Fanidan kurs ishi mavzu: Huquqiy tarbiya nazariyasi va amaliyotining o’ziga xos xususiyatlari

Huquqiy ta’limning maqsadi har bir kishiga amaliy faoliyatda zarur bo’ladigan huquqiy bilimlarni belgilangan davlat standartlaridan kam bo’lmagan hajmda olish imkoniyatini berishdan iboratdir.
Huquqiy ta’lim jarayonida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi va huquqiy ong muntazam, tizimli asosda shakllantiriladi:
ta’limiy vazifa - ta’lim jarayonining vazifalarini aniq belgilash, huquqiy axborot va tushunchalar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni hisobga olish bilan ta’lim mazmunini optimallashtirish, idrok etish, turli xildagi ta’lim shakli, metodlari va ko’rinishlaridan foydalanish asosida huquqiy bilim berishdir;
tarbiyaviy vazifa - ta’lim oluvchilarni umuminsoniy huquqiy qadriyatlar va qoidalarga rioya etish ruhida tarbiyalash, ularda tartiblilik, mas’uliyatlilik, ongli intizomlilik, mustaqillik, huquq haqida erkin fikrlilik, halollikni shakllantirishdir;
rivojlantiruvchi vazifa - ta’lim oluvchilarda o’qish – o’rganish faoliyatining ijobiy sifatlari, qiziqish, huquq ijodkorligi, tashabbuskorlik va huquqiy faollikni shakllantirish hamda rivojlantirishdir;
Huquqiy ta’lim o’z oldiga eng asosiy maqsadni, ya’ni ilm orqali tadqiqot ob’ektidagi qonuniy aloqadorliklarni aniqlash va bu qonuniyatlardan insonning qandaydir ehtiyojini qondirishda foydalanishni ko’rsatib berish maqsadini qo’yadi. SHundan kelib chiqib, huquqiy ta’lim jarayonida, birinchidan, barcha huquqiy bilimlarni jamlab, ularni o’rgatish tamoyilidagi talablarga solishtiriladi; ikkinchidan, o’rgatish tamoyillariga mos kelishi asosida uning mahalliy sharoitga to’g’ri kelish - kelmasligi aniqlanadi. CHunki har qanday ijtimoiy voqelikda, shu jumladan, huquqiy ta’lim-tarbiya jarayonida ham hukm suruvchi qonuniyatlar ma’lum bir ijtimoiy sharoitning ob’ektiv borlig’ini qanchalik to’la ifoda etgan bo’lishiga qaramay, boshqa ijtimoiy sharoitga to’g’ri kelmasligi mumkin. SHuning uchun ham huquqiy-ta’lim usul va uslublari o’z hududimizda sinab ko’rilib, keyingina tatbiq etiladi; uchinchidan, to’plangan tajribalar asosida egallangan bilimlar amaliyotda qo’llanilishi o’rgatiladi.
Huquqiy ta’limning tadqiqot ob’ekti bir necha bosqichlarga bo’linadi:
ilk ta’lim, ya’ni onaning tug’ilajak bolasiga uning homila davridan boshlab beradigan ta’lim-tarbiyasi;
oila ta’limi, ya’ni oila a’zolari bilan tarbiyalanuvchi bolalar orasidagi ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar;
bog’cha ta’limi, ya’ni ota-ona va bog’cha tarbiyachilari bilan tarbiyalanuvchi bolalar orasidagi ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar;
umumiy o’rta ta’lim, ya’ni barcha fanlar tarkibida va maxsus o’quv fanlari orqali o’qituvchilar bilan o’quvchilar orasidagi ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar;
o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, ya’ni u yoki bu kasbni o’rgatish bilan bog’langan holda o’qituvchi bilan talabalar o’rtasidagi ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar;
oliy ta’lim, ya’ni oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash orqali professor-o’qituvchilar bilan talabalar o’rtasidagi ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar.
SHuningdek, huquqiy ta’lim tadqiqot ob’ektining bosqichi sifatida oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash jarayonidagi ta’lim hamda maktabdan tashqari ta’limni ham olish mumkin.
Huquqiy ta’limning tadqiqot predmeti – huquqiy ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etuvchi, bilim beruvchi hamda bu bilimni qabul qiluvchi – o’zlashtiruvchilar orasidagi ta’limiy munosabatlardan iborat.
Huquqiy ta’limning tadqiqot olib borishdan asosiy maqsadi ta’lim-tarbiya beruvchilar va ularni qabul qiluvchilar o’rtasidagi ta’limiy munosabatlarning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash va shu qonuniyatlar asosida huquqiy bilim berish hamda shu bilimlarini hayotda qo’llay olishga o’rgatishdir.
Huquqiy ta’lim falsafa, mantiq, tarix, til, sotsiologiya, psixologiya, axloq va odobshunoslik hamda boshqa ilm-fanlar bilan chambarchas bog’liqdir.
Huquqiy ta’limning falsafa bilan bog’liqligi shundaki, huquqiy ta’lim yosh avlodda to’g’ri dunyoqarashni shakllantiruvchi fan bo’lsa, falsafa kishi dunyoqarashini shakllantiruvchi va butun borliqning umumiy rivojlanish qonuniyatlarini o’rgatuvchi fandir.
