Фанидан маъруза матни

 
Деривацион ГЭСлар компоновкаси 
 
А. Бош узел. 
Бош узел компоновкаси тўғон ва сув қўйиш иншоотлари хили ва ўлчамларига қараб 
аниқланади. Тўғонлар, оқова новли бўлиб, затвор билан жихозланади ва тоғ дарѐсини бутун 
кенглиги бўйича тўсиши мумкин. Айрим ҳолларда қирғоқли сув қўйиш иншооти бўлиши мумкин 
ѐки сув туширгичлар кўринишидаги иншоотлар. 
Ҳар-хил чўкиндиларни, муз парчаларини қуйи бьефга ўтказиш зарурлиги бош узел 
иншоотлари жойлашишига ва ҳарактерига катта таъсир кўрсатади (18.7-расм). 
Чўкиндиларнинг деривация тармоғига тушиши мумкинлиги қўшимча тадбирлар чорасини 
кўришга мажбур этади. Шулардан бири - сув тагида сўзувчи чўкиндиларни тўғон орқали 
ўтказишдир. Бунда паст бўсағали тўғон энг яхши ҳисобланиб у затвор билан тўсилади. 
Чўкиндилар ўтишида затвор қисман ѐки бутунлай кўтарилади. 
Бу ҳолда затворларнинг юқорига кўтариладиган: силлиқ, сегментли ва цилиндрик турлари 
ишлатилади. 
Сув олувчи иншоотлар қурилмаси ва жойлашиши асосий ҳисобланиб кириш қисми дарѐ 
тубидан 1...2 м га кўтарилган бўсағага эга бўлиши керак. Бу бўсағада сув тагида сўзувчи 
чўкиндилар ушлаб қолинади. 
18.7 – расм. Деривацион ГЭС схемаси. 
 
 

---

 
Б. Деривацион ГЭС лар сув олиш иншооти
. 
Деривацияга сувни дарѐдан ѐки сув омборидан бош узел чегарасида олинади. Сув олиш 
иншооти деривацияга ўзликсиз сув ўтказиши, авария ҳолатида затворлар орқали сув тўхталиши ва 
юзаки ѐки чуқурликда жойлашган бўлиши мумкин. Сув олиш иншооти жуда кам напор 
йўқолишига олиб келиши ва деривацияга бир текис уланиши талаб қилинади. Сувда сўзувчи 
жисмларнинг сув олиш иншоотига тушмаслигини тутиб қолувчи балкалар ѐки тўсиқлар бажаради. 
Нотўрғун ўзанли дарѐларда сув олиш иншооти лойиҳаси ва унинг жойлашишини танлаб 
олиш мураккаб вазифа ҳисобланади. 
Оқим тезлиги сув олиш иншоотида 1,5...2,0 м/с қилиб қабул қилинади. 
Дарѐдан деривацияга сув оқими бурилишда сувда оқадиган чўкиндилар ҳам сув қабул 
қилиш иншооти олдида тўпланадилар. 
Сувда оқувчи чўкиндилар билан курашишнинг энг қўлай усули - сув олувчи иншоот 
бўсағасида пастки тешик галлерея қуришдир. Бу тешикдан ҳар-хил чиқиндилар қуйи бьефга 
чиқариб юборилади. 
Сув олувчи иншоотга сўзувчи ѐғочлар, музлар ва бошқалар киришини ушлаб қолувчи 
балкалар ва қупол панжаралар ишлатилади. Бу балкалар темирбетонли девор бўлиб, уларнинг 
пастки қисми сув сатҳидан 0,5...1 м пастда жойлаштирилади. Ундан ташқари бу балка (затвор) 
қулф баландлигини қисқартириб, чиқиндирларни ушлаб қолувчи панжаралар учун таянч 
вазифасини бажаради. Сув олувчи иншоот затворлари силлиқ ѐки сегментли, айрим ҳолларда 
енгиллаштирилган затвор, яъни шандор кўринишида бўлади. 
Сув сатҳи тагидан сув олиш иншоотлари 
Напорли деривация туннелларига сув юқори бьефдан сув олиш иншооти орқали берилади. 
Чуқурлик сув олиш иншооти энг кўп ишлатиладиган тип ҳисобланади. 
Бу иншоотлар юқори бьефда ѐки сув омборида сезиларли сатҳ ўзгариши ва кичик сув 
тезликларида жойлаштирилади. Улар ГЭС юкланишига мувофиқ равишда сувни энергия олиш 
учун бериб туриши керак.