Фанидан маъруза матни

23 – маъруза. ГЭҚларида гидравлик зарб. Гидравлик зарб (ГЗ) нинг физик асослари. Қат тиқ 
ГЗ модели. Элгилувчан трубада сиқилувчан суюқлик ҳаракати. Турғун ГЗ ва трубопровод 
характеристикалари. ГЗ математик модели. ГЗ моделини сонли ҳисоблаш усули. ГЗни 
камайтириш чоралари. 
 
Гидравлик зарбаанинг физик асослари 
Босимли қувурда сув тезлигининг тез ўзгариши натижасида босим ошиши ва камайиш 
ҳодисаси гидравлик зарбаа дейилади. Агар қувурда қулфак (затвор, задвижка) тезда ѐпилса, унинг 
олдида босим ошади, орқасида босим камаяди. Қулфак тезлик билан очилса, унинг олдида босим 
камайиб, орқа томонида босим ошади. Тезлик ўзгариши ҳисобига сувнинг энергияси ўзгаради ва 
бу босим ўзгаришига олиб келади. 
ГЭҚ ларида қулфак роли жуда каттадир, чунки улар сув сарфини тартибга солади. ГЭС да 
юкланиш пасайганда турбина қувурида босим ошиши, сув чиқариш қувурида вакуум ҳосил 
бўлиши кузатилади. Агар сув чиқариш қувурида вакуум ошадиган бўлса, оқим узилиши ҳосил 
бўлиб, сув ўз инерциясига кўра қўйи бьеф томон бир муддат ҳаракатланади, тўхтайди ва орқа 
томонга йўналишини ўзгартиради. Шундай ҳодисалар паст напорли ГЭС ларда кузатилиб, 
турбина ва йўналтирувчи аппарат парракларини ишдан чиқаради. 
ГЭС юкланиши тезда оширилса ҳам босим ўзгариши вужудга келиб қувурларни 
ҳисоблашда бу босимни ҳам ҳисобга олиш зарур. 
Гидравлик зарбанинг асосий тенгламаси. Қувурнинг биринчи ҳарактеристикаси 
Қувур қобиғи эластик (деформацияланадиган), сув эса сиқилувчан. Гидравлик зарба 
таъсирда, яъни қувур охирида жўмрак ѐпилганда, қувурда 1-1 кесимгача ўзгариш сезилади, сув 
зичлиги бу участкада ошади. Гидравлик зарба тўлқини тезлиги С, Д диаметрли, қалинлиги
бўлган қувурда: 
Е
Д
С
С
1
0
бу ерда С
0
- суюқликдаги товуш тезлиги, сув учун С
0
=1425 м/с;
- суюқликнинг ҳажмий эластиклик модули, 
СУВ
=2,1 10
4
кг с/см
2
2,1 Гпа;
Е - қувур материали эластиклик модули; ҳар-хил материал учун улар катталиги 
қуйидагичадир: 
пўлат ва темир 
Е=2,1 10
6
кг с/см
2
210 ГПа 
чугун 
Е=1 10
6
кг с/см
2
100 ГПа 
бетон 
Е=2,1 10
5
кг с/см
2
21 ГПа 
ѐғоч 
Е=1 10
5
кг с/см
2
10 ГПа 
Пўлат қувурлар учун С=750 1200 м/с, Темирбетон қувурлар учун С=900 1100 м/с, ѐғоч 
қувурлари эса С=250 700 м/с олинади. 
Қувур узунлиги L бўлса зарба тўлқини L/C вақтда резервуарга етиб боради, орқага 
қайтган тўлқин қулфакга қараб ҳаракатланади ва шу (процесс) жараѐн босим нормал қийматига 
етгунча давом этади. 
Одатда қулфакни бир онда ѐпиш қийин, Т
ЗАТ
секундда уни ѐпиш мумкин L/C да биринчи 
тўлқин резервуарга етиб, орқага L/C да қайтади. Бу вақтни