To’g’ri fikrlashni, o’z fikrini tushunchalar orqali to’g’ri ifoda etishni mantiq fani o’rgatganligi tufayli, huquqiy ta’lim beruvchi mantiq qonuniyatlarini, ya’ni to’g’ri fikrni shakllantirish uslublarini mantiq fani bilan uzviy bog’lab olib borgandagina o’z maqsadiga erishadi.
Shaxsda milliy g’ururni, o’zlikni anglashni shakllantirish uchun tarix o’rgatilishi lozim. Huquqiy bilimlarni millat tarixiga, tarixiy voqealarga bog’lab olib borish lozim. Shu nuqtai nazardan huquqiy ta’lim tarix fani bilan ham chambarchas bog’liqdir. Bular esa huquqiy ta’limda fanlararo aloqani keltirib chiqaradi va huquqiy ongni shakllantirish jarayonini tezlashtiradi.
Huquqiy ta’limning asosiy mazmuni, yuqorida aytib o’tilganidek, yoshlarning nazariy-ilmiy, huquqiy dunyoqarashini boyitadi, jamiyatdagi voqea va hodisalarni huquqiy jihatdan mantiqiy tafakkur qilish, ularga o’z munosabatlarini bildira olish hamda qonunda belgilab qo’yilgan huquqlari, erkinliklari, burchlarini amalga oshirish malakalarini shakllantiradi. Huquqiy ta’limning asosiy g’oyasi Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligi yo’lida yoshlarning shaxs va fuqaro sifatidagi huquqiy dunyoqarashini boyitish, o’z qadr - qimmatini va mas’uliyatini anglaydigan, o’z majburiyatlarini his etadigan huquqiy ongli va huquqiy madaniyatli sog’lom avlodni tarbiyalash hamda ularga davlat, huquq to’g’risida chuqur huquqiy bilim berishdir.
Huquqiy ta’lim mazmuni - barcha o’quvchilar egallashi ko’zda tutilgan bilim, malaka va ko’nikmalar tizimi ham tarbiyalovchi, ham rivojlantiruvchi xarakterda bo’lishi zarur. Shundagina u yoshlarning aqliy va jismoniy qobiliyatlarining rivojlanishini, huquqiy dunyoqarashining shakllanishini ta’minlaydi, ularni ijtimoiy faoliyatga tayyorlash mumkin bo’ladi. Bunda o’rganiladigan huquqiy fanlar materiallari hajmini aniqlash, bu fan bo’yicha o’quv dasturlari va darsliklarini o’quvchilarni zo’riqtiradigan materialdan xoli qilish, o’quv materiallarida bayon qilinadigan asosiy tushunchalarni qisqa va ravon bayon etish, yoshlarga huquqiy manbalar bilan mustaqil o’rganish imkoniyatini yaratish huquqiy ong shakllanishini yengillashtiradi.
Huquq fanlari o’rganadigan masalalar – davlat va huquq haqidagi asosiy tushunchalar, tamoyillar, ta’limotlar huquqiy ta’limning predmetini tashkil etadi. Huquqiy ta’lim orqali ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga, huquqiy qoidalarni tushunishga, ularni amalda qo’llashga, huquqiy jihatdan faollashuvga, davlat va fuqaroning o’zaro aloqador ekanligini anglashga, kerak bo’lsa, huquqiy ijodkorlikka, o’z haq-huquqini bilib olishga erishiladi.
Huquqiy ta’lim mazmunini uning tarkibiga kiradigan huquqiy bilim, huquqiy ko’nikma va huquqiy malaka tashkil etadi. (8-ilova)
Huquqiy bilim – har bir bilim kabi muayyan huquq sohasiga oid ma’lumotlar majmuasi bo’lib, ularning inson tafakkurida namoyon bo’lishidir. Huquqiy bilim orqali yoshlarda tasavvur va tushunchalar hosil bo’ladi. Huquqiy bilim huquqiy materiallarni o’rgatish va huquqiy fanlarni o’qitish orqali amalga oshiriladi. O’qitish jarayonida aniq va to’liq huquqiy tasavvurlar mavjud bo’lgandagina, huquqiy tushunchalar hosil bo’la oladi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan “Fuqarolar O’zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrashga majburdirlar”, degan qoidani tushunish uchun ta’lim oluvchi avval tarixiy, ma’naviy va madaniy merosni o’zi nima ekanligini, undan keyin ularni nima uchun asrash kerakligini tushunib, shundan keyingina bu – har bir fuqaroning burchi ekanligini bilib oladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilarning faol, mustaqil fikrlashini tashkil qilishga erishadi.
Huquqiy ko’nikma – huquqiy tafakkur va huquqiy tushunish mahoratidir. Bu mahorat huquqiy bilimni yaxshi o’zlashtirish natijasida orttiriladi. Bilim va malaka biror – bir natijaga erishishda bir-biriga uzviy bog’liq holda namoyon bo’ladi.
Huquqiy malaka – ilgarigi tajribalar, tushunchalar, bilimlar asosida muayyan faoliyatni amalga oshirish harakatidir. Masalan, huquqiy bilimlar yordamida shaxs qonunlarni talqin qilish, ularni amalga oshirish harakatini namoyon etadi