashgan nerv tuzilmalaridan iborat. Ichki analizatorlar organizm ichki muhiti, muvozanat saqlash, tayanch-harakat apparati, qon bosimini nazorat qiladi. Markaziy nerv sistemasi analizatorlar orqali organizmda va undan tashqarida yuz bera- yotgan jarayonlar haqida aniq axborot oladi. Ana shu asosda organlar va to'qimalarga buyruq beradi.

Bosh miya yarimsharlari po'stloq qismida analizatorlaming oliy markazlari joylashgan. Masalan, ensa zonasida koo’rish, tepada - teri orqali sezish, chakkada - eshitish markazlari bor. Bosh miya katta yarimsharlari poo’stlogo’idagi assotsiativ zonalar barcha analizatorlami oo’zaro bogo’lab turadi. Sezgi organlaridan chiqadigan nerv yo'llari orqa miya, bosh miya stvoli va oraliq miyada kesishib, kontakt (tutashuv) hosil qiladi. Barcha analizatorlar funksional jihatdan oo’zaro chambarchas bogo’langan. Shu tufayli tashqi muhitda yuz berayotgan hodisalar too’go’risida umumlashgan yaxlit tasawur hosil qilamiz. Masalan, osmonda bulut paydo bo'lishi (koo’rish analizatori), havoning sovishi (teri analizatori), momaqaldiroq gumburlashidan (eshitish analizatori) tezda yomgo’ir yogo’ishi too’go’^risida xulosa chiqaramiz, yomgo’ir yogo’ishini kutib oo’tirmasdan, oo’zimizni panaga olamiz.

Analizatorlardan birining funksiyasi buzilganida boshqalarining sezgirligi kuchayadi. Masalan, koo’zi ojiz odam boshqalarga nisbatan yaxshiroq eshitadi, harorat va bosimga sezgirroq boo’ladi, U qog'ozga oo’yib yozilgan harflarni bemalol oo’qiydi, qogo’oz pullarning qiymatini aniq aytib beradi, har qanday odamni oyoq tovushidan tanib oladi.